InfoHub Logo

Peızajdary men natúrmorttary talaı jyldar boıy shýly tabysqa jetip júrgendikten áli "skýdamorlyq mánerde" salyna qoımaǵan sýretteri kórmelerde kózden jyraq, tóbege taıaý tustarǵa ilinetin kúnderin birjola umyta bastaǵan áıgili sýretshi Skýdamor qaqqan qazyqtaı miz baǵar emes. Nemere qaryndasy taban astynda ózin tastap ketken ornynda siresip tur. Sulý murty men ádemi shoqsha saqaldyń arasyndaǵy erinderi ókpeli mysqylmen qısaıyńqyrap, ózine kórsetýge alyp kelgen butaqshadan jumyr tas tóselgen aýlaǵa julynyp túsken ıtmuryn jıdekterine kóz almaı ári tańdana qaraıdy. Bul ony salyp qalǵandaı basyn kegjeń etkizip julyp alǵany nesi? Jańbyr tamshylaryn shashyrata tórt qan qyzyl jıdek butaqshadan dirildep úzilip túserdeı julqyna teris aınalǵany qalaı? Bul bar bolǵany:

— Ǵajap! Bulardy iske jumsasa jón eken! — dedi ǵoı.

Al ol bolsa "Qudaıym-aı!" dep yshqyna daýystap jiberdi de, júgirip ala jóneldi. Joq, Alısıa rasynda esinen aýysqan, bir kezderi ol sonshalyq súıkimdi boldy degenge sene de qoıý qıyn. Eńkeıip, tórt jıdekti jerden kóterdi — osynaý qoıý qyzyl tús qandaı keremet!

"Skýdamorlyq máner" men tabystyń senimdi qurysh saýyty tasasynan alaı-túleı sezim men názik túrde kóre bilý syrtqa atqaqtatady. Sýretin salý! Onda qandaı mán bar? Myna sulýlyqty qalaı jetkizbeksiń? Qysqy kúnniń bozǵylt sáýleleri astynda kúmistenip jatqan Eron ózeniniń erte tasqyndarynan qorǵap turǵan tamasha etip qaıta jóndelgen kóne úıiniń aýlasymen alasalaý tas dýalǵa taıap keldi. Iá, naq solaı! Tabıǵatty, qalaı salasyń, onyń móldir ala kóleńkelerin, tústerdiń jumbaq úılesimin qalaı jazý kerek, sát saıyn qubylyp turǵan keıpin qalaı keskindemek? Qamystyń qońyr úpelegin — áni, anaý aq sur bozalań jaryqta ıilgen jáne áýede qalqyǵan tynymsyz appaq shaǵalalardy qalaı ustap qalarsyń? Áıgili "máneri" týraly oılaǵany sol-aq, taban asty jek kórip ketti — Alısıa "Qudaıym-aı!" dep daýystap qalǵanda da úninde osyndaı jek kórý bar-dy. Sulýlyq? Odan ne paıda! Ony qalaı jetkizersiń? Ol da dál osylaı oılaǵan joq pa eken ózi.

Bul dýaldyń surǵylt tasynda qyzaryp jatqan tórt jıdekke qarap tur; birtindep estelikter baıaý boı kóterdi. Ol qandaı tartymdy, arý qyz edi. Qaıqy kirpikteriniń astynan sur jasyl kózderi jarqyrap, eki beti raýshan gúlindeı, taraqqa kóne qoımaıtyn jińishke qara shashtary árqashan sol dýdyrap júredi, — odan beri sonshalyq aq shýlan tartyp úlgeripti-aý.

Ár nársege qushtar, sonshalyq qyzba minez, tańdaı qaqtyrar jan!

Naýryzdyń sol bir kúni dál ótken jumada bolǵandaı jaqsy esinde, Berfemge aparatyn joldaǵy Erondel stansasynan qaıtyp kele jatty — qysqa nóser men kún sáýlesi kezektesken kún, tabıǵat naǵyz kóktemniń kelýin kútip jatqan kez. Bul jıyrma toǵyz jasar, al ol bolsa jıyrma bes jasta, ekeýi de sýretshi, ekeýi de ázir jurtqa tanymal emes. Qoldary janasyp ketkende boıyn diril býady, al Alısıanyń jańbyrdan dymqyl beti dý etip qyzaryp shyǵa keledi. Bular júre kele múldem únsiz qaldy. Osy bir ǵajaıyp serýen budan da asqan ǵajaıyppen túıindelýge tıis sıaqty. Shaǵyn derevnány sońdarynda qaldyryp, bortas karerin kesip ótip, tikshe baspaldaqtar men orman soqpaǵy arqyly ózenge quldılasty. Munyń qoly qyzdyń belin jumsaq, barynsha jumsaq orap alǵan; áli tis jarǵan joq, tek júrekten shyqqan shynaıy sózderi keýdeden atylar armandaı sátti kútedi, — qyz júregi de ózine qaraı qustaı ushar — buǵan esh kúmáni joq. Soqpaq shomyrttyń arasyn qýalaı júrdi, sýy mol, aqyryn ǵana syldyrlap aqqan ózenniń jaǵasynda alǵashqy bas jarǵan jaýqazyndar ıiledi. Jańbyrdyń eń sońǵy tamshylary tamdy da, izinshe bulttardy tesip kún syǵalady; toǵaıdyń ústindegi zeńgir móldirep, bódene shóptiń gúlindeı kókpeńbek bop sala berdi.

Alısıa qalt toqtap:

— Dık, qarashy! — dedi. — Qarashy deımin! Ǵajaıyp qoı. Kókpeńbek aspan men alaýlaǵan bulttardyń aıasynda shomyrttyń bıik butasyndaǵy gúlderi appaq juldyzdaı jarqyraıdy. Shomyrt on salyp turǵan sıaqty, — sulýlyǵy sonshalyq — kóktemniń bar kelbetin boıyna jıyp alǵandaı. Qyzdyń suqtanysqa toly júzin kórgende barsha ustamdylyǵy izim-qaıym bolsyn, belinen qattyraq tarta qysty da, erninen súıdi. Onyń nurly jamaly kenetten uıqydan oıanǵan baladaı bolyp ketkeni áli kúnge jadynda. Demi toqtap, ózi tastaı qatyp qaldy, izinshe muny ıterip diril qaqty da, qınala-qınala jutyndy, kenet júzin jas jýyp, qushaǵynan sýsyp ketti de, bezip ala jóneldi. Túkke túsinbegen qalpy qatty namystanyp ári ańyryp turyp qalǵan. Sosyn azdap óz sabasyna kelip, tapqanynsha týra jarty saǵat boıy daýystap aıqaılap izdeýmen boldy. Júzi tastaı bop qatqan ol syzdy shóptiń ústinde otyr eken. Bul tis jarǵan joq, al ol bar bolǵany: "Júr, biz poıyzǵa keshigemiz!" dedi. Kúni boıy, ertesine de bular qoshtasqanǵa deıin qyzdyń kóz aldynda bıikten, shyrqaý bıikten bir demde jalp etip qulaǵandaı sezimnen aryla alǵan joq. Bosatpaı qoıdy. Ózine mundaı yńǵaısyz kúı unamaıdy, shynymen-aq yzaly bolatyn. Mánsiz qylymsý, odan basqa túk te emes. Al qylyǵy týraly áli kúnge deıin osyndaı senimde. Múmkin emes... Qalaısha on da basqa bir astar bar edi?

Tórt qyzyl jıdekke qaıta kóz saldy - zerdesin naq solar sıqyrlap tastaǵandaı quddy bir — bes jyl burynǵy Alısıa taǵy da kóz aldyna kelgen. Bul úıli-barandy bolyp, ataǵy keń jaıylǵan shaǵy. Áıeli ekeýi birde qala syrtyndaǵy Alısıaǵa qonaqqa bardy. Nurly jyp-jyly jazǵy tún bolatyn. Qýyqtaı qonaq bólmege sońǵy salynǵan, endi ǵana aıaqtalǵan sýretin ákelip, ózderine kórsetýge kelisimin alý úshin kóp ótinýge, jalynýǵa týra keldi. Sol kúngi beınesi kóz aldynda áli kúnge qaz-qalpynda — keıde otyzǵa deıin kúıeýge tımegen áıelderde bolatyndaı áýelgi jumyrlyqtaryn joǵaltyp, aryǵan, bıiktep, álden-aq birshama dókirlengen ol jaryq tússin dep sýretin yńǵaılap qoıyp jatyr; súıkimdi júzi tolǵanys pen qınalysqa toly osy synaqtan súrinbeı ótý eń aýyr is sıaqty. Aıtylmaı qoımaıtyn ári aýyr úkimnen qorǵanǵandaı basyn ishke tartyp, ıyqtaryn sol ańǵarylardaı kóterip alǵan. Orynsyz qorqynysh! Sýret eriksiz tańdaı qaqtyrardaı, tipti sonshalyq ǵajaıyp. Túngi peızaj. Sol sýretti — osyǵan deıin ózi salǵan sýretterdiń bárin san orap alar kartınany sholyp turǵanda júregi qyzǵanyshtan syzdaǵanyn áli umytqan joq.

Muny jasyrmaı aıtqany da ras. Qýanyshtan qyzdyń kózderi jaınap ketti.

— Rasymen unaı ma? Men sonshama tyrystym.

— Iá, qymbattym, muny kórmege qoıǵan kúni ózińdi dańq tosyp tur, — dedi bul.

Ol qoldaryn qysyp, kúrsinip jiberdi.

— Ah, Dık!

Alısıa úshin shynymen-aq baqytty ekenin sezingen. Birazdan keıin bular úsheýi perdeni syryp tastady da, oryndyqtaryn qarańǵy senekke alyp shyqty. Áýelde biraz áńgime-dúken qurǵan, sosyn tym-tyrys bop únsiz qalysty. Aınalany jyp-jyly, jupar ańqyp eliktirgen, tańǵajaıypqa toly sıqyrly tún qaýmalap tur. Jarqyraǵan juldyzdar tym-tym bıik; klýmbalardaǵy gúlder áreń-áreń buldyrap baıqalady. Gúlder túpsiz, kúńgirtteý ala kóleńkede ıilip turǵan ádemi raýshan butalary tań qalarlyqtaı, ózge álemnen kelgen sıaqty. Áli de esinde, yrǵaıdyń hosh ıisi keńsirik jaryp, perdelerdiń arasynan saýlaǵan uzynsha, jińishke jaryqta sansyz párýana kóbelekter pyr-pyr qanat qaǵady.Alısıa basyn qushaqtap, shyntaqtaryn tizesine qadaı alǵa umsynyp otyr. Bálkim, ol sondaı qalypta otyrǵandyqtan da bular úndemeı qalǵan shyǵar. Onyń jalqy ret:

— Sulýlyq-aı! O, jaratqan, qandaı sulýlyq! — dep kúbirlegenin shalyp qaldy qulaǵy.

Shyq túsip, aınala dymqyl tartty da, áıeli ishki bólmelerge bettedi. İzinshe bul da sońynan ergen. Alısıa eshteńe ańǵarmaǵan da sıaqty. Biraq sońynan ol da úıge kirgeninde janary jasqa shylanyp, jaltyldap turǵan edi. Aqyryn daýyspen birdeńe aıtqandaı boldy — sirá, tym kesh, jatar ýaqyt boldy dedi me; bular qoldaryna shyraq ustap, joǵarydaǵy óz bólmelerine bettedi.

Tańerteń álgi sýret jaıynda áldeqandaı aqyl-keńes bergisi kelip qujyradaı ǵana sheberhanasyna bas suqty. O, sumdyq! Sýrettiń betin aq beldeýler aıǵyzdap tastaǵan, týyndy aldynda turǵan Alısıa qylqalammen aıamaı shımaılap, qulash kere ersili-qarsyly aıǵyzdap tur. Áldekimniń kirgenin estip, keri buryldy. Eki beti dýyldap ketipti.

— Bul qasıettini qorlaý eken, — dedi daýysy dirilep. — Mine, endi bitti!

Jonyn bere kilt burylyp, sýretti aq boıaýmen qaıta shımaılaýǵa kiristi. Ózi sol tis jarmaǵan qalpy qaıta shyǵyp ketti — jek kórip ketti. Eshqandaı syltaý-sebepsiz óziniń tańdaýly sýretin qurtý qylmys qoı, — mundaı sýretti endi eshqashan sala almaıdy! Yza bolǵany sonsha, kóp jyldarǵa deıin onymen kezdesýden qashqaqtap júrdi. Dúnıede eń qorqatyny — osyndaı minezi aýytqymaly adamdar. Tabysqa bastaıtyn satyǵa senimdi attap, odan soń ony óz tabany astynan teýip túsirý soraqylyq. Aqsha tabýdyń osyndaı tamasha múmkindigin oısyz joq etý — onyń sóz etýge turmaıtyn tıyn-tebeni ǵana bar ǵoı — masqara. Jyndanyp ketýge bolady! Rasynda shekeni saýsaqpen shuqý ǵana qalmaq, áıtpese, álgi áreketti eshteńe dep túsindirýge bolmaıdy ǵoı.

Ara-tura ol týraly qaýeset buǵan da jetip jatatyn. Alısıa burynǵysynsha óziniń tıtimdeı úıinde turyp jatty, kúni boıy, al keıde, aıtýlaryna qaraǵanda, túni boıy ormandy bolmasa dalany kezip keledi, kún sanap júdep barady, aqshasy birtindep azaıǵan saıyn oǵashtyǵy údeı túsken sekildi. Bir sózben aıtqanda, ol tek aǵylshyn áıelderi ǵana bola alatyndaı múldem mezi eterlik, eshkimmen syıyspaıtyn janǵa aınalypty. "Sondaı súıkimdi adam, — deıdi ol týraly aıtýshylar, — sonshalyq áserli jan, biraq... Sóz etýshiler ile-shala ıyqtaryn yńǵaısyzdana qıqańdatady, al áńgime óz týysqanyń týraly bolǵanda bul sonshalyqty jaıly emes. Ózi bastan ótkerip, kýá bolǵan soń salǵan sýretterin ne isteıtini týraly jaq jaryp surap kórgen joq. Beıshara Alısıa!

Jıdekter surǵylt tasta mólt ete qalyp, munyń kóz aldynda taǵy bir esteliktiń sýretteri tizildi. Otbasylaryna túgeldeı qatysty bolǵan oqıǵa oıyna oralǵan. Naǵashy ataı Martın Skýdamor o dúnıelik bolyp, barlyǵy ony jerleýge, sondaı-aq qaldyrǵan ósıetin oqýǵa jınaldy. Otbasynda shaldy qotyr qoıdaı sanaıtyn — shal Iorkshırdiń eleýsiz qalashyǵynda-aq ájeptáýir dáýlet qurap aldy; nemere ataıdyń fabrıkasy demese, bul qalashyq meńireý kúıde qala bergen bolar edi. Barlyǵy da shal qaıtys bolǵan soń týysqandary bir baıyp, qaryq bop qalar dep úmittenetin; shal sur boıdaq kúıi óldi ǵoı, — sirá úılenýge ýaqyty bolmasa kerek, "ispen" tym kóp aınalysatyn. Ún-túnsiz uıǵarymmen jıender jáne jıen qyzdar qaladan alty mıldeı qashyqtaǵy asa bir kórkem mańdaǵy Bolton abattyǵyna kelip toqtady. Jerleýge úsh kúımemen attanysqan. Alısıa jáne saraıda qyzmet atqarýshy munyń inisimen bir kúımege mindi. Qarapaıym tigilgen qaraly kıimde ol kórkem bop kórinedi, tipti, jel qobyratqan jińishke qara shashtaryna aralasqan aq býryl da ajaryn asha túsetin sıaqty. Kórkemsýret týraly baıaǵysha qyzbalana áńgimelesip, áli de tıtimdeı úmiti bardaı janaryn munyń júzinen alyp qashýǵa asyqpaıdy, — qysqasy, saparlary jaǵymdy-aq bop shyqty. Bular ózen jaǵalaýyna tyǵyla irge tepken shańdy qalashyqqa qalaı jetip qalǵandaryn ańǵarǵan da joq. Qyrda qalany, fabrıka qurylystarynyń ústin basa kári Martınniń sap-sary tas úıi dóńkıip tur. Kenet Skýdamor toqyma joljapqyshtyń astynan Alısıa qolyn qaltyrap ustaı alǵanyn ańǵardy — sýǵa batqan jan naq osylaı tal qarmaıtyn shyǵar. Onyń qoly kimniń qolyn ustaǵanyna esep bermeıtindigi de anyq edi. Jumyr tas tóselgen kóshe, las ózen, fabrıkanyń kúıe basqan suryqsyz úıleri, sary qabyrǵaly usqynsyz tamdar, tápeltek jumysshylar kisi aıardaı keıipsiz ári bári qaraly kıingen, — osynyń bárin jasaǵan adamǵa sońǵy qurmetteri. Sup-sur, sıyqsyz jańa shirkeý, ish pystyrǵan janaza, taıaýda qoıylǵan qulpytastar men kúzdiń qaıtalanbas kúni! Bul jerdeginiń bári meılinshe surqaı ári barynsha sıyqsyz!

Keıinirek sary úıde, qyzyl aǵashtan jaltyratyp jasaǵan oryndyqtarǵa mańǵazdana qatar tizilip, bári ósıetke qulaq qoıdy. Jaman emes! Ájeptáýir qomaqty dáýlet týysqandar arasynda múltiksiz teńdeı úlesterge bólingen — bóten adamdarǵa jarty pennı de shyǵyndalmapty! Skýdamor qabyrǵadaǵy maıly boıaýy jyltyraǵan sýretke kóz tastap otyr. "Qudaıym! Qandaı sıyqsyz dúnıe!" dep oılady ol taǵy da kúımege minip, shylym shekkisi kelgen kúıi, myna qaraly kıimder men heres sharabynyń ıisinen qutylýǵa zar. Heres! Br-r! Kózi kezdeısoq Alısıaǵa túsip ketti. Onyń janarlary tars jumýly, burynǵysynsha súıkimdi erinderi kúlkili túrde dirildeıdi. Skýdamor onyń kózderi keń ashylyp, júdeý júzi dál burynǵy kezderdegideı súıkimdilikpen albyrap ketkenin ańdady. "Tamasha! — dep oılady ishteı. — Júdá, durys boldy. Ol úshin sondaı qýanyshtymyn! Oǵan endi óz qajetteriniń kóbinen bas tarta berýge týra kelmeıdi. Tamasha!" Onyń áli de sulý ári tańdanysty júzine oınap shyqqan jeńildený sezimin ishteı tolyq bólisken.

Úıge qaıtar jolda muny qýanyshty sezim baýraýmen boldy — ósıettegi ózine tıgen úleske me (al ol mura aıtarlyqtaı mol bop shyqty), álde Alısıanyń da joly bolǵanyna qýandy ma — nege kóbirek qýanǵany beımálim. Toqyma qol japqyshtyń astynan qolyn taýyp alyp, aıalaı qysty, ol da erkeleı uzaq qysyp jaýap qatqan, janazaǵa kelerdegi álgi bir úreıli ısharatqa múldem uqsamaıdy. Al keshkisin ózen ıininiń jarqabaǵynda ǵıbadathana turǵan mańǵa serýenge shyqqan. Batyp bara jatqan kúnniń sońǵy kólbeý sáýleleri kúzgi jalqyn ormannyń ústindegi jeńil munardy araılandyryp tur. Aqbas sıyrlar maısań jaıylymnan bas almaıdy, al syldyrap aqqan ózen tutastaı jarqyraǵan altyn qabyrshyq jamylǵan sıaqty. Mańaıdyń bári tańǵajaıyp tylsymǵa malynyp tur, ádette bul sýretshiler júregin jıi jaýlap alady, altyn boıaýly muńly syzdyqtar sıqyrly tústegi sıaqty. Bir pás bul osynyń bárine sharasyzdyqpen shektesken tańdanyspen qarap turyp qaldy. Álsiz samal butalardy qozǵap, sybdyrlatty: "Qandaı sulýlyq, sen qandaı jarqyn ediń dúnıe!" Alǵa qaraı qadam basqany sol, Alısıanyń ózen jaǵasynda, basyn keri shalqaıta qoldaryn keń jaıyp, aq qaıyńǵa súıenip turǵanyn baıqady; álginde ǵana sóılesken jarqyn dúnıeni qushaǵyna alǵysy kelgendeı. Qazir oǵan taıap barý ońasha qalǵan ǵashyqtardyń tynyshtyǵyn buzýmen para-par. Kilt burylyp, keri qaraı júrdi.

Bir aptadan soń inisi Alısıanyń muraǵa alǵan úlesten bas tartqanyn jetkizdi. "Maǵan bul aqshalardyń keregi joq, — dep jazypty jáı ǵana. — Men olardy ala almaımyn. Álgi qorqynyshty qalada turatyn kedeı sorlylarǵa taratyp berińizder". Mine, ol óz oǵashtyǵymen qaıda jetti! Budan ári ne bolmaqshy?! Aǵaıyndary onymen sóılesýge bekingen. Qol qýsyryp qarap otyrýǵa bolmaıdy, óz múddesin osynshalyq essiz elemeýge jol bermeýge tyrysý kerek. Qatty aryǵan, biraq burynǵysha ádemi Alısıa bulardy meılinshe moıynsunyp qarsy aldy, biraq óz sheshiminen qaıtqan joq: "Joq, rasymen ala almaımyn! Men onda baqytsyz janǵa aınalar edim. Sol bir sorly, qaljyraǵan adamdar, — ıá, munyń bárin solar taýyp berdi ǵoı oǵan! Sol usqynsyz qala! Joq, ala almaımyn. Aqshalar ámanda solar jaıly esime salyp turar edi. Ótinemin, bul týraly aıtpaı-aq qoıalyqshy. Onsyz da men úshin bári oıdaǵydaı". Betinen qaıtarý úshin qosarlana úreıli jaıttardy sýrettep baqty: kárilik, kedeıshilik, qarttar úıi... Barshasy bos áýre: aqshany alýǵa múldem kelispeı qoıdy. Qudiret ózi joldaǵan osynaý kómekten bas tartqanynda ol qyryq jasta bolatyn, — qyryq jas jáne kúıeýge tıemin degen túk úmit joq. Skýdamor onyń kúıeýge tıýge daıyndalǵanyn, jalpy tısem degen úmiti bar joqtyǵyn bile almaǵan bolar da bálkim, biraq munyń óz teorıasy bar: Alısıanyń oǵashtyǵynyń barshasyna sebep bireý — qanaǵat tappaǵan jynystyq sezim. Sońǵy essizdigi bul úshin jan túrshiktirerlik bop kóringeni sonsha, endi ony tek qana aıap, budan bylaı qashqaqtaýyn da qoıdy. Kerisinshe, onyń jalǵyz qujyrasyna shaı ishý úshin jıi bas suǵady. Naǵashydan qalǵan muraǵa Skýdamor Eron ózeniniń jaǵasynan kóne ásem úıdi satyp alyp, qaıta jóndedi, endi Alısıadan bar bolǵany bes mıldeı jerde ǵana turady. Ol da bulardyń úıine kútpegen jerden kele salady, óziniń ádettegi qańǵýlarynan soń kezdeısoq kelip qalǵandaı qolyndaǵy dala gúlderi nemese qyryqqulaqty áýeli sýǵa qoıýǵa umtylady. Ol árdaıym jalańbas júredi jáne mańaıdaǵylardyń bári derlik onyń mıy aýysqanyna kúmándanbaıdy da. Ol kúnderi sýretshiler tek Ýotte týraly ǵana áńgimeleıdi, Alısıamen kezdesýdiń kóbi de áıgili sımvolıs týraly daýsyz aıaqtalǵan emes. Skýdamordyń óz basy onyń sýretterindegi kemshilikter men dóreki alegorıalaryna qany qaınap, Ýottsty moıyndamaıdy. Alısıa sýretshi qubylystyń naqty túbirin, janyn beıneleýge umtylady, sondyqtan uly sýretshi dep málimdep, árqashan ózine tán qyzbalyqpen jaqtap áýre. Ásirese, "Aırıs" dep áıel atymen atalǵan sýretin sonsha jaqsy kóredi. "Kempirqosaq" delinetin. Osy túsiniksizdeý jáne oǵashtaý sýrette shynymen Alısıaǵa keıbir uqsastyqtary bar-dy.

— Iá, árıne, ol sátsizdikke uryndy! — deıdi ol — Múmkin emeske umtyldy, ǵumyr boıy umtyldy. Ah, seniń osy bir at tańǵyshtyǵyńdy unatpaımyn, Dık! Olarda qandaı mán bar? Sulýlyq sonshalyq sheksiz, sonshalyq túpsiz!

Baıǵus Alısıa! Keı ýaqyttary kisini rasymen-aq mezi etip jiberedi.

1904 jyly kúzde onyń munymen birge shetelge, Dofınege qalaı baryp qalǵanyn óz basy da jóndep uqpaıdy. Bul bir sumdyq boldy. Úskirik aıazda úıge qaıta kirgisi kelmeıtin adamdy budan bylaı eshqashan qasyna ertpes. Álgi jer sýretshiler úshin arnaıy jaratylǵan naǵyz jumaqtaı. Skýdamor Glanda taýynyń eteginen shaǵyn "shato" 1 jaldady da, áıeli, úlken qyzy, Alısıa barlyǵy osynda ornalasty. Óz basy túgeldeı jumysqa berilgen, jańa jerlerdiń qońyr tumandy kógiljim jáne surǵylt tústerine de óziniń ataqty mánerin qoldanýǵa kúsh salyp áýre, sosyn adyrlar men jazyqtarǵa súısiner ýaqyty da anda-sanda ǵana. Sheberhanaǵa aınaldyrylǵan qosalqy bólmeniń aldyndaǵy malta tas tóselgen alańnan eski Dı qalasynyń qysh shatyrly úıleriniń eliktirer sýreti ashylady. Tańǵy shapaq pen keshki araıda osy bir qyzǵylt sary jaıpaq shatyrlar tómende jarqyrap, taıaý mańda ıreńdegen Droma ózeni emis-emis kógildirlenip kórinedi, al júzimdikter japqan betkeılerde kúzelgen kıparıster qaraýytady. Damyldamaı sýret sala berdi. Alısıanyń nemen aınalysatynyn eshkim de naqty bilmeıdi, biraq ol úıge qaıtyp oralǵan bette óziniń kórgenderi — adamdar, janýarlar, barshasy týraly shattana áńgimeleıdi. Ol unatqan jerdiń birine — Glanda taýynyń bıigindegi jartylaı qıraǵan ǵıbadathanaǵa bular da birge barǵan. Barlyǵy osy bir ǵajaıyp, ońasha jerde tańǵy astaryn da ishti, — mundaǵy eski bulaqtar men tospalardyń arnasyn áli ajyratýǵa bolady eken, tipti, eski chasovnányń qaldyǵy da saqtalǵan, — ras, munyń bárin qazirgi qojaıyn sharýashylyqqa ıkemdep jiberipti. Ózgelerdiń daýystap aıtqan tańdanysty maqtaýlaryn tyńdamastan kenet Alısıa ketip qaldy da, úıge qaıtyp oralǵandarynsha ony esh jerden taba almaı qoıysty.

Rasynda bulardyń daýystap aıtqan tamsanystaryn unatpaı qaldy dep oılaýǵa bolar edi! Úıge ol altyn tústes jıdekti buta ala keldi — onyń qalaı dep atalarynan eshkimniń de habary joq. Sol jıdekter de tas dýaldaǵy ıtmuryn sıaqty sonshalyq tańǵajaıyp bolatyn.

Skýdamordy tórtinshi estelik býyp aldy.

Rojdestvo. Syqyrlaǵan aıaz. Tıtimdeı "shatonyń" aınalasyndaǵy árbir buta appaq qyraý jamylyp, juldyz sáýlesimen jarqyraıdy, qoshqyl qyzyl boıaý jamylyp alǵan sıaqty. Appaq jerdiń ústindegi qara aspandy sansyz juldyz jaýyp tur. Taý jeli ustaradaı ótkir-aq, al alys tómende, shaǵyn qalada jalǵyz-jarym sarǵysh ottar álsiz jypylyqtaıdy. Bul tún ertektegideı ǵajaıyp edi — naq bir japon mánerindegideı, biraq júdá qatty sýyǵy nesi! Súıekten ótken sýyq! Bastyrma astynda Alısıadan óńge eshkim bes mınýttan artyq otyra alǵan joq. Bul esalań, jumbaq jan úıge kirgisi kelmeı qasarysty. Óz basy birese sháli, birese jyly jamylǵy aparyp eki ret syrtqa shyqqan, jalyndy, tabandap turyp aldy. Úshinshi joly ony taba almaı qalǵany. Qatyp-sónip qalǵan juldyzdar astynda tań kúzetýin jalǵastyrý úshin jańa talastardan boı tartyp, ol ádeıi bas aýǵan jaqqa ketip qalǵan ǵoı. Aqyry úıge ol mas adamdaı qısalańdap keldi. Bular rasynda boıyn jylytý úshin oǵan kúshtep konák ishkizbek te bolǵan. Qaıdan! Eki kúnnen soń eki ókpesine sýyq tıip jatyp qaldy. Tósekten qaıta turǵanynsha eki aı ótti — baıaǵy. Alısıanyń arýaǵy ǵana qalypty. Sodan beri densaýlyǵy qaıtyp ońalǵan joq. Ol ómirden qur eles sıaqty, essiz eles sıaqty syrǵyp keledi, izim-qaıym qaıda joǵalyp ketetinin bir qudaıym bilsin jáne qolyna kezekti tapqanyn — gúl, japyraq, kishkentaı qus nemese tıtimdeı úlpildek kójekti kóterip, aq shashtary qobyraı qaıtyp oralǵanda qýarǵan júzinde qyzyl araı lapyldaıdy. Ol budan bylaı sýret salýdy kúrt doǵardy, tipti, kórkemsýret týraly da tis jaryp kórgen emes. Skýdamorlar qujyrasynan óz úılerine kóshýge májbúrledi: ol jaryq dúnıedeginiń bárin jıi umytyp ketedi ǵoı, sosyn ashtan ólip qalar dep qoryqqan-dy olar. Al myna jıdekter she? Osylardy alý úshin, jaman aıtpaı jaqsy joq, adyrlar arasyndaǵy jel ótinen tasa ári kúnniń shaqyraıǵan sáýlesiniń astyndaǵy bortas karerine bardy. Jeti mıl onda jáne munda, al jeti mıl júz ıard júre alady degenge senýdiń ózi tym qıyn.

Bálkim, shyq basqan shóptiń ústinde túpsiz aspanǵa úńilip jatqan da shyǵar, — osylaı jatqanda talaı ústinen túskeni bar. Beıshara Alısıa! Qaraı gór, bir kezderi oǵan úılenýge de daıyn edi-aý! Qor bolǵan ómir! Qor etken de sulýlyqqa degen qushtarlyǵy! Biraq qol jetpes nárse mahabbattan, otbasynan, ana bolýdan, dańq, baılyq, densaýlyqtan aıyryp, áıeldi osylaı qor etedi dep kim oılap kóripti. Al sóıte tura, qudaı kýá, dáp osylaı boldy!

Skýdamor tórt qyzǵylt jıdekti dýal ústinen shertip ushyryp túsirdi. Kúnniń sáýlesi syldyrap aǵyp jatqan kógildir sý, qamystardyń qońyr úkili bastarynyń aıasyndaǵy aqqý, alysta jeńil munarǵa bókken aq adyrlar, — mine, sulýlyq! Sulýlyq! Maqul, biraq saıtan alǵyr, shekti de bilý kerek qoı! Shekti bilý kerek! Sosyn óziniń ataqty "mánerinde" talaı ret beınelegen peızajǵa tý syrtyn bere burylyp, úıge endi de, ádemilep jóndelgen baspaldaqpen joǵaryǵa — dáý terezeleri bar ári jaryq túsýin retteıtin túrli jetildirýler jasalǵan úsh tústi sheberhanasyna kóterildi. Sonshalyq jumsaq tústerge boıalǵandyqtan aýadan órilgen sıaqty ańǵarylatyn qabyrǵalar aıasyndaǵy aıaqtalmaǵan etúdter baıqalmaı qalypty. Daıar sýret joq — olardy tez satyp áketedi. Molbertke taıap keldi, túrli-tústi tańba nazaryn birden aýdardy — ıtmuryn butaǵy sý quıylǵan qumyraǵa salynypty. Dap-daıyn — sýretin sala berýge bolady. Butaq ádeıi osylaı qoıylǵan — kúnniń álsiz sáýleleri oǵan tiktep quıylady, názik boıaýlar nárlenip, keýip úlgermegen sýdyń jetim tamshylary jıdekterde jarqyraıdy. Bir sátke Alısıanyń ózi osy butaqty munda alyp kelgende qandaı bolǵany kóz aldyna aıqyn keldi: jep-jeńil úlbirek qoldar, jarqyraǵan janar, dýdyraǵan aq býryl burym. Eles joǵaldy. Biraq álginde bul jıdekterdi iske jumsasa jaman bolmas edi degende barynsha yshqyna: "Qudaıym-aı!" dep daýystap jibergen soń butaqty nege báribir osynda ákeldi? Bálkim, osynysy arqyly "Keshir, men sondaı turpaıymyn ǵoı" degisi kelgen shyǵar? Rasynda baıǵus shala es áıel shynymen jan jibitetin adam. Itmurynnyń jıdekteri jaltyraǵan kúmis qumyrada kún sáýlesimen aıyryqsha kózge uryp alaýlaıdy. Olar masattanatyn sıaqty — nesi bar, adam ómirin qor etken, bálkim qutqarǵan shyǵar — osylar shattanýyna bolady da.

Alısıa! Ózińdi-óziń sonshama qor ettiń-aý! Biraq, juldyz sáýleleri astynda kún shapaǵyna shomylǵanda, aıdyń nuryn keshkende, dala men toǵaıda, adyrlardyń asýynda, ózen jaǵalaýlarynda óziniń tánsiz ǵashyǵy — sulýlyqpen qanshama ret qupıa shattyqqa bólengenin bul bile almaıdy. Gúlder, ushqan qustar, jeldiń saryny, jaryq pen kóleńkeniń aınymaly oıyny — osynyń bári odan tıtteı paıda tappaq bolǵan adamdy qajytatyn nárseler. Al ol sulýlyqtyń bárin keýdesine jıdy jáne essiz, maqsatsyz qushty ári baqytty boldy. Ómirdegi eń tańdaýly taǵdyr oǵan buıyrmady dep kim batyly baryp aıta alady? Kim?.. Itmuryn! Birneshe jıdekti áldebir butaq bunyń keýdesine qanshama kúmán týǵyzdy! Já, adamdardyń bazarynda kóterme qun qosatyn, qosymsha baǵa ústemeleıtin kesimdi formalar men tústerdiń úndesýi emeı sulýlyq degen nemene?! Odan basqa túk emes, túk te emes!

Al ıtmurynnyń jıdekteri kún sáýlesimen áli de alaýlap tur, názik, jetkizbeı kóz aldaıdy! Palıtrany qolyna alyp, qan qyzyl kraplak, aq ashyq kók boıaýdy aralastyra bastady.

Biraq bul ne? Tý syrtynan kúrsingen kim? Joq, eshkim de kórinbeıdi. "Áı, saıtan alǵyr! — dep oılady ishteı. — Munym jónsiz ǵoı. Shynymen de meniń Alısıadan artyqshylyǵym bolmaǵany ǵoı". Sosyn ol ıtmurynnyń butaqshasyn ataqty mánerinde sala bastady.

Orys tilinen aýdarǵan D. Áshimhanuly

---