InfoHub Logo

Qazaq eskiliginiń bir úlken salasy – aıtys óleńder. Aýyzsha ádebıet ishinde aıtystan kóp kezdesetin óleń joq. Baıaǵy eski zamannan bastap sońǵy kúnderge sheıin qaı rý bolsa da ortasynda aıtys óleń aıtylmaǵan el bolmaıdy. Burynǵy úlken aıtystyń arty bul kúnde quda men qudaǵıdyń birin-birine ne jaqsylap, ne jamandap aıtqan aıtysy sıaqty bolsa da, osy kúnge sheıin kóp jerde aıtysy bar. Bolatyn sebebi qazaqtyń uǵymynsha: jattama óleńderdi aıtyssa da, ánge qosyp sóz talasyp jasamasa, barlyq oıyn, aıt pen toı qyzyqsyz, kóńilsiz bolatyn. Sondyqtan aqyndyq qýaty bolmaǵan jas jigit "Árı aıdaı boıdaı talaı" dep aıtyssa da, aıtystyń yrymyn istep, jol alyp, joldy alýdy umytqan joq.

Bul óleńder týraly sóz qozǵaǵanda, ázirshe aıtystyń qandaı túrge bólinetinin aıtpasaq, barlyq aıtys sózderdi túgel jıyp, barlyǵyn túgelimen mysalǵa keltirýimizge bolmaıdy. Sebebi, kúnde baspaǵa basylyp, ol jazba kúıinde jınalyp júrgen aıtystardan basqa talaı-talaı jaqsy aıtystardyń áli kúnge jatqa bilgen, biren-sarannyń aýzyda jazylmaı, jınalmaı júrgeni de tolyp jatyr. Osy aıtylǵan sózderge qaraǵanda, aıtys sóz qazaq eskiliginde óte jandy, óte qyzýly, baǵaly sóz bolǵanynda daý joq.

Aıtys sózderiniń moldyǵy men kóp jaıylǵandyǵyna qarasaq, qazaq eli aqyndyq teńizi sıaqty kórinedi. Ózge jurttyń ádebıet tarıhyn óleń túrine bólgende, aıtys óleńi degen bólim, ne joq bolady, ne bolmasa óte az kezdesedi. Qazaqtyń ózge túrdegi eskiliginiń barlyǵynda ózge eldikine uqsastyq bolsa da, aıtys óleńderi barlyǵynan da jat, jańa túr. Qazaq ádebıetiniń ózine ǵana menshikti sanalady. Basqa jurtta óleń bolsa, munshalyqty mol bolyp etek alyp jaıylǵan emes. Anda-sanda kezdesetin shashyraǵan óleńder sıaqty kórinedi. Mysaly: eski fransýz ádebıetindegi tensondar, bulardyń túri qazaq aıtysyna uqsaıdy. Onda da eki aqyn kóp jıynnyń aldynda sóz jarys jasaıdy. Aıtystyń ózge óleńnen aıyrmasy: sýyryp salma óleńdermen aıtysatyn bolsa, tensondarda sondaı, janynan shuǵyldan shyǵarylǵan aýyzsha óleńder. Aıtysatyn sózderi de keıde qazaq aıtysynda kezdesetin bilim talas sıaqty, jumbaq pen oı tartysy bolady. Máselen, keıbir tensondar "adam qaýymynda áıeldiń qandaı baǵasy bar" degen jaıǵa arnalǵan. Fransýz ádebıetinen basqa, eski arab ádebıetinde "Muǵalla hat" degen óleńder bolǵan, biraq bul naǵyz aıtys emes, kóbinese óleń jarysy sıaqty. Burynǵy zamandaǵy jármeńkedeı uly jıynda kóp aqynnyń bir taqyrypqa aıtqan jarysy, óleńderi kóptiń synyna túsip, sonyń ishindegi eń jaqsy jármeńkeniń eń jıyn, eń qyzýly jerine jibekke jazylyp, ilinip qoıylatyn. Sondyqtan "Muǵalla hat" dep – ilýli óleńder atalǵan.

Mine, ózge jurttyń ádebıetinde aıtys óleńderdiń osy sıaqty túrleri bolǵany ras. Biraq munyń birde-biri qazaq aıtysyndaı kópke tarap, kóp jurttyń barlyǵyn birdeı ermek qylatyndaı bolǵan joq. Qazaqtiki sıaqty ádebıet tarıhynyń bólimi bolýǵa jaraıtyndaı bolyp etek alyp taraǵan emes. Qazaqtyń kári, jasyndaı aıtysty qyzyq kórip qyzýlanyp, tegis óner qylyp, jalpaq el ustanǵan emes. Qazaqtaǵy aıtys ádebıet bólimi bolýdan basqa el tartysynyń burynǵydan kele jatqan teatry sıaqty kópke birdeı qyzyq beretin jıyn saýyǵy bolǵan.

Sondyqtan, aıtysqysh aqyndar júrgen jer el ortasynda kóshpeli saýyqshylar júrgendeı qalyń dýman, jıyn bolatyn. Eldiń aıtys óleńdi qatty qadirlegendiginen aıtys aqyndary: Shóje, Kempirbaı, Janaq, Sabyrbaı, Murat, Toǵjan, Birjan, Sara1 sıaqtylardyń ataǵy qazaq ishine tegis jaıylǵan. Barǵan eliniń barlyǵynda baǵaly, qadirli bolyp, qaıda barsa da syı, qurmet, qyzyq, saýyq bolatyndyqtan, aıtys aqyndary sol júrisin birjolata salt qylyp áketken. Kóbiniń kásibi: sán-saltanatpen, qobyz, dombyramen nóker alyp, el qydyryp júrip aıtysqa shyǵatyn aqyndardy izdeýmen ótken. Burynǵy zamannyń osy sıaqty jıyny bolsa da aıtyssyz ótpeıtin. Talaı aqyn óz elinen shyǵyp, jat eldi aralap, kektenip, kez kelgen aqynmen aıtysyp, ne jol alyp, ne jol berip, jeńip, jeńilip júrgen. Baıaǵy zamanda jaýynger batyr alysta toıat izdep, bileginiń qaıratyna senip, soǵys maıdanynda jaý izdese, aıtys aqyndary til-jaǵynyń qaıratyna senip, soǵys maıdanynyń jekpe-jegin izdeıdi. Qazaq eliniń burynǵy jortýylshyl batyrdan keıin tapqan, ekinshi alýandas batyry, qyzyl tildiń ıesi – aqyndar. El tirshiliginiń jaýyngerlik dáýirinen shyǵyp, tynyshtyqqa bet alǵan kezinde, Saryarqany saıqaldap, ondy-soldy sharlap júrgen bir alýan adamdary, osyndaı sóz batyrlary keshegi Janaq, Kempirbaı, Shóje, sol aqyndardyń úlgisi el ortasynda solarǵa uqsamaq bolǵan jigitter kóbeıgen.
Aqyndyq, ánshilik óneri jaqsy jigittiń belgisi sıaqty sanalǵan. Sondyqtan el ishiniń qyzyq saýyǵy úshin sán túzep, qydyrýmen júretin saldar shyqqan. Ataqty aqyndarǵa elikteýden serilik molaıyp beri kelgen zamanda Birjandaı sal, Aqandaı aqyn serini shyǵarǵan. Bulardyń jaıy qaı eldiń ortasynda bolsa da, keıingige úlken áńgime bolyp qalǵan.

Sonyń barlyǵy burynǵy aıtys aqyndarynyń sarqyty. Onan soń burynǵy el, aqyn aıtysyn qyzyq saýyqtyń ermegi sıaqty kórse de, eki rýdyń aqyny aıtysatyn kezde qur ǵana kóldeneń tyńdaýshy bolyp otyra almaıtyn. Bireýiniń tileýinde bolyp, uranyna qyzyp, ózi jekpe-jekke shyqqandaı bolyp tyńdaǵan. Aıtysqa shyǵaratyn aqynyn, qandy maıdanǵa baratyn batyryn shyǵarǵandaı qylyp, ishten tileý tilep shyǵaratyn. Sondyqtan, Qaptaǵaıdyń qyzy Sara aıtysqa shyǵarda: "Naıman shal arýaǵyń jebeı gór dep, aq úıden shyǵa keldim men de aıqaılap" deıdi. Sara aıtysqa shyǵarda naımannyń ıgi jaqsysy bolyp kelip, bata berip, tilek etip shyǵarady. Naımanda taǵy bir aqyn óz tusyndaǵy iri aqynnyń birimen aıtysqaly bara jatyp: "Dúnıe saldyr-gúldir óter dedim, sonymen az sóılesem ne eter dedim. Qoı aıtyp, dúısenbi kún atqa mindim, naıman shal arýaǵyń kóter dedim" deıdi. Eski qazaqqa aıtys óleń eń qadirli sóz bolǵan. Sondyqtan "sóz tapqanǵa qolqa joq" dep, óleń sózdi kim kesteli qylyp, sulý aıta alatyn bolsa, onyń kári-jasyna, kelin-kepshiktigine qaramaı uly jıyn, ıgi jaqsynyń barlyǵy da iltıfat qylyp tyńdap, yqylas qurmet kórsetetin. Sol sebepti Toǵjan Ormanshyǵa kelin bolyp túsip, betine shymyldyq tutyp ákele jatqan jerde aldynan shyǵyp, baıaǵysha aıtysyp jeńe almaı júrgen adam ádeıi aldynan tosyp turyp:

Jamaǵat shymyldyqtan serpilińiz,
Aqynsyǵan nemeni keltirińiz.
Úıinen býaz kelgen mundar qardy
Jurt kózine kórsetpeı óltirińiz, – degende.
Toǵjan:
Ormanshy jıylypty jamaǵatyń,
Áli sanǵa tolǵan joq azamatyń
Ul týsa, taıaq soǵar qolǵanatyń,
Qyz týsa, kerek qylar qanaǵatyń
Onyń nesin betime salyq qyldyń
İnińniń saqtap keldim amanatyn, – degen.

Sonda Toǵjandy sol zamannyń eli abyroısyz dep sókken emes. Sebebi, onyń aıtyp turǵany óleń sóz, júıeli, kesteli sóz. Bul mysaldarǵa qaraǵanda, aıtys óleń qur ǵana qyzý saýyqtyń sózi emes, qandy qyzdyryp, arýaqty shaqyratyn jandy sóz ekeni kórinedi.

Aýyzsha ádebıette óleń taqpaq pen aıtys retinde aıtylatyn sózder eki jikke bólinedi. Bireýi aqyndar aıtysy, ekinshisi bılerdiń bılik ústinde, rý tartysynyń tusynda aıtysatyn sózderi – bıler aıtysy. Syrt kórinisine qaraǵanda, aqyndar aıtysy men bıler aıtysy qazaq eskiligindegi eki alýan sóz sıaqty. Biraq, keıbir maǵynalarymen, el turmysymen baılanysyna qaraǵanda, ekeýi bir túrge qosylady.
Bulardy bir túrge qosatyn sebep: eski qazaq ishinde óte kúshti bolǵan rý jigi. Buryn qazaq ádebıetinde kezdesetin óleń túrleri ár kezde ártúrli bolyp el kezegi úshin qyzmet etkenin aıtqanbyz. Mysaly: syrshyldyq óleńderi kózdegi jas, kóńildegi qaıǵyny ýatyp, súıeý beretin sózder bolsa, keıbir jerde jylatý úshin, kózden jas shyǵarý úshin kóńildiń zar-muńyn shyǵaratyn sóz bolǵan. Bul túrdegi óleńder kóńildiń qaıǵyly, kúńgirt syrymen baılanysqan óleńderi. Budan sońǵy bir alýan óleń – burynǵy ótken batyr, bı sıaqty, súıisken jastar sıaqty jaqsylardyń jaıyn jyr qylǵan, solardyń júrisine súısinip, qoshamettep kelip, keıingige úlgi bergendeı, oı salǵandaı, shynymen el qıal qylǵan jaqsylardyń túr sypatyn, neshe alýanyn kórsetpek bolǵan áńgimeler edi. Bularda jaqsylyq úlgisi kórinip, aqyl men oı sezimge azyq berip, keıingige úlgi aıtyp, bet nusqamaq bolǵan talap bar. Ol óleńdegi maǵyna osy sıaqty maqsattarǵa arnalǵan.

Qazaq eskiliginiń bulardan sońǵy bir alýany sońǵy zamandarda el jaqsylarynyń zaman jaıyna qaıǵyryp, muńaıyp aıtqan sózi. Olar eskirgen aqyndardyń el minin aıtyp, aldynda kele jatqan qaýipti, qaıǵyly kúndi eskertip, eldikke-birlikke shaqyryp aıtqan óleńderi. Bul sózder el tirshiliginiń dertin emdeýge arnalǵan.

El qaıǵysynyń emin izdegeni eski aqyndardyń óleńderi. Bulardaı óleń aıtqan aqyndardy zar zaman óleńshisi degen jikpenen ózge barlyq eskilik óleńderinen bir bólek shyǵaramyz. Endi qazirgi qarastyratyn aıtys óleńderdi alyp, sony jańaǵy sanalyp ótken eskilik túrlerimen salystyrǵanda qandaı aıyrmany, qandaı erekshelikti kóremiz? Soǵan keleıik.

Aıtys óleńderdiń ishinde muń menen zar aıtylmaıdy. Munyń ishinde elge búgingi minin aıtyp, pálendeı jolǵa túsip, túzel degen ósıet sózder joq. Mundaǵy sózderdiń barlyǵy eki kisiniń tartys-talasy. Bul óleń túrimen aıtylǵan sóz kúresi, sóz jekpe-jegi. İshki maǵynasyna qaraǵanda, mundaı aıtystar burynǵy eldiń saýyǵy, jeligi úshin aıtylatyn aıt pen toı, oıyn, jıynnyń óleńderi. Aıtys óleńderiniń tusynda qazaq eline buryn álde neshe kúılerdiń ústinde birde ýatyp, birde jylatýǵa jaraǵan óleń, endi kúldirip, qýantyp, jeliktirýge qyzmet etkendeı bolady. Sol kúldirip, qyzyq pen saýyq úshin qyzmet etken ýaqytta, aıtys óleńder qazaqtyń joǵaryda aıtylǵan rý jigi sıaqty erekshe bir tirshilik saltymen baılanysqan óleń bolady. Rý jigine bólingen el keı kezde uranymen bas quralyp, uran atymen tirshilik etkende rýdyń báıgege qosqan atyn qyzyqtasa, kúreske túsken palýanyn qyzyqtap, namyspen súıse, mynaý óleńderdiń tusynda sol sıaqty rý talas, rý namysy, rý báıgesine sóz júırigin qosqandaı bolyp, jik-jikke bólinip, solardyń tileýin tilesip, qyzyǵyn qyzyqtasady. Aıtystyń aqyny báıgege qosqan at, kúreske túsirgen palýan esepti qyzyq, saýyqtyń qyzmetshisi bolǵan. Bul aıtylǵan sózderdiń barlyǵy – kóbinese aqyndar aıtysyna arnalatyn sózder. Aqyn aıtysynyń bıler aıtysymen bir túrge qosylatyn sebebi joǵaryda aıtqan rý jigimen baılanysqan burynǵy qazaq jaqsysynyń barlyǵy da óziniń rýymen, týysymen jaqsysy dep sanalatyn. Sondyqtan ózi shyqqan rýynyń ózge rýlardan artyq bolýy árbir adamǵa maqtan, jubanysh bolatyn. Bı bolsa jaqsy, myqty, basty degen at alǵanda óz rýynyń irgesin kórmegeni úshin, óz rýynyń telisi men tentegin bolsa da, jatqa jem qylmaǵany úshin, óz rýyna ózgeden artyq jýandyq, irilik olja ápergeni úshin jaqsy dep atalatyn, sol sıaqty batyr da, palýan da, tóre men aqyn da óz rýyna jaqsy at ápergendigi úshin jaqsy dep baǵalanady. Qazaq turmysynyń osy sıaqty ereksheliginen aıtys óleńiniń aqyny men bılik jolyndaǵy bıler sóz sóılese, sol joǵary rý jigin tereńdetýge, rý namysyn aıqyndap shyǵarýǵa qyzmet qylǵan. Bul jaǵynan qaraǵanda eshbir rý jigine bólingen elde sol rý tirshiligin óner júzine sheıin túsirip, munshalyq ulǵaıtyp áketken el joq.

Qazaqtyń aqyny men bıiniń birine-biri uqsaıtyn jeri osy arada. Árqaısysy ár alýan jolda, ór alýan sóz sóıleıtin bolsa da, sol ózderi shyqqan rýlardyń kúreske túsken palýany esepti bolǵandyqtan, ekeýiniń aıtysynda jalpy ádebıette bir-aq túrli óner esebinde bolýǵa laıyq.

Endi aıtys aqyndarynyń óleńi magyna jaǵynan qandaı túrge bólinedi? Soǵan keleıik. Aqyndar aıtystary ishki maǵynasyna qaraǵanda, kóbinese rý kúndestigi, rý jarysynyń, rý maqtanynyń óleńderi. Mysaly Birjan men Sara óleńderi:
B i r j a n:
Arǵynnyń kóz jetkisiz aımaǵy bar,
Dóńgelek jeti rýdan oınaǵy bar,
Kim jeter Janaıdarǵa Altaıdaǵy
Alty júz botasy men taılaǵy bar.
Shalqyǵan Jánibek pen Tursyn,
Janaı Aıt, Júsip, Nurmuhambet, Dosan, Qanaı,
Solardyń qysabyna kóz jetpeıdi,
Ol túgil, bir Shaqamdaı bolsań qalaı.
Qarjasta bir qutym bar Musa. Shorman
Úzilmeı kele jatyr eski qordan.
Qazynyń bel balasy Sádýaqas
Qutqarǵan san qyrandy túsken tordan.
Ul týmas Qazanqaptaı ata ulynan,
Tuqymy degdar shyqqan jaqynynan.
Shynybaı asyp pa edi bir shaǵynda
Jan jetpes er Qazekem arýaǵyna.
Jamantaı, Quspek, Shyńǵys, Sartaı tórem2
İlingen talaı naıman qarmaǵyna,
Táttimbet arda kerim arǵyn asqan
Qyryq túrli kúı ilingen barmaǵyna
Ejelden ári baımyn, ári molmyn,
Shyn qyzsam, shydamaısyń zardabyma.
Adamnyń aq ıyǵy qajy Qunanbaı,
San júırik saý ketken joq bir synalmaı.
Naımannyń áýlıesi batyr Baraq
Shyn qusa bolyp ketken túk qyla almaı.
Ybyraı jas jolbarys bilektengen,
Dushpanǵa arystandaı júrektengen.
Óziniń zamanynyń bozbalasy,
Periniń jigitindeı iriktelgen.
Eı, Sara, qaısysyń bar oǵan jeter,
Ónerin kórgen jannyń esi keter.
Adamnyń jalǵyz basty bilimdisi,
Ony da jamandamas naıman beker.
Orta júz Abaı qoıdy atyn batpaı,
Úıine úıez kirmes jaýap qatpaı,
Arǵynnyń asyldyǵy mine osyndaı
Naımandaı aǵaıynyń júrgen satpaı.
Bar bolsa, buǵan oraı bolmaı sóıle,
Áıtpese sózińdi qoı bosqa shatpaı.
S a r a:
Eı, Birjan, sóz sóıleıin anyqtatyp,
Kóńiliń aýyrmasyn qabaq qatyp,
Kókshetaý, Qyzyljarda talaı arǵyn
Kún kórgen qyzyn jaldap, jataq jatyp.
Barmaǵan soń jaıymdy bilmeıdi dep,
Qur bosqa maqtanasyń táńir atyp.
Naımanda qara Kereı, Syban, Muryn,
Jeti aǵa Jolymbetke quıǵan nuryn.
Sherýbaı, Tana myrza, er Táýkebaı,
Qaı qazaq sóz bastaǵan odan buryn.
Balasy Qozybaıdyń Tileýberdi,
Altybaı onyń ulyn árkim kórdi.
Qudaıdan qoryqqan arǵyn osal da emes,
Qaradan han bop shyqqan Qısyq edi.
Jan jetpes Babataıǵa, Jalby, Janaq,
Aqqoja bı, Aqtaılaq asqan manap.
Aqtamberdi, Altybaı, er Áıimbet,
Qalmaqty qolmen satqan qoıdaı talap.
Kenjeǵul, qazaq jetpes babasyna,
Tórt arys bılik aıtqan balasyna.
Baıtoqa, Keńesbaı men qut Danıar
Taımaǵan sóıler sózdiń shamasyna.
Arǵyn joq maqtaǵanmen, Toıǵulydaı
Qut quıǵan qydyr kelip sabasyna.
Birin-biri ańdyǵan qý arǵynsyń,
Maqtanǵan minseń orys shanasyna.
Eki jyl baq aınalsa bireýińe,
Qaıdaǵy jaýlyq qylǵan danasyna.
Arǵynda kisilik joq men bilmeıtin,
Qarny ashta qastyq eter anasyna.
Ózińdi at ta qyldyń, qus ta qyldyń.
Jaıymdy adam kúımen aıtaıyn men.
Ónerge eki jaǵym bári birdeı,
Qur bosqa bógelemin kelispeı nem.
Saıraǵan búkil naıman bulbulymyn,
Urǵashy ǵoı demeseń qaı jerim kem.
Óz basym urǵashynyń qara tili
Iran baǵy, bitisim, qyzyl gúli.
Aıtystyń budan sońǵy bir alýany bas minesýge arnalǵan óleńder. Mysaly, Murat pen Jantoly:
Murat:
Jantoly, asyrandy qazyń qashty,
Júrgende ózimsinip jazym qashty.
Ásettiń týysyna qarsy boldy,
Baıǵus-aý qandaı qoı tazyń qashty?
Jantoly:
Qudaeke-aý, ájeptáýir sóziń seniń,
Qýdalaý syn emes pe erdiń kemin,
Elbirep ishi baýyryń túse berse,
Aıtyp ket, qudaeke tazdyń emin.
Murat:
Tamyryn tazyńyzdyń qıǵan bolar,
Qul seýip aqqan qanyn tyıǵan bolar,
Bir sherik iskemetar, kúkirt, synap,
Qaınatyp, kók dárini quıǵan bolar.
Bir juma kók shúberekpen orap tastap,
Qan-jynyn ystyq sýmen jýǵan bolar.
Jantoly:
Az eken el qydyryp kórmegeniń,
Oıynda taǵy bar ma kózdegeniń.
Dárýdiń jeti túrli bárin bilip,
Taz ba edi on jasyńnan emdegeniń.
Murat:
Az edi el qydyryp kórmegenim,
Oıymda taǵy da bar kózdegenim.
Taz benen aq bas qotyr bir násildi,
Aq basty kórmeımin be emdegenin.
Jantoly (baıyna):
Bir qaqtyń aq etime ashýmenen,
Jigitke ashý uıat, asyl degen.
Urynǵan ózi kelip berishke tımeı,
Men be edim aq qara bas qotyr basyń jegen.
Murat:
Bir qaqty aq etińe ashýmenen,
Jigitke ashý uıat, asyl degen.
Bir túgil, eki soqsa janyń shyqsyn,
Osynyń kisi keler me basyn kórgen.
Budan keıingi aqyndar aıtysy Kempirbaı men Shóje. Buda jańaǵy úlgi sıaqty bas minesý.
Kempirbaı:
Bes namaz, on eki ıman janǵa paıda,
Qalaıyn bir sóılesin osyndaıda.
Bireýge mal, bireýge bas qaıǵy ǵoı.
Barasyń, soqyr azban, jaıaý qaıda?
Shóje:
Ustaranyń júzindeı aýǵan dúnıe,
Meni kórip jabyqtyń munsha nege.
Aı men kún, jer men kókti kórgenim joq
Kempirbaı aqylyń bolsa, maǵan tıme.
Balasy Janys marqum Sátbaı myrza
Quran oqı baramyn qaraly úıge.
Kempirbaı:
Asyma shaqyrmaǵan keldiń jetip,
Buǵyly, Tuǵylydan jaıaý ótip.
Bul elde qoja, molda joq dep pe ediń,
Soqyr ıt, kim shaqyrdy jekeletip.
Shóje:
Salmaǵy eki kózdiń dál keýdemde,
Aldanyń ár ne qylsa, erki ózińshe,
Bar bolsa qasıetiń, kózimdi jaz,
Uraıyn jaza almasań qý sózińdi.
Kempirbaı:
İshinde men Shanshardyń degdári edim,
İshinde aýǵan qyrǵyz sen jarly ediń.
Kózińdi kóringenge tele deısiń,
Kóziń shyqqan jerinde men bar ma edim?
Shóje:
Qazaqtyń din musylman jedim qamyn,
Sóıleımin moınyma ala kózdiń aǵyn.
Jıylyp on eki aqyn túk qylǵan joq,
Sen qylarmyn deımisiń eneń...
Muqtasar sózim maıda qaq tasyndaı,
Omyraýym Buhardyń qaqpasyndaı.
Eki arýaq ornaǵan jer bos qalmaıdy.
Qyrǵyzdyń altynymyn at basyndaı.
Kempirbaı:
Bul elge aqyn boldy Shóje qaıdan.
Júr eken Shóje dándep Shortanbaıdan.
Jas ósip, jarly baıyp jetken zaman,
Júrmesin janyń shoshyp Kempirbaıdan
Jolyqpaı dúr aqynǵa júr ekensiń
Bereıin sybaǵańdy soqyr haıýan.
Shóje:
Kempirbaı, kóńilińdi tyndyraıyn,
Arýaqqa, assa qudaıǵa urdyraıyn.
Oraldan túlep ushqan men aq ıyq,
Topshyńdy qanatymmen syndyraıyn.
Aıtystyń bulardan sońǵy bir alýany rýlardyń arasyndaǵy jýandyq, zorlyq óleńi. Bir rýǵa ekinshi rýdyń istegen astamdyq artyqtyǵyn aıtatyn óleńder. Mysaly: Sabyrbaı men Tasybaı:
Sabyrbaı:
Aqtaılaqtyń balasy Sabyr ermin,
Báıgeden kúnde kelgen qaragermin,
Qanaı tóbet elimdi eki shapty,
Bálem, arǵyn, etindi tiri jermin.
Tasybaı:
Meni óltirseń pyshaq al, maǵan taıan,
Meniń qylǵan qylyǵym aldaǵa aıan.
Men ólmesten elińdi eki shapsa,
Men ólgen soń bolarsyń baqa-shaıan.
Sabyrbaı:
Jylqyny sen alǵanda men de alǵanmyn.
Qaıda men kezegimnen qur qalǵanmyn.
Myqty jigit jylqyny alatuǵyn
Kisińdi orynynan men salǵanmyn.
Tasybaı:
Báse, jylqyny sen alǵanda men de alǵanmyn,
Qaıdan men kezegimde qur qalǵanmyn.
Ajaldy adam ár jerde-aq óletuǵyn.
Men shańyraq pen túńlikke kóz salǵanmyn.
Sen qotan bulaq, qyzyl kón quldy shaptyń,
Qydyrbaı elden shyqqan tuldy shaptyń
Men Aqtaılaq, Balpandaı bıdi shatym,
Kánekeı, soǵan oraı kimdi shaptyń.
Tórtinshi túri sırek kez kelse de, jeke bir túr bolatyn bilim talasy. Ol kúndegi bilim – din bilimi. Sondyqtan qurannyń aıatyn aıtysady. Din júzinen jumbaqtar aıtyp, sony sheshisedi. Munyń mysaly, Kempirbaı men Shóje óleńderiniń aıaǵyndaǵy aıtys:
Shóje:
Kempirbaı, kókte ne bar, jerde ne bar.
Jaratqan neshe maqluq qadir jappar.
Aldanyń dostysy kim, dushpany kim?
Ózińnen suraıtuǵyn ár sózim bar.
Qaı kúni qarasaq ta maıdan bolyp,
Qaı kúni ólim qoshqar baýyzdalar.
Kúnásin pendelerdiń keshirgin dep,
Kúnáńdi, eı laǵynat, moınyńa al dep,
Shaıtanǵa qandaı adam qazy bolar.
Neshe adam pendelerge járdem qylar.
Qolyna qandy ton men keseni alyp,
Kimniń kim maqshar kúni qunyn daýlar.
Aldanyń ámirinen járdem bolyp,
Kimmen kim maqshar kúni kúres salar.
Artylyp baq dáreje baǵy asyp,
Maqsharda qandaı adam mansap alar.
Bul sózge aqyn bolsań, aqylyń jeter.
Oılanyp bata almasań esiń keter.
Bireýin qaıta aıtsań kápir boldyń
Oılanyp sheshe almasań, sheshpe beker.
Kempirbaı:
Bolǵanda jerde Mádı, kókte Aısa,
Alty kúnde jaraldy eki dúnıe"
Júıtilik, Tábilt, Jábilt eki jylan
Munzalda kórip edim osylaısha.
Jeti qat jer astynda kók ógiz bar,
Dúnıe buzylǵansha ólmeı turar,
Qaı kúni qarasatqa maıdan bolsa,
Sol kúni ólim qoshqar baýyzdalar.
Kúnásin pendelerdiń keshirgeı dep,
Tórt shadıar pendege járdem qylar.
Kúnáńdi, eı laǵynet, moınyda al dep,
Shaıtanǵa ımam aǵzam qazy bolar.
Qolyna qandy ton men keseni alyp,
Bı-Fatıma, Qasen, Qusaıyn quny daýlar.
Aldanyń ómirimen járdem bolyp,
Muhambet Márıamǵa nekaqtanar.
Bulardyń toılarynyń qyzyǵy úshin.
Er Ǵalı, Qaharmanmen kúres salar.
Artylyp baq dáreje, baqyty asyp,
Aryslan súrindirip, jolyn alar.
Qaharman tilense de jibermeıdi,
Aldadan ulyqsat joq dep perishteler.
Ákeń Qarjaý Jaıyqtyń basy bar ma,
It soqyr munsha neń bar qumarlanar.
Shóje:
Bul sózim orta júzdi aralasyn,
Sózime aqyn bolsań tabylasyń.
Týǵaly aǵa syılap kórmegen ıt,
Aǵańmen top ishinde jaǵalastyń.
"Ýattorı mınalbatty myn bıláı"
Taýyp ber osy sózdiń maǵynasyn.
Kempirbaı:
Eı Shóje, seniń óziń kápir boldyń,
Aırylyp taza maldan taqyr boldyń,
Óleńge quran sózin qosamyn dep
Qaǵynyń talaq, óziń jáne kápir boldyń.
Shóje:
Kempirbaı, jaı júr desem, jaı júrmeısiń,
Anturǵan, jas janyńnan túńilmeısiń
Qurannyń hadısinen aıat aıtsam,
Osyndaı jaqsy sózden túk bilmeısiń.
"Ýattory" Tor taýyna Musa barǵan,
Alladan tórt-aq aýyz jaýap alǵan,
Dıdaryn bul jalǵannyń kórsetem dep,
Bir alla Musany aıap tasty salǵan.
Musanyń boıy balqyp, tasty eritip,
Taıaǵy erip ketip, tasta qalǵan.
Allanyń tórt sózinen túk bilmeısiń,
Qasymnan bylshyldamaı tur, ket, arman.

Keıde osy óleńderdiń barlyǵy aralas keletin óleń de bolady. Aıtys óleńderiniń syrtqy túrine kelsek, barlyq aqyn aıtysy eki túrge bólinedi. Bireýi qaıym óleń, ekinshisi qara óleń. Qaıym óleńniń mysaly Murat pen Jantolynyń qaıymdasqany.

Murat:
Jantoly, jas kúnińnen boldyń teli,
Qydyrtqan jigittikti tentek jeli.
Kóp aıdyń kórmegeli boldy júzi
Jantoly, úıińnen shyq kóriskeli.
Jantoly:
Qudaeke, jas kúnińnen boldyń teli,
Qydyrtqan jigittikti tentek jeli.
Kóp aıdyń kórmegeli boldy júzi
Asyqpaı atyńnan tús sóıleseli.
Murat:
Jantoly, jas kúnińnen boldyń teli,
Qydyrtqan jigittikti tentek jeli.
Aqyryp, at ustamaı attan tús dep
Qaraǵym, maǵan aıtshy, neniń jeli.
Jantoly:
Bolǵanda sary juldyz qaz keledi,
Qys ótse, oǵan jalǵas jaz keledi.
Asyǵyp, at ustamady dep aıyp etpe,
Kóńilimiz oıaý, kózimiz uıqyda edi.
Murat:
Bolǵanda sary juldyz qaz keledi,
Qys ótse, oǵan jalǵas jaz keledi,
Bolǵansha tapa tal tús uıqyń qanbaı,
Dep pe ediń qas áýlıe taz nemeni, –
degen sıaqty...

Qaıym óleńniń belgisi: bir aýyz óleńniń alǵashqy eki joly eki aqynǵa ortaq sóz bolady. Qara óleńniń mysaly osydan burynǵy aıtystar. Aıtys retinde qosylatyn taǵy bir túrli óleńder – maqtaý men jamandaý óleńderi. Onan soń aryz aıtý, aqy suraý óleńderi, bular da aıtystaǵy sıaqty shuǵyldan shyǵarylǵan, sýyryp salma óleńder.

Aıtys aqyndarynyń kóbinde, uly dúbir aıtystardan basqa kóp ýaqytta el ishiniń basty adamdary men baı-báıbishelerine keıde maqtap, keıde jamandap aıtatyn óleńder bolǵan. Keıbir aqyndar el ortasynda az atadan shyqqandyqtan, kedeı-kepshik bolǵandyqtan, aqyndyq sózdi kásip qylyp júrgen.

Onan soń el ishiniń tirshiligi de teńdik qara qaıratqa, rý jýandyǵyna baılanǵandyqtan, nashardyń kóbi esesiz bolyp, teńdigine iline almaı, qaqpaı kóretin jeri kóp.

Sondaıda bireýden kórgen zorlyq, qıanat bolsa, burynǵy tóremen bastas sıaqty ortanyń ulyqtaryna óleńmen aryz aıtyp, ese, teńdik alý da kóp jaıylǵan daǵdy bolǵan.

Eski qazaqqa sóz baǵasy zor bolǵan. Sondyqtan jaqsy sózdi bala bolsyn, qatyn-qalash, kelin-kepshik bolsyn barlyǵy da eleýsiz, eskerýsiz qalmaıtyn.

Sondaı óleńderdiń mysaly, qazaq eskiliginde aıtystar sıaqty kóp kezdesedi. Bulardy aıtys óleńine qosqyzatyn sebep, birinshi sýyryp salma óleńderi bolsa, ekinshi árkimniń kóz aldynda aıtylatyn arnaý sóz bolǵandyǵy. Kisige arnap aıtqan maqtaý, jamandaý, ıa aryz aıtý sıaqty sózder bolsa, bári de eki aqynnyń aıtysynda kezdesetin ne qoshemet, ne daý sózderge uqsaıtyn. Mundaı óleńniń mysaly Bıjannyń qojaǵa aıtqany, Shernıazdyń Baımaǵambet tórege aıtqan óleńderi.

Qarqaraly úıezinde bolǵan  bir jıylysta Bıjannyń elge qurmetti bir qojanyń ústinen shaǵymy bolyp, aryzyn aıtqaly keledi. Sonda jıylystyń ishinen Aqaı  Bıjanǵa aryzyńdy óleńmen aıt degende:
Bıjan:
Tyıý sal, Aqaı-eke, qojańyzǵa,
Qoı qoımaıtyn boldy ǵoı qoramyzǵa.
Qojadan nesıege aqsha alǵan jan,
Ólgende bata qylmas molańyzǵa.
Qabaǵyn qatty shytsa, qoı beremiz,
Az qoıdy buǵan berip turamyz ba.
Myna sart qyrady ma moıny jýan,
Qutyrdy baıyǵan soń burynǵydan.
Káripter sonda kózin ashar edi,
Hat salsa qara taýǵa bizdiń dýan.
Kelgeli qylǵanyńnyń bári zorlyq,
Qutyldyq, Aqaı-eke, qaıtsek munan.
Kóp qýsań jamandyqty bolmaı ma márt.
Aqty oılasań aramnan boıyńdy tart,
Qatynyńdy Arqabaı, Ermek urǵan,
Munsha nege elerdiń, aq tamyr sart.
Buǵan qoja ashýlanyp, Aqaı otyrǵan sez úıden shyǵyp, óz úıine baryp, Bıjandy shaqyryp alyp, bosaǵasyna baılap qoıady. Jas shybyqty sýǵa salyp uraıyn dep jatyr degen sózdi Aqaı esitip, qojanyń úıine kelip, Bıjanǵa qojany maqtap óleń aıt degende:
Bıjan:
Jatpaıdy qısyq aǵash tez aldynda,
Bermeıdi jaqsy jaýǵa kóz aldynda.
Jaqsynyń arty zyndan, aldy darıa,
Sóıleıin qojaekemniń óz aldynda.
Kól darıa kópir salǵan ótkelmen teń,
Toqtalmaı tilim sóıle kóp aldynda.
Sen turǵan zamanynda bir báıterek,
Kúneltken kóleńkeńde men kóbelek.
Kótermeı kóbelekti synyp ketseń,
Báıterek bolyp-bolmaı nege kerek.
Kez kelsem qarsy aldyńa ajaldy andaı,
Atqanda taý buzatyn sen zeńbirek.
Esh adam baılyǵyńa shaq kelmeıdi,
Tórt jaǵyń, tórt qubylań dóp-dóńgelek.
Nesibe jerden ónip, kókten jaýyp,
Qor qylma bóten jaýǵa qoıdaı baǵyp.
Jaz saýyn, kúzgi egindeı molshylyǵyń,
Men paqyr qol úzeıin sizden neǵyp.
Kárip, miskin kúneltken panaıyńda,
Qysqa kúnde kúneltken qyryq saýyp.
Qyzyljar, Omby, Semeı alty aıshylyq
On kúnde oǵan bardyń poshta shaýyp
Aspan men kún jarqyrap jaı túskendeı,
Qalmaı ma qatty aqyrsań esim aýyp.
Torǵaı jep toıattamas qara búrkit,
Ne shabytyń qanady maǵan shaýyp.
Shansharda aqyl tabar jalǵyz jigit
Dos boldyń Aqaımenen aqyl taýyp.
Biri ozar eki júırik jarysqanda,
Eki erdiń biri ólmeıdi alysqanda
Barlyqtyń bar paıdasyn kórmep pe ediń,
Keshegi Qazanqappen jarysqanda.
Jarylǵaptyń uly edi Aqtamberdi,
Úsh ese malyń asty Janystan da.
Bir kórset kóptigińdi kóp aldynda
İzdep kep paqyr murtyń tabysqanda.
Syn bolmas er jigittiń joqtyǵynan,
Barshylyq úmit qyldym toqtyǵyńnan.
Asyldym aldyń bıik arǵymaq dep,
Týladyń bir alǵanda shoqtyǵyńnan.
Qoıym túgil, atymdy al, ne qylaıyn,
Jalǵannyń kim ketpeıdi boqtyǵynan.
Qoja-ekem ulyq bolǵan tym jasynan,
Jaqsylar sóz jasyrmas syrlasynan.
Byltyr maǵan bes teńge ber dep ediń,
Taqsyr-aý neke qıar týrasynan.
Balasyna atasy ne aıtpaıdy,
Atań jurtqa pir bolǵan tý basynan.
Betińe týra qarap, sen dep pe edim,
Sózińe aqyl aıtqan ermep pe edim.
Súleımen Uzaqpenen mal jıǵanda,
Bir isek, bir serkeshti bermep pe edim.
Qarasý laq baǵa ózeninde
Ózińe jaıyn aıta kelmep pe edim.
Qoja-eke, jyrdyń kilti kók aspanda
Jol kórset aqylyńmen adasqanda.
Zeıiniń Súleımenniń baıǵyzyndaı
Qalmaıdy ishte nazym syrlasqanda.
Atan túıe sen bolsań, men kóbelek,
Nem qalar tabanyńmen bir basqanda.
Jep-jeńil topyraǵym, bısharamyn,
Topansha aǵyzasyń shyn tasqanda,
Qoja-eke, ishim tolǵan qaıǵy, qusa,
Tentekti tegis tyıyp, basa usta,
Bárinen ózge jannyń asyp tursyń
Aldyńda osy kúni jalǵyz Musa.
Bizge qıyn bolǵanmen, táńirge ońaı,
Onymen bir saǵatta birdeı qylsa.
Qoja-eke, aqyl – serik, dáýlet – qorǵan,
Túsken suńqar qutylmas jibek tordan.
Burynǵy ákim atań áýlıe ótip
Jeti atań týǵannan soń sorym sorǵan.
Keshegi Qoıandynyń bazarynda
Baı keldi Qyzyljar men Peterbordan.
Shanshardyń myrzalary shama qyldy,
Sonda da jan bolmady sizden ozǵan.
Budan keıin maqtaý óleńiniń bir mysaly Shernıaz óleńderi. Baımaǵambet han "Qyzymdy maqta" degende, Shernıaz bylaı degen:
Baıeke, sizdiń qyzda jaman bar ma?
Jamandar biz baıǵusta zaman bar ma?
Erkek bolsa, ár jurtqa han bolǵandaı,
Áıel qylǵan aldaǵa amal bar ma.
Orynbor syr saldyrǵan qalalary
Aqylǵa bári birdeı danalary.
Óńsheń abzal balany taba bergen,
Bulardyń qandaı eken analary.
Jumaqtyń qor qyzyndaı tegis týǵan,
Aı, aldaı, qalaı minsiz balalary.
Sonda han: "Endi jamandashy", –
deıdi. Shernıaz:
Baıeke-aý, sizdiń qyzda jaman bar ma?
Jamandar biz baıǵusta zaman bar ma,
Shot jelke, sholaq aıdar kúń der edim,
Barmaıdy aýyz shirkin jamandarǵa,
Bes tıyndyq qyzyńnyń bireýi joq,
Qylǵan soń qudaı hansha amal bar ma.
Han:
"Hanymdy maqtashy" degende:
Sherińniń sóıler sózge jelgenin-aı.
Shúkir qyldym aldanyń bergenin-aı.
Jumaqtyń sıpatyndaı dál aıbaty,
Hanymnyń kelbetiniń kelgenin-aı.
Sodan keıin han: "Hanymdy jamandashy", – deıdi:
Sherińniń sóıler sózge basýyn-aı.
Arýaǵy Aldıardyń asýyn-aı.
Hanymnyń murny keıki, boıy alasa,
Kelbeti megejinniń qashyryndaı.
Kók ıtteı kúshiktegen qurjyń qaǵyp,
Jatatyn shyǵar tyr-tyr qasynyp-aı.
Turpaty ıt, shoshqadan bylaı emes,
Baı-eke, kórgenimdi jasyrdym ba-aı.

---