InfoHub Logo

اباي قۇنانبايەۆ 1845 جىلى بۇرىنعى سەمەي ۋەزى، شىڭعىس وبلىسىندا (قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، اباي اۋدانىندا) دۇنيەگە كەلگەن. ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي قارقالى ۋەزىنە اعا سۇلتان بولعان.

اباي اۋەلى اۋىلدا عابيتحان دەگەن تاتار مولداسىنان مۇسىلمانشا حات تانيدى. ابايدى اكەسى ون جاسىندا سەمەي قالاسىنداعى احمەت ريزانىڭ مەدرەسەسىنە وقۋعا بەرەدى. ول بوس ۋاقىتىندا شىعىستىڭ ۇلى اقىندارى نيزامي، ساعدي، قوجا حافيز، ناۆوي، فيزۋلي،فيردوۋسي شىعارمالارىن ءوز بەتىمەن وقىپ، ەرتەگى، داستان، حيسسا سياقتى ادەبي مۇرالارمەن تانىسادى.

اباي مەدرەسەدە نەبارى ءۇش-اق جىل وقىپ سوڭعى جىلدارى ءوز بەتىمەن «پريحودسكايا شكولاعا» ءتۇسىپ، ورىسشا دا وقيدى. ءبىراق مۇنداعى وقۋ ۇزاققا بارمايدى. جاسى 13-كە كەلىپ، ەرتە ەسەيىپ، اقىل-ويى تولا باستاعان شاقتا وتكىر، زەيىندى ابايدى اكەسى قۇنانباي ەل بيلەۋ ىسىنە ارالاستىرىپ تاربيەلەمەك بولىپ، ونى وقۋدان ەلگە الىپ كەتەدى.

اكەسىنىڭ جۇمساۋىمەن اباي ەل ىشىندەگى ءار ءتۇرلى ماسەلەلەرگە ارالاسادى. ول كوپتەگەن ەسكى اڭگىمەلەردى، ولەڭ-جىرلاردى حالىق ىشىنەن ۇيرەنەدى. اباي جانە قازاق، شىعىس ادەبيەتى. قالاداعى مەدرەسەدە ءۇش جىل ءدىني وقۋ ارقىلى اباي اراب، پارسى، شااتاي تىلدەرىن جەتىك ءبىلىپ، شىعىس اقىندارىنىڭ شىعارمالارىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى. قازاقتىڭ حالىقتىق ولەڭ-جىرلارىن، ەرتەگى، قيسسا، اڭىز-اڭگىمەلەرىن اجەسى زەرە بايبىشەدەن، حالىق اقىندارى شوجە، بايكوكشە، بالتالاردان ەستىپ، جاستاي جادىندا ساقتادى.

اباي جانە ورىس، باتىس ادەبيەتى. 1860 ج-دىڭ اياعىندا اباي ءوزىنىڭ ءبىلىمىنىڭ تايازدىعىن سەزىنىپ، سەمەي قالاسىنداعى گوگول كىتاپحاناسىنا كەلىپ ورىس، باتىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن ءوز بەتىنشە ىزدەنىپ وقي باستايدى. وسى كىتاپحانادا ل.ن. تولستويدىڭ شىعارمالارىن وقىپ وتىرعان اباي پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى ستۋدەنتتەرىنىڭ ساياسي ەرەۋىلىنە قاتىسقانى ءۇشىن جەر اۋىپ كەلگەن جارتىلىستانۋشى عالىم ە.پ.ميحاەليسپەن كەزدەسىپ، تانىسادى، كەيىن ولار ايىرىلماس دوس بولىپ كەتەدى.

اباي بولىس سايلاۋىنا ءتۇسىپ، جەڭىپ شىعادى. 1875—1878 جج. قوڭىر، كوكشە ەلىنە بولىس بولادى. بۇل جىلدارى ءوز قولىنداعى بيلىكتى پايدالانىپ، ادىلدىك تارازىسىن تەڭ ۇستاۋعا كۇش سالادى. اباي كەيىن ميحاەليستىڭ ۇسىنىسىمەن، سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ تولىق مۇشەسى بولىپ سايلاندى. اباي 1880 جىلى ي. دولگوپولوۆ، ا.ا. لەونتيەۆپەن تانىسىپ، ولارمەن تىعىز قارىم -قاتىناستا بولعان. اباي ەل ىسىنە ارالاسقان جىلدارىندا ادىلەتتىلىگىمەن، بىلىمدىلىگىمەن كورىنىپ، حالىق اراسىندا بەدەلى وسەدى.

اباي ولەڭدەرىن 10 جاسىنان (“كىم ەكەن دەپ كەلىپ ەم، دۇنيە قۋعان”) قاعاز بەتىنە تۇسىرە باستادى. “ساپ، ساپ، كوڭىلىم”، “شارىپكە”، “ابىرالىعا”، “جاقسىلىققا”، “كەڭ جايلاۋ” ونىڭ العاشقى ولەڭدەرى. سونىمەن بىرگە اۋدارما جاساۋمەن دە اينالىسقان. ونىڭ “قانسوناردا” (1882)، جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن سۋرەتتەگەن “قىس”، “كۇز”، “جاز”، “جازعىتۇرى” ولەڭدەرى، “ماسعۇت”، “ەسكەندىر”، “ءازىم” پوەمالارىنىڭ قازاق ادەبيەتىندە ورنى ەرەكشە. اراب، پارسى، تۇركى ءبىلىم كوزدەرىنە اباي ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ. وسى تىلدەردى ءوز بەتىمەن جۇيەلى تۇردە وقىپ يگەرەدى.

ابايدىڭ فيلوسوفيالىق، كوركەمدىك، الەۋمەتتىك، گۋمانيستىك كوزقاراستارى قارا سوزدەرى ارقىلى دا بەرىلگەن. ابايدىڭ قارا سوزدەرى (عاقليا) — ۇلى اقىننىڭ ءسوز ونەرىندەگى كوركەمدىك قۋاتىن، فيلوسوفياداعى دانالىق دۇنيەتانىمىن دارالاپ كورسەتەتىن كلاسسيكالىق ستيلدە جازىلعان پروزالىق شىعارماسى. جالپى سانى قىرىق التى بولەك شىعارمادان تۇراتىن ابايدىڭ قارا سوزدەرى تاقىرىبى جاعىنان ءبىر باعىتتا جازىلماعان، ءار الۋان ونىڭ قارا سوزدەرىنىڭ بىرنەشەۋى ەڭ العاش 1918 جىلى سەمەيدە شىققان “اباي” جۋرنالىندا جارىق كوردى. كەيىننەن ابايدىڭ قارا سوزدەرى ورىس، جۇڭگو، فرانسۋز، ت.ب. كوپتەگەن الەم تىلدەرىنە اۋدارىلدى. اباي مۋزىكا سالاسىندا دا مول مۇرا قالدىرعان. قازىرگى ۋاقىتتا اقىننىڭ 27 ءانىنىڭ 36 نۇسقاسى نوتاعا تۇسىرىلگەن.