ابايدىڭ يدەيالىق-مادەني ىزدەنۋلەرى
باقپەن اسقان پاتشادان
ميمەن اسقان قارا ارتىق.
ساقالىن ساتقان كارىدەن
ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق.
اباي
سىنشىل ويعا كوز ءسۇزىپ، باس يگەن، دىنگە سىننىڭ تۇرعىسىمەن قاراعان، حالقىنىڭ مادەنيەتى جولىندا ايانباي كۇرەسكەن جالىندى قايراتكەر، پىسىق، دۇنيەقور، مانساپقور، الاياق فەودال اقساقالداردىڭ ىشىندە سەرىك تاپپاي كۇيىنگەن اباي قازاق ەلىنىڭ كولەمىندە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قازاق ەلىمەن ىرگەلەس جاتقان شىعىس ەلدەرىنىڭ كولەمىندە دە زامانىنان وزا تۋعان دانا كىسى بولدى.
عاسىرلار بويى ۇستەم بولىپ كەلگەن سحولاستيكالىق مەدرەسەنىڭ جانە فاناتيك مولدالارىنىڭ ورنىن وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا كەلىپ ءبۋرجۋازياشىل-دىني نوۆاتورلىق باسقاندا، اباي بۇعان سىن كوزىمەن قاراعان، سەنە قويماعان. باتىس مادەنيەتىنىڭ، اسىرەسە ۇلى ورىس حالقى مادەنيەتىنىڭ يگى ىقپالى ءۇشىن دە، اباي مۇنى قابىل الماعان.
اۋعاننىڭ جالەللاتدىنى مەن مىسىردىڭ مۇحاممەد ءعابدۇھيىنىڭ ۋچەنيەلەرى دە، كەرەك دەسە سول تۇستاعى رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ اراسىندا ءدارىپتى بولعان يسمايل گاسپرينسكييدىڭ دە ۋچەنيەسى ابايدى وزىنە ەلىكتىرە المادى.
ەشقانداي نەگىزى جوق جانە ءتۇپ اسىلى رەاكسياشىل پانيسلاميزمنىڭ قامقورشىلارى، قورىعىشتارى جۇرتشىلىقتىڭ پىكىرىن تەرىسكە سىلتەدى، ورىستىڭ جانە باتىستىڭ مادەنيەتىنەن جۇرتشىلىق پىكىرىن قاشىقتاتپاق بولدى.
كۇنشىعىستىڭ بارلىق ەسكى زامانعى تاريحىنىڭ ىشىنەن اباي وزىنە رۋحاني ازىق ەتىپ اراب-يراننىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسىن عانا، «شاعاتايدىڭ» ەسكى ادەبيەتىن عانا الدى. اباي تەك ءفيردوۋسيدىڭ، ءعافيزدىڭ، ءسااديدىڭ، ءنيزاميدىڭ، ءناۋايدىڭ جانە ءفزۋليدىڭ ماڭگى ولمەيتىن اقىندىق شىعارمالارىن عانا قابىلدادى، سوعان بوي ۇردى.
ءبىراق اباي وسىلاردىڭ ءبارىن بويىنا ءسىڭىرىپ الدى دا، جاس كەزىنىڭ وزىندە-اق الدىنا قويعان جوعارى تىلەكتەرىمەن ول بۇلاردان اسىپ كەتگى. ول، «قاعبانى» باسقالارداي شىعىستان، يسلامنىڭ ادىرا قالعان جۇرتىنان ىزدەگەن جوق، باتىستان عانا ىزدەدى، زامانىنىڭ تۇنەكتەي قاراڭعىلىعىن جارىپ وتىرىپ، ول ءوزىنىڭ جالعىزاياق جولىمەن سول باتىسقا قاراي بەت الدى. ونىڭ جالعىزاياق جولى «حالىقتىڭ داڭعىل جولىنا»، ورىس حالقىنىڭ ۇلى دانىشپاندىعىنىڭ «مۇراسىنا» اپارىپ جەتكىزگەندە، مىنە سوندا عانا ول جارىق دۇنيەنى كوردى، بويىنا باقىت نۇرى ەندى. «بۇگىنگى انايى تۇنعىس، دالا دوسى قالماقتىڭ» ىشىندە اسىل مۇراعا الدىمەن كەلىپ جەتكەن وسى ءبىزدىڭ اباي بولار1. بۇتىندەي بەرگى شىعىستاعى ەلدەردىڭ ىشىندە بۇل مۇراعا الدىمەن جەتكەن سول اباي عانا.
ەندى بۇگىن حالىقتىڭ جانە ورىس كلاسسيكالىق پوەزياسىنىڭ كاۋسار سۋىمەن سۋارىلعان ونىڭ ماڭگى ولمەيتىن شىعارمالارى ءبىزدىڭ كوزىمىزگە وتكەن زاماننىڭ تاڭ-تاماشا قالعانداي امالى بولىپ كورىنىپ وتىر. ول حالىق تاريحىنىڭ بيىك شىڭىنا جالعىز-دارا شىققان تاۋ اعاشى سياقتى. ورىس حالقى مادەنيەتىنىڭ يگى ىقپالىمەن، اسەرىمەن تاماشاداي بايىتا وتىرىپ، ءوز حالقىنىڭ عاسىرلار بويىنداعى رۋحاني مادەنيەتىنەن ونىڭ ءبىزدىڭ زامانعا اكەلىپ جەتكىزگەندەرى ابايدىڭ اتىن ماڭگى وشپەستەي دارىپتەيدى، ونىڭ اتىن قازاقتىڭ كلاسسيكالىق مادەنيەتىنىڭ بيىك شىڭىنىڭ ۇشار باسىنا اپارىپ قوندىردى.
قازاقستاننىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى اباي مۇرالارىنىڭ نەگىزىن دۇرىس ۇعىنۋدىڭ جولىن كەيىنگى جىلداردىڭ ىشىندە عانا بايقاپ وتىر. ورىستىڭ كلاسسيكالىق مادەنيەتىمەن ابايدىڭ بايلانىسىن تۇسىندىرگەندە، بۇرىن تەك ابايدىڭ پۋشكيننەن، لەرمونتوۆتان، كرىلوۆتان اۋدارعاندارىن ءۇستىرت اتاۋشى ەدى دە، سونىمەن جۇمىسىن اياقتاۋشى ەدى.
راس، وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا ءوزىنىڭ تولىپ جاتقان اۋدارمالارى ارقىلى، اباي بۇلاردىڭ اتتارىن قازاق جۇرتىنا تانىتتى. تاعى ونىڭ ۇستىنە تاتيانا مەن ونەگيننىڭ حاتتارىنا ول ءوزىنىڭ كۇيىن قوستى دا، بۇلاردىڭ اتتارىن قازاق حالقىنىڭ ليريكا-ەپوستارىنداعى گەرويلارىمەن بىردەي ەتىپ دارىپتەدى. ءبىراق اباي ەڭبەكتەرىنىڭ ءمانى، اسىلى مۇنىسىندا عانا ەمەس. اباي ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا بويىنا ءسىڭىرىپ، تولىقتاي يگەرىپ العان ەۆروپالىق شكولانىڭ، پۋشكين شكولاسىنىڭ مادەنيەتىن كورسەتتى.
ابايدىڭ ورىس مادەنيەتىمەن بايلانىسىن ايتقاندا ءبىر عانا پوەزيانى اتادى دا، بۇل بايلانىستىڭ ءورىسىن تاعى تارىلتتى. ال، سونان كەلگەن، ابايدىڭ ساتيرالىق ايگىلەۋ ولەندەرىنىڭ سالتىكوۆ-ششەدريننىڭ ساتيراسىمەن تەرەڭ بايلانىسىپ جاتقانىنا ءقازىر ەشقانداي كۇدىك كەلتىرۋگە بولمايدى. وقۋداعى جاستارعا ارناعان ولەڭىندە سالتىكوۆتىڭ جانە تولستويدىڭ اتتارىن اتاۋى دا تەگىن ەمەس.
وسىلاردىڭ يدەياسىن، مادەنيەتىن يگەرىپ العان سوڭ عانا جانە الدىنداعى دوستارى ارقىلى (چەرنىشيەۆسكييدىڭ شاكىرتتەرى — ميحاەليس، گروسس، دولگوپولوۆ، تاعى باسقالار ارقىلى) ورىس جۇرتشىلىعىنىڭ الدىڭعى قاتارداعى يدەياسىمەن تانىسقان سوڭ عانا ول «مەنىڭ قاعبام باتىسقا كوشتى» دەپ ايتا الدى.
ورىس ادەبيەتى عانا ەمەس، ەۆروپانىڭ كلاسسيكتەرى دە، سوكراتگىڭ، اريستوتەلدەن باستاپ سپينوزاعا، سپەنسەرگە جانە دارۆينگە شەيىنگى دە فيلوسوفيا يەلەرى وعان تانىس بولاتىن-دى. ول، اسىرەسە، ەۆروپاداعى وي-پىكىرلەردىڭ دامۋ تاريحىمەن كوبىرەك اينالىستى.
ءوزىنىڭ كوڭىل كۇيىنىڭ ليريكاسىندا، جاراتىلىسىنىڭ ليريكاسىندا، تولىپ جاتقان پروزالىق تراكتاتتارىندا تەرەڭ بويلاي جاتاتىن ءوزىنىڭ راسيونالدىق فيلوسوفياسىن اباي كەزدەيسوق جاساي سالعان جوق، الدىمەن وسىنداي باي شكولالاردىڭ وقۋىن ءوتىپ الىپ، ءسويتىپ بۇلاردى ءوزىنىڭ تۆورچەستۆولىق وندەۋىنەن وتكىزگەن سوڭ عانا جاساي الدى.
كەرەك دەسە ونىڭ ءدىني-فيلوسوفيالىق تاقىرىپتاعى يدەاليستىك وي تولعاۋلارىنىڭ ساراڭ، شولاق ويلى يسلام اپولوگەتتەرىنەن قانشا ىلگەرى جاتقانىن دا اڭعارۋ قيىن ەمەس. مۇنىڭ سپەنسەردىڭ مورال فيلوسوفياسىمەن تۋىستاس ەكەنى كۇمانسىز. بۇل جايىندا مۇنان دا كوپتى ايتۋعا بولادى — اباي تۆورچەستۆوسىنىڭ جانە ونىڭ دۇنيە تانۋىنىڭ نەگىزى تۋراسىنداعى ناعىز مادەني، عىلىمي پىكىر اباي مۇرالارىنداعى ەللينيستىك ەلەمەنتتەرمەن دە اينالىسۋى ءتيىس. ءبىز بۇل ارادا حالىق دانالىعىنىڭ، شىعىس كلاسسيكاسىنىڭ جانە گرەكتىڭ انتيكالىق (ەسكى) مادەنيەتىمەن تامىرلاسىپ جاتقان ەۆروپانىڭ كلاسسيكالىق مادەنيەتىنىڭ تاماشاداي جىمداسىپ بىرىككەنىن كورەمىز. اباي سوكرات تۋرالى فيلوسوفيالىق تراكتات تا جازعان. ءبىراق سونىڭ ىشىندە الدىمەن ايتا كەتەتىن — ول «ەسكەندىر زۇلقارنايىن» جانە ءوزىنىڭ تاربيەشىسى اريستوتەل تۋرالى پىكىرگە باي پوەما جازدى.
ول تۇستا قازاقتىڭ ءباسپاسوزى جوق-تى، كىتاپ شىعارۋ مادەنيەتى قازاققا سالت بولىپ ەنبەگەن-دى. ءبىراق سوعان قاراماي، اباي ءوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە-اق حالىق اراسىندا ءدارىپتى بولدى، حالقى سۇيگەن اقىنى بولدى. ونىڭ شىعارمالارى قولجازبا كۇيىندە-اق تاراپ تۇردى، اسىرەسە، اتاپ ايتاتىن نارسە، اباي ولەڭدەرىن قازاقتىڭ اقىن، جىرشىلارى حالىق اندەرىنە، ابايدىڭ ءوزى شىعارعان كۇيلەرىنە قوسىپ ەل قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ ءجۇردى. وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىندا-اق اباي ماڭىنا تۇتاس ءبىر ادەبيەت شكولاسىنىڭ قۇرىلۋى — ابايدىڭ كەمەڭگەرلىگىن حالىقتىڭ تانىعاندىعىنىڭ بەلگىسى.
ابايدىڭ يدەيالىق مادەني-رۋحاني دۇنيەسىنىڭ كەڭدىگى ابايدىڭ ءىزىن قۋعان اقىنداردىڭ سيۋجەتكە باي رومانتيكالىق، تاريحي الۋان-الۋان جىرلارىندا جانە تاريحي باتىرلار پوەمالارىندا جاقسى كورسەتىلگەن. بۇل پوەمالاردىڭ تاقىرىپتارىن ەكىنىڭ بىرىندە ابايدىڭ ءوزى بەرىپ تۇرعان. ماسەلەن، ءوزىنىڭ بالاسى، جاس اقىن ماعاۋياعا ول كاۆكازداعى شاميل كوتەرىلىسىنىڭ تاقىرىبىن، سونسوڭ نيل دارياسىنىڭ بويىنداعى قاناۋشى جەر يەسىنەن قۇلدىڭ («مەدعات – قاسىم») كەك الۋ تاقىرىبىن ايتقان. ول اقىلباي اقىنعا داعىستانشىلار جايىنداعى («داعىستان») رومانتيكالىق-باتىرلىق پوەمانىڭ تاقىرىبىن جانە زۇلىستار («زۇلىس») تاقىرىبىن بەرگەن. ءوزىنىڭ شاكىرتى جانە دوسى بولعان كوكپاي اقىنعا ءوز حالقىنىڭ وتكەن زامانىنان الىنعان تاريحي پوەمالاردىڭ تاقىرىبىن بەرگەن. ايەل تەڭدىگىنە جانە جالعىز دارا ەلدەردىڭ فەودالشىل-رۋشىلدىقتىڭ ەسكى ۇيىتقىسىنا قارسى كۇرەسىنە ارنالعان پوەمالاردى دا وسى شكولالار تۋدىرعان.
ابايدىڭ زور يگىلى اسەرى اقىنداردىڭ عانا تۆورچەستۆوسىنا ءتيىپ قويعان جوق، ول تولىپ جاتقان ءوزىنىڭ وقۋشىلارىنىڭ ۇعىمىنا دا، ولاردىڭ مادەني تالاپتارىنا دا اسەر ەتتى. ابايدىڭ ءوز اۋزىنان جانە جىرشى دوسى بايماعامبەتگىڭ اۋزىنان ءبىرقاتار باتىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى اۋىزدان-اۋىزعا كوشىپ، بۇكىل ەلگە تارادى. مەن ءوزىم بايماعامبەتتىڭ ءوز اۋزىنان ديۋمانىڭ «ءۇش مۋشكەتەر» دەگەن رومانىن، «نوۆاررا گەنريحى» دەگەن روماندى، ۇرىستەمنىڭ داستاندارىن، پەتر ۆەليكييدىڭ جانە بەلگىسىز اۆتورلاردىڭ ينكۆيزيسيا زامانىنان جازعان سيۋجەتكە باي بىرنەشە روماندارىن ەستىدىم.
وسى رومانداردى باستاعاندا، «نيدەرلان دەگەن جەرلەردە، لەيدەن دەگەن قالادا، ينكۆيزيسيا دەگەن ءبىر بي بولىپتى» دەپ باستايتىنى بايماعامبەتتى تىڭداعانداردىڭ ءبارىنىڭ دە ەسىندە بولار؛ ابايدىڭ بەلگىلى دوسى قارا تانىمايتىن بايماعامبەت قۇلاعىن تىگە، سونىڭ اۋزىنا قاراعان تىڭداۋشىلارعا قىزعىلىقتى حيكاياسىن مىنە وسىلايشا باستايتىن.
زور اقىن بولعان كىسىنىڭ ءبارى ءوز ورتاسىن قالاي ءبىلىمدى ەتۋ كەرەك ەكەندىگىن، ءوز ورتاسىن ءاربىر ۇلكەن اقىن قالاي قۇرۋ كەرەك ەكەنىن اباي ءوزىنىڭ ناعىز كەمەڭگەرلىگىمەن بۇكىل مادەنيەتتى جۇرتقا دالەلدەپ شىقتى. ءوزىنىڭ شىعارمالارىن حالىق جۇرەگىنە كەڭىنەن ۇعىندىرۋ، ىلگەرىدەگى جولىن كەڭىنەن اشىپ، پروگرەستىڭ يدەيالىق-مادەني بولاشاعىن كورسەتە وتىرىپ، حالقىنىڭ اقىل-وي پاراساتىن جەتىلدىرۋ — مىنە حالىق اقىنىنىڭ، كلاسسيكالىق اقىننىڭ ماعىنالى ورنى وسىندا. اباي وسىلاي بولعاندىقتان عانا ءوز زامانىنان وزا شىققان كىسى بولدى، ول وسىلاي بولعاندىقتان عانا ونىڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ كۇشتى اعىندارى ءبىزدىڭ ادام بالاسىنىڭ تاريحى كورمەگەن زامانىمىزبەن ءتىل قاتىپ، سويلەسكەندەي بولادى.
تۋىستاس ۇلى ورىس حالقىنىڭ مادەنيەتىن ۇيرەنىپ، سول مادەنيەتتى تۆورچەستۆولىق تۇردە وندەپ، ءوزىمىزدىڭ ەرلىك زامانىمىزعا ساي كوركەم شىعارمالار بەرىلۋى كەرەك.
حالقىنان جانە ورىستىڭ، باتىستىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ دانىشپاندارىنان ۇيرەنگەن اباي سياقتى ءبىز دە ءوزىمىزدىڭ سوسياليستىك ادەبيەتىمىزدى سان جاعىنان عانا ەمەس، كوركەمدىك پەن شەبەر جازىلعان شىعارمالارمەن بايىتۋىمىز ءتيىس.
ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان مىندەت وسىلاي بولا تۇرسا دا، ءبىزدىڭ شولاق ويلى، جەڭىل مىنەزدى سىنشىلار قازاق پروزايكتەرىنىڭ كوبىن مىناۋ ا.م.گوركييگە ۇساعان ەكەن دەي سالادى، ال قازاق اقىندارىنىڭ كوبىن مىنانىڭ ماياكوۆسكييگە تارازىسى تەڭ ەكەن، سونىمەن ۇندەس ەكەن دەيدى. وسىنداي، ءادىل جاننىڭ قىتىعىنا تيەتىن، نادان سىنشىلىقتى تاستاپ، ءبىزدىڭ مادەنيەتتى سىنشىلار الدارىنا مىنا سياقتى مىندەتتەردى قويسا: قازاقستاننىڭ اقىن، جازۋشىلارى، وزدەرىڭىزدىڭ ۇلى زامانىڭىزدا ورىس كلاسسيكتەرىنە تارازىسى تەڭ گوركييدىڭ، ماياكوۆسكييدىڭ شىعارمالارىنا ۇسايتىن شىن كوركەم شىعارمالار بەرۋلەرىڭ ءتيىس. ابايدىڭ پۋشكيننەن، لەرمونتوۆتان ۇيرەنىپ جازعاندارىنداي، قازاقتىڭ انا تىلىندە، مادەني ساتىسى بيىك پوەزيانى تۋدىرىڭدار. سىزدەردىڭ شىعارمالارىڭىزدىڭ شىن ولشەۋى قازاق وقۋشىلارىنىڭ عانا تانىعانى بولماي، بۇكىلسويۋزدىق وكۋشىنىڭ سىنى بولسىن. ۇلى ينتەرناسيونالدىق سوۆەت جۇرتشىلىعى سىزدەردى دە ءبىزدىڭ بۇگىنگى دانا كاريامىز جامبىلدى سۇيگەندەي سۇيەتىن بولسىن. سويۋزداعى بارلىق جازۋشىلاردىڭ، بارلىق سوۆەت سويۋزىنداعى حالىقتاردىڭ دانا كوسەمى پارتيانىڭ باستاۋىمەن ءبىزدىڭ سويۋز كولەمىندەگى مادەنيەتتى جازۋشىلارمەن ۇلگىلى، يگىلى جارىسقا تۇسىڭىزدەر. وسى بەتتەرىڭىزدە كەڭ بولاشاقتىڭ بەتىن اشىڭىزدار، وتكەن زاماننىڭ ۇلى كلاسسيكتەرى — پۋشكيندە، ابايدا بولعان، پرولەتاريات ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى گوركييدە بولعان، لەنين زامانىنىڭ الدىنا جان سالماعان اقىنى ماياكوۆسكييدە بولعان كەڭ كوركەمدىك كولەمگە يە بولىڭىزدار.
بىزدىڭشە، ابايدىڭ كلاسسيكالىق ميراستارىنا قارايلاعاندا، ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇراتىن ماسەلەلەر وسىلار بولۋى كەرەك ەدى. اباي ءبىزدىڭ داۋىردەن ۇلكەن ورىن العاندا، ءوزىنىڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ نەگىزگى موتيۆتەرىمەن عانا ەمەس، يدەيالىق، مادەني زەرتتەۋىمەن دە، ماسەلەلەردى جانە قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتىنىڭ جولدارىن ءوز داۋىرىنە قاراي دۇرىس شەشۋمەن دە ونىڭ تۆورچەستۆوسى ءبىزدىڭ زامانمەن ۇندەسىپ، تىلدەسىپ جاتاتىندىعىنان.
You Might Also Like
-
شارىقتىبۇلاقتىڭ مارقاكولگە قۇيار ايلاعىندا سىڭارىن اتىپ تاستاعان سارالا قازداي بولىپ، جالعىز عانا قاراشا ءۇي وتىر. ءۇي جالعىز بولسا دا، ورىسكە ماڭقىستاپ شىعاتىن مالدىڭ قاراسى مول. ءتورت تۇلىكتىڭ قاي-قا...
