عىلىم ءتىلى
عىلىم ءتىلى — بۇل ۋاقىتقا شەيىن قازاق وقىعانىنىڭ ءبىر قالىپقا قويىپ، ءبىر نەگىزگە قۇرا الماي كەلە جاتقان ماسەلەسىنىڭ ءبىرى. قازاق مادەنيەتى جەر جۇزىنە بوي كورسەتىپ، دۇنيە مايدانىنا شىعا الماي تۇرعان ۋاقىتتا، بۇل ماسەلەنى ءبىر جونگە سالۋدىڭ پايدا، زيانى جۇرت كوزىنە بايقالمايدى. ءبىراق بۇل كۇندەگى قىلتاناقتاپ كەلە جاتقان مادەنيەت — قازاق جۇرتىنىڭ بۇگىندىك قانا كەرەگى، ەرتەڭ تاعى توسىننان ءبىر جول سالىپ الۋىمىز وڭاي دەسەك، ءسوز ءبىر باسقا: ەگەر دە بۇگىنگى جول، بۇگىنگى ەڭبەك ماڭگىلىك دەيتىن بولساق، عىلىم ءتىلى اسا قاراۋدى كوتەرمەيتىن شەتىن ماسەلە.
مادەنيەت بايگەسىندە الدا كەلە جاتقان جۇرتتىڭ قاتەسى كەيىنگىگە ساباق. الدىڭعى كەلە جاتقان جۇرتتىڭ جىعىلعان جارى، سۇرىنگەن تومارى كەيىنگىنىڭ بەتىن ەرىكسىز بۇرعىزادى. وزگە جولداعى ىستەرىنىڭ وڭ، تەرىسىن قويىپ، وسى ءتىل جولىنداعى ورىس پەن ياپونيالاردىڭ ىستەگەن قاتالارى بىزگە ايقىن ۇلگى بولارلىق. ورىس ادەبيەتى اياعىن اپىل-تاپىل باسىپ، بۋىنىن بەكىتە الماي جۇرگەندە، جازۋشىلاردىڭ قولداناتىن ادەبي تىلدەرى «سەركوۆنوسلاۆيانسكيي» (ءدىن كىتاپتارىنىڭ ءتىلى) بولاتىن. ورىس ادەبيەتىنە نەگىز سالۋشى لومونوسوۆ، كانتەمير، ترەدياكوۆسكييلەر جۇرتتىڭ بەتىن بۇرا الماي، ولەڭى، قارا ءسوزى بولسىن، ءبارىن دە سول تىلمەن الامىشتاپ بىلعاپ جازعان. ورىس ول قاتەسىن بەرى كەلگەن سوڭ زورعا تۇزەپتى.
بۇدان كەيىن ياپونيا جۇرتى نادان كۇنىندە جازۋ، وقۋ، از-از ونەر ۇلگىلەرىن بەرگەن اپاسى جۇڭگو بولىپ، قىتايدى كوسەمى قىلىپ الدىنا سالىپ، ەتەگىنەن ۇستاپ ءجۇرىپ، جۇڭگو ءتىلىن ادەبي ءتىل قىلىپ ۇستادى. بۇل كۇندە جۇڭگو جۇرتتا قالىپ، ياپونيا ۇزاپ كەتسە دە، جۇڭگو ءتىلى ادەبي ءتىل بولىپ قالىپ، ياپونياعا دەرت بولىپ، قۇتىلا الماي، اۋرەدە ءجۇر. قازىرگى ۋاقىتتا ياپونيانىڭ بالاسى ءوز وقۋىن وقۋدان بۇرىن جۇڭگو وقۋىن وقىپ، سودان كەيىن باسقا جۇرتتىڭ ونەرىن، باسقا جۇرتتىڭ عىلىم تىلدەرىن وقيدى. جۇڭگو وقۋى ياپونيادا ەشبىر پايدالى وقۋ ەمەس: جالعىز-اق ەرتە ۋاقىتتاعى ياپونيانىڭ باسشىلارىنىڭ ويلانباعاندىعىنان ءوز وقۋلارىن جۇڭگو وقۋىنا ارالاستىرىپ الىپ، ءوز وقۋىن وزىنىكى قىلىپ اكەتە الماعاندىعىنان، كەرەكسىز ءبىر نارسەنى جاماپ الىپ وتىر. مىنە، وسىنداي حالگە قازىرگى بەتىمىزبەن جۇرە بەرسەك، ءبىز دە ءبىر كۇنى ۇرىناتىن سەكىلدىمىز.
قازىرگى قازاق تىلىندەگى وقۋ ەكى اعىسقا ءبولىنىپ بارادى. ءبىرى — مۇسىلمانشا وقىعانداردىڭ جولى. عىلىم ءتىلىن ارابشاعا، مۇسىلمان نەگىزىنە تارتادى. ەكىنشىسى — ورىسشا وقىعاندار جولى، عىلىم ءتىلىن ورىسشاعا، ەۆروپا نەگىزىنە تارتادى. بۇل جىك-تارتىبى باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ ءھام كۋرستاردىڭ وقۋىندا ايقىن ءبىلىنىپ وتىر. اركىمنىڭ ءوز بىلگەن نەگىزىنە تارتاتىنى ءمالىم نارسە. مۇسىلمانشا وقىعان ءمۇعالىم ەۆروپانىڭ عىلىم ءتىلىن بىلمەيدى، ورىسشا وقىعان ۋچيتەل مۇسىلمانشانى بىلمەيدى. وسىدان وشاقتىڭ ءۇش بۇتىن ءۇش جاققا تارتىپ وتىرعاندىق-عاجاپتانارلىق نارسە ەمەس. ءبىراق سالىستىرىپ، وسى ەكى جولدىڭ ءبىرىن الىپ، ءبارىمىزدىڭ بەتىمىز ءبىر جونگە سايىپ كەلۋى مۇقتاج. بۇل مۇقتاجدى ۇعۋ — بارىمىزگە پارىز.
قازاق مادەنيەتىن تۇرىك ۇلگىسىنە قاراي تارتا بەرەتىن مۇعالىمدەردىڭ تۇتىناتىن نەگىزگى جولدارى — «پانتيۋركيزم»، «پانيسلاميزم» تاعى ءار ءتۇرلى «پان-پالەنيزمدەردى» جول قىلىپ ۇستايتىنى بەلگىلى. ءبىراق سول «پانداردىڭ» جولىنا قاي جۇرت بولسىن نادان كۇنىندە عانا مويىنۇسىنادى. مادەنيەتكە بەت قويىپ، باسقىشتاپ ىلگەرىلەگەن سايىن پانداردان جۇرت جيرەنىپ، پايداسىز ءبىر ءىس دەپ ساناپ، دالادا قالدىرادى. وسى كۇندە كوزىن جۇمىپ، اۋزىن اشىپ، ءتاتتى حيالدى قورەك قىلعان ادام بولماسا، شيراق اقىلمەن قاراعان كىسىگە بۇدان كەيىنگى «پان»-ساياسات حاوسى ەكەنى ءمالىم بولارلىق بولعان. سەبەبى: قاي جۇرت بولسىن، ءوز بەتىندە جۇرتتىعى بولماعان كۇندە عانا باسقا، وزىنە جاقىن جۇرتتىڭ تىلەۋىن تىلەيدى. ءوز جۇرتتىعى بۋىن بەكىتىپ، باس قالقايتسا، الىستاعى جۇرتقا تىلەگەن تىلەكتى قايتىپ الىپ، ءوز جۇرتىنا جۇمسايدى. بۇل — ادام بالاسىنىڭ سۇيەگىنە سىڭگەن تابيعي مىنەزى. قازاق كەشەگى ەزگىدە جۇرگەن ۋاقىتىندا پانتۇركيستەر ۇيرەتپەي-اق قىردا جۇرگەن قويشى-قولاڭشى دا تۇرىكتىڭ تىلەۋىن تىلەيتىن. بۇنداي ەكى حالىقتىڭ بىرىن-بىرىنە ءيىلتىپ، مەيىرلەندىرىپ وتىراتىن: 1) ءدىن تۋىسقاندىعى، 2) سىرتقى ساياسي قالپى، 3) ناداندىعى بولادى. ەگەر وسى جۇرتتار قاتارداعى جۇرت بولىپ، ەركىندىك پەن مادەنيەتتىڭ تورىنە شىعا باستاسا، بىرىنەن-بىرىنىڭ بەرەكەسى، ماقساتى ايىرىلىپ، ازدان سوڭ قاس تا جۇرت بولىپ كەتۋى وڭاي. بۇنىڭ مىسالىن ءدىنى ءبىر، قانى ءبىر، تۇرمىس ىڭعايى ءبىر بولعان ەۆروپا جۇرتتارى باياعىدان بەرى كورسەتىپ كەلەدى. قاشان بولسىن، ادام بالاسىنىڭ قازىرگى «ءوز شىققان تاۋىم بيىك بولسىن» دەگەن مىنەزى قالماسا، ەش ۋاقىتتا كۇندەگى ساياسات حاوسىنىڭ ارتىنان ەرمەي، بۇگىنگى دوسىمەن ەرتەڭ قاس بولماي وتىرمايدى. بۇلاي بولعان سوڭ، اق جولدى، اۋليەلىكتى دۇنيە جۇزىنە مەن ورناتامىن دەپ مادەنيەتتىڭ ءتۇزۋ، كەڭ جولىن تار، قيسىق جولعا سالام دەۋ-قازاقتىڭ العا باسۋىنا كەدەرگى شىعارامىن دەگەنمەن بىردەي.
بۇل ءسوزدىڭ قورىتىندىسى قازاق جۇرتى قازىرگى ۋاقىتتا كۇندەگى ساياساتتىڭ ىڭعايىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ءتۇزۋ جولمەن مادەنيەتتىڭ بۋىنىن بەكىتۋدى عانا ماقسات قىلۋىنا كەرەك. «پانتيۋركيزم» قازاق مادەنيەتىنىڭ جولىن ورلەتىپ، جۇرتتىقتىڭ بويىن وسىرمەيدى. ساياسات جولىنا كىرگەن جۇرت تۋىسقاندىق، جاقىندىق دەگەن نارسەدەن ايىرىلادى.
ەندى اۋەلگى عىلىم تىلىنە قايتايىق. تۋىسقاندىق دەگەندى قولمەن از دا بولسا بۇراۋعا كەلەتىن ساياسات كوتەرمەيتىن بولسا، بىربەتكەي عىلىم جولى تۋىسقان ەدىم دەپ بۇرالاۋعا ءتىپتى كوتەرمەيدى. بىرەۋ وڭعا، بىرەۋ سولعا تارتىپ، يلەي بەرگەنگە كونە بەرەتىن عىلىم جولى — تەرىنىڭ پۇشپاعى ەمەس. اۋەلدە قالاي بەتتەسە، كوپ ۋاقىتقا شەيىن سول بەتىندە جول بولىپ بەكىپ قالادى. سول سەبەپتى قازاق وقۋىنىڭ بەتىنە قانداي جاڭالىق كىرگىزەمىز دەسەك تە، اۋەلى كەڭىنەن تولعاپ ويلانباي ءىس قىلۋدىڭ ارتىنان تالاي اۋرۋلى ماسەلە تۋىپ كەتۋىن ۇمىتپاۋ كەرەك.
ءقازىر بىزدە عىلىم ءتىلىن ارابشادان الامىز دەگەن اعىس بار ەكەن. ارابشادان الۋدىڭ عىلىمي دالەلى نە؟ ءبىز عىلىم ءتىلى تۋرالى سويلەسەك، قازاقتىڭ وقۋىنىڭ جولىن ءبىر ءتۇزۋ جونگە سالۋ تۋراسىن عانا ەسكە الۋ كەرەك. وقۋ ماسەلەسىنە تۋىسقاندىق، بولماسا كەلەشەكتەگى ساياسات بەتىن قوسىپ شەشەمىز دەۋ كىمنىڭ ءىسى؟ ەشبىر ءىستى العا باستىرمايتىن رەتسىزدىك سول ەمەس پە؟ بولماسا، زاماننىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىرعان دالەلگە مويىنۇسىنۋ كەرەك. ول دالەل مىناۋ: ءبىز عىلىم ءتىلىن ارابشادان الامىز دەگەندەگى دالەلىمىز — ارابتا دا بۇرىنعى ۋاقىتتا مادەنيەت بولعان، سول سەبەپتى ەندىگى بىزگە كەرەك بولاتىن عىلىم ارابتان تابىلادى دەيمىز. ەرتەدە اراب مادەنيەتى بولعان ءبىر زامان بار. ءبىراق ويلاپ قاراڭىزدار، ءبىز وسى كۇندە وقىساق، سول حIII، حIV، حV عاسىرلاردىڭ عىلىمىن وقيمىز دەپ وتىرمىز با؟ مادەنيەت «پانتيۋركيست» بولىپ، سول ارابتا بولعان قالپىن ءالى كۇنگە ساقتاپ تۇر ما؟ وسى كۇندە دۇنيە جۇزىنە جارىعىن شاشىپ وتىرعان عىلىمداردىڭ قايسىسىن الاسىز، بىرەۋى سول كۇيدە مە؟ الايىق، مەديسينانى (دارىگەرلىكتى)، مەحانيكانى (ماشينا عىلىمى)، حيميانى (كيميا)، پوليتيكا-ەكانوميكانى (ساياسي شارۋا عىلىمى)، كووپەراسيانى (ساۋدا ۇيىمدارى)، ءھام باسقالاردى. بىرەۋى وسى كۇيدە مە ەدى؟ بۇنىڭ كوبىنىڭ ول ۋاقىتتا اتى دا جوق ەدى؟ ال قازىرگى ۋاقىتتا كۇندەگى قولىڭا ۇستايتىن قۇرالىڭ بولدى. بۇنىڭ ءبارىن كىم شىعاردى؟ ەۆروپا شىعاردى! بۇدان كەيىن قازىرگى مۇسىلمانداردىڭ مادەنيەتىن الايىق. مىسالى، تۇركيانىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندەگى ءتىل، ونان سوڭ جايشىلىقتاعى عىلىم تىلدەرى كىمدىكى؟ تۇرىكتىڭ ءبىرىنشى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندەگى باستى تىلدەر انگليا، فرانسيا، گەرمانيانىكى. بۇعان ءبىز نە ايتا الامىز؟ سول بولامىز دەپ وتىرعان تۇركىمىز ءوزى، ەۆروپا جۇرتتارىنىڭ ءوز اراسىندا سولاي-دى.
قاي جۇرتتىڭ بىلگىشى ءبىر جاڭالىق شىعارسا، سول نارسەگە ءوز تىلىندە ات قويادى؛ بۇل اتتى وزگە جۇرتتىڭ ءبارى سول تىلدە قولدانادى. ءبىز كوبىنەسە تاتار مەن تۇرىكتىڭ ەۆروپا تىلىندەگى ءسوزدىڭ «گ» ءحارپىن «ع» قىلىپ، «ك» ءحارپىن «ق» قىلىپ الىپ جۇرگەن سوزدەرىن ءوز ءتىلى دەپ، سىرتتان جالا جاۋىپ ءجۇرمىز عوي دەيمىن. بولماسا، بۇل كۇنگە شەيىن تۇرىكتەن بىلگىش شىعىپ، ونىڭ تاپقان نارسەسىن تۇرىك تىلىمەن قولدانىپ جۇرگەن ەۆروپا جوق. مىنە، زامان كورسەتىپ وتىرعان دالەل — وسى.
ءجا، تۇرىكتىڭ ءوز بەتىمەن تاپقان مادەنيەتى جوق بولسا، ءوزى دە ەۆروپانىڭ داستارحانىنىڭ شەتىنەن ورىن الىپ وتىرسا، ءبىزدىڭ نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ ول ۋاقىتتا دا مادەنيەتتىڭ كىندىگى بولعان جەرگە تۋرا تارتپاي، ءوزىمىزدىڭ قالپىمىزداعى تۇرىكتى وتكەل قىلعانىمىز وقۋ ءىسىن ءتۇزۋ جونگە سالعانىمىز با، سالماعانىمىز با؟ قازاقتىڭ وقۋىن ەۆروپا جولىنا سالعانمەن، قازاق تۇرىكتەن الىستاپ كەتىپ، وقۋ ۇلگىسىن تۇرىكتەن الۋمەن، تۇرىكپەن تۋىسىپ كەتە قويۋىنا كىمنىڭ كوزى جەتەدى؟ جۇرتتىڭ رۋحى بىرىگۋدە تۇرسا، ساياسات ىڭعايى جۇرت رۋحىنىڭ سول كۇيىنە قاراپ بەت الاتىن بولسا، وقۋ ءىسى، ونىڭ ىشىندە عىلىم ءتىلى ەش ۋاقىتتا الىستاتىپ اكەتە المايتىنىن ءبىزدىڭ ۇعۋىمىز كەرەك.
بۇل ماسەلە تۋراسىندا قارسى پىكىردە بولعان كىسىلەر بولسا، دالەلدەرىن بايانداعانى ءجون. وسىمەن، تەزىرەك وقۋ ءىسىن ءبىر نەگىزگە قۇرىپ، مۇعالىمدەر، ۋچيتەلدەر عىلىم ءتىلىنىڭ جولىندا ءبىر-اق ءتۇرلى قۇرالدى قولدانۋى كەرەك.
بيىلعى ومبىدا بولعان جاستار سەزىندە دە عىلىم ءتىلىن ەۆروپادان الۋدى قاۋلى قىلىپ جاساعان جوبالارى: اۋەلى عىلىم تىلدەرىن جەتكەنشە قازاقتىڭ ءوز تىلىنە اۋدارۋ كەرەك. قازاق تىلىنە اۋدارۋعا بولماعان تىلدەرگە عانا ەۆروپادان الۋ بولاتىن. جاستار سەزىنىڭ قاۋلىسىندا قازاق تىلىندە شىعاتىن جۋرنالداردا عىلىم ءتىلى دەگەن ءبىر ءبولىمى بولىپ، سول بولىمگە ەۆروپا قولدانىپ جۇرگەن عىلىم تىلدەرىن اركىم وزىنشە پەريەۆود قىلىپ وقۋشىنىڭ سىنىنا بەرسىن دەسكەن. بۇل جوبا دا اركىمنىڭ ەسىندە بولسىن.
You Might Also Like
