InfoHub Logo

ءابىلقايىر، ءابىلقايىر مۇقامبەت عازي ءباھادۇر حان (1693 — 12.08.1748) — حان، قولباسشى. شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ كىشى بۋىنى — وسەكە ۇرپاعى، قاجى سۇلتاننىڭ بالاسى. سوعىستاردا باتىرلىعىمەن، ايلاكەرلىگىمەن، شابۋىلداردى ۇيىمداستىرا بىلۋىمەن اتى شىعىپ، مۇراگەرلىك جولمەن ەمەس، ءوز بەدەلىمەن كىشى ءجۇزدىڭ حانى بولدى (1710 — 12.08.1748). 1715 جىلى تاۋكەن حان ولگەننەن كەيىن ءۇش ءجۇزدىڭ باس حاندىعى تاعىنا ۇمىتكەرلەردىڭ ءبىرى بولدى. ءبىراق مۇراگەرلىك جولمەن تاۋكەنىڭ ۇلى بولات باس حان سايلاندى.

ءابىلقايىر قازاق قالماق قارىم-قاتىناسى مەيلىنشە شيەلەنىسىپ تۇرعان 1716 — 18 جىلدارى رەسەي يمپەرياسىنان كومەك الۋ ماقساتىمەن ءسىبىر گۋبەرناتورى كنياز م.پ. گاگارينگە، ۋفا ۆويەۆوداسىنا حات جازىپ، قازاقتاردىڭ احۋالىن ءبىرشاما رەتتەۋگە ات سالىستى. 1723 جىلعا دەيىن تۇركىستاندا تۇرىپ، ودان جوڭعار باسقىنشىلارى قۋىپ شىققاننان كەيىن بۇحار مەن حيۋا حاندىقتارىنىڭ شەكاراسىنداعى وزىنە قارايتىن كوشپەلى تايپالارعا قونىس اۋداردى. ءابىلقايىر 1726 جىلى ورداباسىداعى حالىق جينالىسىندا كازاق جاساقتارىنىڭ قولباسشىسى بولىپ سايلاڭدى. ءبۇلانتى وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى (1728)، اڭىراقايداعى (1729-30) جوڭعارلاردى تالقانداعان سوعىستاردا قولباسشىلىق قابىلەتى ەرەكشە كورىندى. اڭىراقاي شايقاسىندا باس قولباسشىشىلىقتى ءوز ەركىمەن بولات حانعا بەرگەنىمەن ءۇش ءجۇزدىڭ قولىن ۇيلەستىرۋدە كوپ جۇمىس اتقاردى. ءابىلقايىر قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ الاۋىزدىعى ارتىپ، سىرتقى ءقاۋىپ كۇشەيگەن شاقتا، رەسەي يمپەرياسىنا ارقا سۇيەۋدى ويلادى. ءابىلقايىردىڭ ءقۇنداعۇلوۆ سەيىتقۇل مەن كوشتايەۆ قۇتلىمبەت باستاعان ەلشىلىگى پەتەربۋرگكە بارىپ (1730)، رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى كوللەگياسىنىڭ م. تيەۆكەليەۆ باستاعان ەلشىلىگى وعان كەلدى (1731).

ەلشىلىك قازاق ۇلىسىن رەسەيدىڭ قاراماعىنا الۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزدى. ءابىلقايىر 1731 جىلى قازاندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنا كىرگەندىگى جونىندە انت بەردى (بۇل انتگى 1738،1740،1742 جىلى قايتالادى). انت بەرۋ ارقىلى ول رەسەيمەن تاتۋ تۇرۋدى، ونىڭ قاراماعىنا وتكەن باشقۇرت پەن ەدىل قالماقتارىنىڭ قازاق قونىستارىنا شاپقىنشىلىعىن توقتاتۋدى، رەسەيدىڭ كومەگىمەن جوڭعار قالماقتارىنىڭ قول استىندا قالعان قازاق جەرى مەن قالالارىن قايتارىپ الۋدى، يمپەريا اكىمشىلىگىنە سۇيەنىپ، قازاق اراسىنداعى بەدەلىن ارتتىرىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ءوزى بيلەۋدى، حاندىقتى بالالارىنا سايلاۋ تارتىبىمەن ەمەس، مۇراگەرلىك جولىمەن قالدىرۋدى كوزدەدى. ءسويتىپ ول جەكە مۇددەسىمەن بىرگە حالىقتى اپاتتان ساقتاۋدى دا ويلادى. الايدا رەسەي ساياساتى دا تەرەندە جاتتى. يمپەريا قازاق جەرىن بۇتىندەي وتارلاۋدى ويلادى. ءابىلقايىر پەتەربۋرگ سارايى مەن ونىڭ ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ ساياساتىن دەر كەزىندە ءتۇسىڭدى. حاننىڭ ءوز ۇلى قوجاحمەتتى اماناتتان قايتارىپ الۋداعى رەسەي وكىمدەرىمەن تارتىسى، يمپەراتريسالار اننا يواناۆنانىڭ، كەيىننەن ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ تالاپتارىنا مويىنسۇنباۋى، كىشى جۇزدە دەربەس ساياسات جۇرگىزۋگە تىرىسۋى، ەل تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ باعىتىنداعى شارالارى وتارشىلدىقتىڭ بارلىق كورىنىستەرىنە كارسىلىعىن بايقاتادى. ورىس ۇكىمەتىمەن ءار ءتۇرلى قاتىناستاردى ۇزبەي، ءابىلقايىر سونىمەن قاتار، جوڭعار قوڭتايشىسى قالدان سەرەنمەن (سەرەنمەن) استارتىن بايلانىستا بولدى. جوڭعار شاپقىنشىلىعى السىرەگەن سايىن رەسەيدەن بويىن اۋلاق سالۋعا تىرىستى. 1740 جىلى حيۋانى باسىپ الىپ، از ۋاكىت وسىندا حان اتاندى. ءبىراق يراننىڭ ءنادىر شاھىنان ىعىسىپ، تاستاپ شىعۋعا ءموجبۇر بولدى. ءابىلقايىر ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەۋشى، ءقادىرلى بيلەرىمەن، بەلگىلى باتىرلارىمەن، ساياسي قايراتكەرلەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاسادى. وزىنەن جاس، بەدەلى ءوسىپ كەلە جاتقان ابىلايمەن ءار كەزدە تۇسىنىسە ءبىلدى.

ابىلايدىڭ ءبىر ايەلى قاراشاش — ءابىلقايىردىڭ قىزى. كىشى ءجۇز حانى رەتىندە ونىڭ ساياساتىندا قايشىلىقتار دا بار. قازاق دالاسىن وتارلاۋدىڭ تىرەگى بولعان ور بەكىنىسىن سالۋدى ءوزى ۇسىندى (1735). 1737 - 38 جىلعى باشقۇرت حالقىنىڭ وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى كوتەرىلىسىن باسۋعا قاتىسۋى تۋىسقان ەكى ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىن شيەلەنىستىردى. ءابىلقايىردىڭ دەربەستىگى مەن قازاق دالاسىنا جايىلىپ كەتكەن اتاعى كەيبىر سۇلتاندارعا ۇنامادى. سولاردىڭ ءبىرى — ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتانى باراق ور بەكىنىسىنەن قايتىپ كەلە جاتقان ءابىلقايىر مەن ەن دالادا كەزدەسىپ قالىپ، ونى ولتىرەدى. حاننىڭ سەرىكتەرى دە سول جەردە قازا تاپقان. ءبىراق باراق ءابىلقايىردى "ورىسشىلدىعى" ءۇشىن ەمەس، ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ مۇددەلەرىن كوزدەپ "قاراقشىلىق" ىسكە بارعان ەدى. ءابىلقايىردىڭ مولاسى قابىرعا وزەنىنىڭ ءۇلقۇياققا قۇياتىن تۇسىندا، تورعاي قالاسىنان 80 شاقىرىم جەردە. كەيىن بۇل ارا حان مولاسى اتالدى. ءابىلقايىردان كوپتەگەن ۇرپاق قالعان.

---