InfoHub Logo

ايتەكە بي (ايتىق) (1644—1700) — قازاقتىڭ تاۋكە، بولات، سامەكە، ابىلمامبەت، ابىلاي حاندارى تۇسىندا مەملەكەت باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ءاز تاۋكە حان قۇرعان «بيلەر كەڭەسىنىڭ» مۇشەسى، اتاقتى شەشەن، كىشى ءجۇزدىڭ توبە ءبيى، «جەتى جارعى» اتالاتىن زاڭدار كودەكسىن شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى. شىققان تەگى — كىشى ءجۇزدىڭ ءالىم ۇلى تايپاسىنان. ول قازىرگى سوزىلىپ جاتقان ءقىز-بيبى تاۋىنىڭ ەتەگىندە ومىرگە كەلگەن.

«توبىقتى انەت بيدەي باتالى بول، كىشى ءجۇز ايتەكەدەي اتالى بول» دەپ اتاقتى سەگىز سەرىنىڭ باتاسىندا ايتىلعانداي، ايتەكە بي اتالى تۇقىمنان. ونىڭ ارعى اتاسى سەيىتقۇل جادىك ۇلى شىعاي حاننىڭ سەرىگى بولعان. شىعاي حان بۇقاردىڭ ابدوللا حانىمەن وداقتاس بولىپ، سىرداريانىڭ ساعاسىنداعى قونىسىن تاستاپ، سامارقاننىڭ تەرىسكەيىندەگى نۇراتا تاۋىنا كوشكەندە، سونىمەن بىرگە قاراۋىنداعى ەلىن ەرتىپ، قوتارىلا كوشىپ كەلەدى. وسى سەيىتقۇلدىڭ سەگىز بالاسىنىڭ ءبىرى — ايتەكە ءبيدىڭ اكەسى اقشا دا، ءبىرى — كەيىن سامارقاننىڭ بيلەۋشىسى بولعان، قازاق حانى سالقام جاڭگىر 600 جاۋىنگەرمەن جوڭعار قوڭتايشىسى باتىردىڭ 50 مىڭ اسكەرىنىڭ وتىندە قالعاندا، دەر كەزدە كومەككە جەتىپ، قازاق قولىنا ايتۋلى جەڭىستى سۋىرىپ اپەرەتىن اتاقتى ءجالاڭتوس ءباھادۇر. ءجالاڭتوس سامارقانعا ءامىر بولعاننان كەيىن اعاسى اقشانى قوقاننىڭ حانى ەتىپ سايلاتادى. ۇلىقبەك مەدرەسەسىندە وقىپ، ءتالىم العان ايتەكە اۋەلى اتاسى اقشا حاننىڭ، اتاسى ولگەننەن كەيىن اعاسى ءجالاڭتوستىڭ تاربيەلەرىندە بولىپ، ەل باسقارۋ ىستەرىنىڭ قىر سىرىمەن تانىسادى. ونىڭ وسى كەزدە كورگەنى مەن بىلگەنى كەيىن تاۋكە حاننىڭ اتا زاڭى ىسپەتتى «جەتى جارعىنى» شىعارۋعا قاتىسقاندا دا ايتەكەگە وسى العان ءبىلىم مەن جيعان تاجىريبەنىڭ كوپ كومەگى تيگەن بولۋ كەرەك. ءبىر جاعىنان جۇڭگو، ءبىر جاعىنان جوڭعار، ەندى ءبىر جاعىنان قازاق-ورىس جەرىن تورلاپ، شەكاراعا اسكەرلەرىن شوعىرلاندىرعان قيىن كۇندەردە ايتەكە بي تولە بيمەن، قازىبەك بيمەن بىرىگە وتىرىپ، ەلدى، جەردى قورعاۋعا بەلسەنە ارالاسادى. مارتوبە مەن كۇلتوبەدە كۇندە جيىن كەزىندە التى الاشتى اۋزىنا قاراتقان سول ۇشەۋدىڭ بىرەۋى — وراق اۋىز، وت ءتىلدى ايتەكە بي ەل باسىنا تەرىستىك شىعىستان قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ كەلە جاتقان قارساڭدا ءبىر ماقساتتا تىزە اجىراتپاي تالاي جىل بىرگە كۇرەسكەن سەرىكتەرىن تاستاپ، دەرتتى بولىپ، اتا جۇرتىنا — نۇراتا تاۋىنا ورالادى. ول دەرت اللانىڭ جىبەرگەن اۋرۋى ەمەس، «تۋرا بي تۋعانىنا جاقپايدى» دەپ، ەل تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەدە بەت پەن بەدەلگە قاراماي تۋراسىن ءتىلىپ ايتقان ءبيدىڭ ءسوزىن كەك تۇتقان سۇلتانداردىڭ قاستىعى ەدى. اتا جۇرتقا كەلەر الدىندا تولە بي، قازىبەك بي سەكىلدى ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىنە سالەم رەتىندە جولداعان ۇزاق تولعانىسىندا ايتەكە بي: «ەلىنەن ايىرىلعان ەر باقىتسىز، جەرىنەن ايىرىلعان ەل باقىتسىز. قۇدايىم ونداي كۇندى ماعان كورسەتپەگەي!» دەگەن ەكەن. ەلىم دەگەن ەردىڭ تىلەگى اق قوي قاشاندا. كوكىرەگى داڭعىل دانا بي ءوزى تىلەگەنىندەي ەلىنىڭ «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇشىراعانىن كورمەي، بۇ جارىق دۇنيەمەن حوش ايتىستى.

---