ادامنىڭ ءىس ارەكەتىنەن تۋىنداعان بيوسفەراداعى جاھاندىق وزگەرىستەر
9 - سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ادامنىڭ ءىس ارەكەتىنەن تۋىنداعان بيوسفەراداعى جاھاندىق وزگەرىستەر
ماقساتى: 1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا تىرشىلىك قابىعى بيوسفەرا تۋرالى، ۆەرنادسكيي ءىلىمى تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ، ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ شەبەرلىكتەرىن قالىپتاستىرىپ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
3. تاربيەلىلىك: وقۋشىلاردى قورشاعان ورتانى قورعاۋعا، ۇتىمدى پايدالانۋعا، وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
كورنەكىلىگى: پلاكات، سۋرەتتەر.
ءپانارالىق بايلانىس: ەكولوگيا، گەوگرافيا
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
III. جاڭا ساباق
IV. بەكىتۋ
V قورىتىندى
I. ۇيىمداستىرۋ
1. امانداسۋ
2. تۇگەندەۋ، بەلگىلەۋ
3. وقۋشىلار نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1. I. دەڭگەيلىك تاپسىرما. اۋىزشا ساباق سۇرا
2. II. دەڭگەيلىك تاپسىرما. سەمانتيكالىق كارتا
3. III. دەڭگەيلىك تاپسىرما. توپتاستىرۋ ستراتەگياسىن قولدانۋ.
III. جاڭا ساباق
جوسپار
1. ۆ. ۆەرنادسكيي ءىلىمى.
2. بيوسفەرا قۇرىلىمى جانە اتقاراتىن قىزمەتى تۋرالى.
3. اتموسفەرا. گيدروسفەرا. ليتوسفەرا.
4. ءتىرى اعزالار.
جەردiڭ بارلىق ەكوجۇيەلەرi پلانەتانىڭ بەتiن الىپ جاتقان بiر ۇلكەن ەكوجۇيەنiڭ قۇرامداس ءبولiگi بولىپ تابىلادى. بۇل الەمدiك ەكوجۇيەنi بيوسفەرا دەپ اتايدى. بيوسفەرا تۋرالى iلiمدi ورىس گەوحيميگi ۆ. ي. ۆەرنادسكيي جاسادى. ول العاش رەت تiرشiلiكتiڭ فيزيكالىق تابيعاتقا اسەر ەتۋ ماسشتابىن باعالادى.
ۆ. ي. ۆەرنادسكييدiڭ ايتۋى بويىنشا، بيوسفەرا — جالپى پلانەتالىق قابىقشا، تiرiشiلiگi بار جانە ونىڭ اسەرiنە ۇشىراپ وتىرعان جەر ءبولiگi. بيوسفەرا قۇرلىقتىڭ، تەڭiزدiڭ جانە مۇحيتتىڭ بارلىق اۋدانىن الىپ جاتىر، جانە تiرi ورگانيزمدەر قىزمەتiمەن جاسالىنعان جىنىستارى بار جەر ءبولiگi كiرەدi.
اتموسفەرادا تiرشiلiكتiڭ جوعارعى شەگi وزوندى ەكرانمەن انىقتالادى — وزون گازىنىڭ 16 - 20 كم بيiكتiگiندەگi جۇقا قابات. ول كۇننiڭ قاۋiپتi ۋلتراكۇلگiن ساۋلەسiن ۇستاپ قالادى. مۇحيتتا تەرەڭدiگi 10 - 11 كم - گە دەيiن تiرشiلiك بار. جەردiڭ قاتتى ءبولiگiنiڭ 3 - 7 كم تەرەڭدiگiنە دەيiن بەلسەندi تiرشiلiك بولادى (مۇنايلى جەردەگi باكتەريالار). ورگانيزمدەردiڭ قىزمەتiنiڭ تۇنبالى جىنىستار ءتۇرiندەگi ناتيجەسi ودان ارى قاراي تەرەڭدiكتە دە بولادى.
بيوسفەرا – گرەكشە بيوس - ءومىر جانە تىرشىلىك، «Sphaira» (سفەرا) شار، قورشاعان ورتا دەگەن سوزدەرىنەن الىنعان، ياعني جەر شارىنداعى ادامزاتتىڭ جان - جانۋارلاردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ جانە باسقا ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىك ەتەتىن ورتاسى دەگەن ماعىنا بەرەدى.
بۇل تەرميندى 1875 جىلى ءبىرىنشى رەت اۆستريانىڭ اتاقتى گەولوگى ە. زيۋسس عىلىمعا ەنگىزدى. ءبىراق بيوسفەرا جانە ونىڭ جەر بەتىندە ءجۇرىپ جاتقان پروسەستەرى تۋرالى ءىلىمنىڭ نەگىزىن سالعان اكادەميك ۆ. ي. ۆەرنادسكيي بولدى. وسى ءىلىم بويىنشا، بيوسفەرا +50 %- دان – 50 % - عا دەيىن تەمپەراتۋراسى بولاتىن تەرموديناميكالىق قابات بولىپ سانالادى.
بيوسفەرا - جەر بەتىندەگى تىرشىلىك قاباتى بولىپ سانالادى. ول گيدروسفەرا قاباتىن تۇگەلىمەن، اتموسفەرانىڭ تومەنگى بولىگىن جانە جەر قىرتىسىنىڭ جوعارعى بولىكتەرىن قامتيدى.
ادامنىڭ ءىس ارەكەتىنەن تۋىنداعان بيوسفەراداعى جاھاندىق وزگەرىستەر جۇكتەۋ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ادامنىڭ ءىس ارەكەتىنەن تۋىنداعان بيوسفەراداعى جاھاندىق وزگەرىستەر
ماقساتى: 1. بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا تىرشىلىك قابىعى بيوسفەرا تۋرالى، ۆەرنادسكيي ءىلىمى تۋرالى بىلىمدەرىن كەڭەيتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ سويلەۋ، ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ شەبەرلىكتەرىن قالىپتاستىرىپ پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتارىن ارتتىرۋ.
3. تاربيەلىلىك: وقۋشىلاردى قورشاعان ورتانى قورعاۋعا، ۇتىمدى پايدالانۋعا، وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق
كورنەكىلىگى: پلاكات، سۋرەتتەر.
ءپانارالىق بايلانىس: ەكولوگيا، گەوگرافيا
ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ
III. جاڭا ساباق
IV. بەكىتۋ
V قورىتىندى
I. ۇيىمداستىرۋ
1. امانداسۋ
2. تۇگەندەۋ، بەلگىلەۋ
3. وقۋشىلار نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
II. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1. I. دەڭگەيلىك تاپسىرما. اۋىزشا ساباق سۇرا
2. II. دەڭگەيلىك تاپسىرما. سەمانتيكالىق كارتا
3. III. دەڭگەيلىك تاپسىرما. توپتاستىرۋ ستراتەگياسىن قولدانۋ.
III. جاڭا ساباق
جوسپار
1. ۆ. ۆەرنادسكيي ءىلىمى.
2. بيوسفەرا قۇرىلىمى جانە اتقاراتىن قىزمەتى تۋرالى.
3. اتموسفەرا. گيدروسفەرا. ليتوسفەرا.
4. ءتىرى اعزالار.
جەردiڭ بارلىق ەكوجۇيەلەرi پلانەتانىڭ بەتiن الىپ جاتقان بiر ۇلكەن ەكوجۇيەنiڭ قۇرامداس ءبولiگi بولىپ تابىلادى. بۇل الەمدiك ەكوجۇيەنi بيوسفەرا دەپ اتايدى. بيوسفەرا تۋرالى iلiمدi ورىس گەوحيميگi ۆ. ي. ۆەرنادسكيي جاسادى. ول العاش رەت تiرشiلiكتiڭ فيزيكالىق تابيعاتقا اسەر ەتۋ ماسشتابىن باعالادى.
ۆ. ي. ۆەرنادسكييدiڭ ايتۋى بويىنشا، بيوسفەرا — جالپى پلانەتالىق قابىقشا، تiرiشiلiگi بار جانە ونىڭ اسەرiنە ۇشىراپ وتىرعان جەر ءبولiگi. بيوسفەرا قۇرلىقتىڭ، تەڭiزدiڭ جانە مۇحيتتىڭ بارلىق اۋدانىن الىپ جاتىر، جانە تiرi ورگانيزمدەر قىزمەتiمەن جاسالىنعان جىنىستارى بار جەر ءبولiگi كiرەدi.
اتموسفەرادا تiرشiلiكتiڭ جوعارعى شەگi وزوندى ەكرانمەن انىقتالادى — وزون گازىنىڭ 16 - 20 كم بيiكتiگiندەگi جۇقا قابات. ول كۇننiڭ قاۋiپتi ۋلتراكۇلگiن ساۋلەسiن ۇستاپ قالادى. مۇحيتتا تەرەڭدiگi 10 - 11 كم - گە دەيiن تiرشiلiك بار. جەردiڭ قاتتى ءبولiگiنiڭ 3 - 7 كم تەرەڭدiگiنە دەيiن بەلسەندi تiرشiلiك بولادى (مۇنايلى جەردەگi باكتەريالار). ورگانيزمدەردiڭ قىزمەتiنiڭ تۇنبالى جىنىستار ءتۇرiندەگi ناتيجەسi ودان ارى قاراي تەرەڭدiكتە دە بولادى.
بيوسفەرا – گرەكشە بيوس - ءومىر جانە تىرشىلىك، «Sphaira» (سفەرا) شار، قورشاعان ورتا دەگەن سوزدەرىنەن الىنعان، ياعني جەر شارىنداعى ادامزاتتىڭ جان - جانۋارلاردىڭ، وسىمدىكتەردىڭ جانە باسقا ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ تىرشىلىك ەتەتىن ورتاسى دەگەن ماعىنا بەرەدى.
بۇل تەرميندى 1875 جىلى ءبىرىنشى رەت اۆستريانىڭ اتاقتى گەولوگى ە. زيۋسس عىلىمعا ەنگىزدى. ءبىراق بيوسفەرا جانە ونىڭ جەر بەتىندە ءجۇرىپ جاتقان پروسەستەرى تۋرالى ءىلىمنىڭ نەگىزىن سالعان اكادەميك ۆ. ي. ۆەرنادسكيي بولدى. وسى ءىلىم بويىنشا، بيوسفەرا +50 %- دان – 50 % - عا دەيىن تەمپەراتۋراسى بولاتىن تەرموديناميكالىق قابات بولىپ سانالادى.
بيوسفەرا - جەر بەتىندەگى تىرشىلىك قاباتى بولىپ سانالادى. ول گيدروسفەرا قاباتىن تۇگەلىمەن، اتموسفەرانىڭ تومەنگى بولىگىن جانە جەر قىرتىسىنىڭ جوعارعى بولىكتەرىن قامتيدى.
ادامنىڭ ءىس ارەكەتىنەن تۋىنداعان بيوسفەراداعى جاھاندىق وزگەرىستەر جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: جازىلبەك قۋانىشبايەۆ ءومىر جولىنا ساياحات
