جورعالاۋشىلاردىڭ ىشكى جانە سىرتقى قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگى.
بيولوگيا 7 سىنىپ
تاقىرىبى: كلاستىڭ جالپى سيپاتتاماسى. جورعالاۋشىلاردىڭ ىشكى جانە سىرتقى قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگى. قۇرلىق - اۋا تىرشىلىك ورتاسىنا بەيىمدىلىگى، جىلدىق تىرشىلىك سيكلى. قورەكتەنۋى جانە مىنەز-قۇلىعى. كوبەيۋى جانە دامۋى
ماقساتى: 1.- جورعالاۋشىلاردىڭ سىرتقى، ىشكى قۇرىلىسى مەن تىرشىلىك ارەكەتىنىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتە وتىرىپ، تولىقتاي جورعالاۋشىلار كلاسىنا سيپاتتاما بەرۋ.
2.- جاڭا ۇعىمداردى، جورعالاۋشىلارعا ءتان بەلگىلەردى ەستە ساقتاۋ، وتكەن تاقىرىپتارمەن سالىستىرا وتىرىپ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ؛
3.- جورعالاۋشىلاردى بىلۋگە، قورعاۋعا، تابيعاتتى سۇيۋگە تاربيەلەۋ، بويلارىنا ەكولوگيالىق مادەنيەت قالىپتاستىرۋ
كۇتىلەتىن ناتيجە: 1. جورعالاۋشىلاردىڭ ىشكى جانە سىرتقى قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن ايتا الادى.
2. جاڭا ۇعىمداردى، جورعالاۋشىلارعا ءتان بەلگىلەردى ەستە ساقتاپ، وتكەن تاقىرىپتارمەن سالىستىرا الادى.
قورەكتەنۋى جانە مىنەز - قۇلىعى
كەرەكتى جابدىقتار: وقۋلىق، جۇمىس داپتەرى، اكت.
كىرىسپە 3 مينۋت
وقۋشىلاردى جىلى جۇزبەن قارسى الۋ، امانداسۋ
«ورمەكشى تورى» ارقىلى سۇرايمىن.
تۇساۋ كەسەر 15 مينۋت
العاش رەت قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن ومىرتقا جانۋارلار. قانداي جورعالاۋشىلاردى بىلەسىڭدەر. اتتارىن اتاڭدار. تابيعاتتا قايسىسىن كەزدەستىردىڭدەر؟
نەگىزگى ءبولىم
«دجيگسو» ءادىسىبويىنشا ءماتىندى وقىپ، تالقىلايدى.
جاڭا تاقىرىپ بويىنشا جورعالاۋشىلار كلاسى رەسۋرس پاراقتار(وقۋشىلار ءتورت توپقا بولىنەدى، دايىن ماتەريالداردى ءبولىپ بەرەمىن، ءبىرىن - ءبىرى مۇقيات تىڭداپ، ەستە ساقتاپ وتىرۋ، وقىپ ۇيرەنگەندەرىن باسقالارعا ۇيرەتۋ، ءوز ويلارىنان مىسال كەلتىرۋ. ءادىس ەرەجەسىنە سايكەس، بەرىلگەن ءماتىن بويىنشا توپ مۇشەلەرى وزدەرى وقىپ، توپتا تالقىلايدى، جاقسى تۇسىنگەن، تالقىلاي العان وقۋشى بايانداماشى رولىندە كەلەسى توپتارعا تۇسىندىرەدى.
جورعالاۋشىلاردىڭ (پرەسمىكايۋششيەسيا) ناعىز قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن 8 000 - عا جۋىق تۇرلەرى بار. جورعالاۋشىلارعا كەسىرتكەلەر، جىلاندار، تاسباقالار، قۇبىلعىلار، كروكوديلدەر، ت. ب. جاتادى. سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن تۇرلەرى دە بار. ءبىراق ولار ەكىنشى رەت سۋدا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن. ويتكەنى اتموسفەرالىق اۋامەن وكپەسى ارقىلى تىنىس الادى. جورعالاۋشىلاردىڭ دەنە تۇرقى، ءپىشىنى ءار ءتۇرلى. قۇرلىقتا، سۋدا، اعاش باسىندا، توپىراق استىندا تىرشىلىك ەتەدى. ولاردى زەرتتەيتىن زوولوگيا عىلىمىنىڭ سالاسىن گەرپەتولوگيا(گرەكشە «گەرپەتون» – «جورعالاۋشىلار») دەپ اتايدى.
كروكوديل (ءتامساق) كەسىرتكە تاسباقا جىلان
جورعالاۋشىلاردىڭ سان الۋاندىعى
جورعالاۋشىلارعا جالپى سيپاتتاما. دەنەسى باس، مويىن، تۇلعا، قۇيرىق جانە بەسساۋساقتى اياقتاردان تۇرادى. جىلانداردا، اياقسىز كەسىرتكەلەردە اياقتارى جويىلعان.
جورعالاۋشىلاردىڭ تەرىسى قۇرعاق جانە وندا بەزدەر وتە از. تەرىنىڭ سىرتى ءمۇيىزدى قابىرشاقتار مەن، قالقانشالارمەن، ساۋىتپەن قاپتالعان. مۇنداي ءمۇيىزدى تۇزىلىستەر تەرىنى قۇرعاپ كەتۋدەن ساقتايدى ءارى قورعانىش قىزمەتىن اتقارادى. ءوسۋ كەزىندە تەرىسى ۇنەمى تۇلەپ، ءتۇسىپ وتىرادى.
جورعالاۋشىلاردىڭ قاڭقاسى بەس بولىمنەن تۇرادى. ولار: باسسۇيەك، ومىرتقا جوتاسى، يىق بەلدەۋى مەن الدىڭعى اياقتارى، جامباس بەلدەۋى مەن ارتقى اياقتارى جانە كەۋدە قۋىسى. ولاردىڭ قاڭقاسىندا العاش كەۋدە قۋىسى پايدا بولعان. ومىرتقا جوتاسى – مويىن، ارقا - بەل، سەگىزكوز جانە قۇيرىق بولىمدەرىنەن تۇرادى. ساۋساقتارىنىڭ ۇشىندا ءمۇيىزدى تىرناقتارى بار.
كۇردەلى قوزعالىس جاساۋلارىنا بايلانىستى اياقتارىندا، جاقسۇيەكتەرىندە، موينىندا جانە كەۋدە قۋىسىندا بۇلشىقەتتەرى جاقسى دامىعان. كەۋدە قۋىسىنداعى قابىرعاارالىق بۇلشىقەتتەردىڭ جيىرىلىپ - بوساڭسۋىنا سايكەس، اۋا وكپەگە ەنىپ، قايتا شىعادى.
جورعالاۋشىلاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسى قوسمەكەندىلەرگە ۇقساس. اۋىز قۋىسىنىڭ تۇبىندە قوزعالمالى ەتتى ءتىلى قورەگىن ۇستاۋعا، اينالانى سيپاپ سەزۋگە كومەكتەسەدى. جىلاننىڭ ءتىلى جىڭىشكە، ۇشى ەكى ايىر، ول سيپاپ سەزۋ قىزمەتىن اتقارادى. حالىق اراسىنداعى «جىلاننىڭ ۋى تىلىندە» دەگەن ۇعىم شىندىققا جاتپايدى. جىلاننىڭ ۋى ۇستىڭگى جاقسۇيەكتە ورنالاسقان ۋلى تىستەرىندە بولادى. سىلەكەي بەزدەرى وزگەرىپ، ۋ بولەتىن بەزدەرگە اينالعان. سىلەكەي بەزدەرىنىڭ وزەكتەرى اۋىز قۋىسىنا اشىلادى.
جورعالاۋشىلاردىڭ سەزىم مۇشەلەرى – كوز، قۇلاق جانە تاناۋ. كوزى قوزعالمالى قاباقتى بولىپ كەلەدى. جىلاننىڭ قاباقتارى ءمولدىر، كوزدىڭ الدىڭعى جاعىن شىنى ءتارىزدى تۇتاس جاۋىپ تۇرادى. ەستۋ مۇشەسى – ىشكى جانە ورتاڭعى قۇلاق. ءيىس سەزۋ مۇشەسى – تاناۋ قۋىسىندا ورنالاسادى.
جورعالاۋشىلار – دارا جىنىستى، ءبارى دە ىشتەي ۇرىقتانادى. كەيبىر ءتۇرى ۇرىقتانعان جۇمىرتقا سالادى، ال كەيبىر تۇرلەرى ءتىرى تۋادى. قاراجىلان (گيۋرزا) جۇمىرتقا سالادى. سۇرجىلان (گاديۋكا)، قالقانتۇمسىق (ششيتوموردنيك) ۇرپاقتارىن ءتىرى تۋادى. سونى اڭعارعان حالقىمىز «جۇمىرتقادان جىلان دا، قىران دا شىعادى»، – دەپ قورىتىندى جاساعان. جورعالاۋشىلاردىڭ دەرناسىلدەرى تۇرلەنبەي، تىكەلەي بىردەن ەرەسەكتەرىنە ۇقساس بولادى. ولار وسە كەلە بىرنەشە رەت تۇلەپ، دەنەسىنىڭ سىرتىنداعى ەسكى قابىرشاقتى تەرىسىن ءتۇسىرىپ وتىرادى.
جورعالاۋشىلاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى ىلعالى مول ءارى جىلى تروپيكتىك، سۋبتروپيكتىك، قوڭىرجاي ايماقتاردا تارالعان. كەيبىر جىلاندار، كەسىرتكەلەر قۇرعاق دالالى، شولەيتتى، ءشولدى جانە بيىك تاۋلى اۋماقتاردا كەزدەسەدى. سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن تۇرلەرى (جىلاندار، تاسباقالار، كروكوديلدەر) جۇمىرتقالارىن سۋ جاعالاۋىنداعى جەرلەرگە سالادى.
جورعالاۋشىلار كلاسى 4 وتريادقا بولىنەدى. ولار: تۇمسىقباستىلار، قابىرشاقتىلار، تاسباقالار، كروكوديلدەر
جورعالاۋشىلاردىڭ ىشكى جانە سىرتقى قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگى. جۇكتەۋ
تاقىرىبى: كلاستىڭ جالپى سيپاتتاماسى. جورعالاۋشىلاردىڭ ىشكى جانە سىرتقى قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگى. قۇرلىق - اۋا تىرشىلىك ورتاسىنا بەيىمدىلىگى، جىلدىق تىرشىلىك سيكلى. قورەكتەنۋى جانە مىنەز-قۇلىعى. كوبەيۋى جانە دامۋى
ماقساتى: 1.- جورعالاۋشىلاردىڭ سىرتقى، ىشكى قۇرىلىسى مەن تىرشىلىك ارەكەتىنىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتە وتىرىپ، تولىقتاي جورعالاۋشىلار كلاسىنا سيپاتتاما بەرۋ.
2.- جاڭا ۇعىمداردى، جورعالاۋشىلارعا ءتان بەلگىلەردى ەستە ساقتاۋ، وتكەن تاقىرىپتارمەن سالىستىرا وتىرىپ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ؛
3.- جورعالاۋشىلاردى بىلۋگە، قورعاۋعا، تابيعاتتى سۇيۋگە تاربيەلەۋ، بويلارىنا ەكولوگيالىق مادەنيەت قالىپتاستىرۋ
كۇتىلەتىن ناتيجە: 1. جورعالاۋشىلاردىڭ ىشكى جانە سىرتقى قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن ايتا الادى.
2. جاڭا ۇعىمداردى، جورعالاۋشىلارعا ءتان بەلگىلەردى ەستە ساقتاپ، وتكەن تاقىرىپتارمەن سالىستىرا الادى.
قورەكتەنۋى جانە مىنەز - قۇلىعى
كەرەكتى جابدىقتار: وقۋلىق، جۇمىس داپتەرى، اكت.
كىرىسپە 3 مينۋت
وقۋشىلاردى جىلى جۇزبەن قارسى الۋ، امانداسۋ
«ورمەكشى تورى» ارقىلى سۇرايمىن.
تۇساۋ كەسەر 15 مينۋت
العاش رەت قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن ومىرتقا جانۋارلار. قانداي جورعالاۋشىلاردى بىلەسىڭدەر. اتتارىن اتاڭدار. تابيعاتتا قايسىسىن كەزدەستىردىڭدەر؟
نەگىزگى ءبولىم
«دجيگسو» ءادىسىبويىنشا ءماتىندى وقىپ، تالقىلايدى.
جاڭا تاقىرىپ بويىنشا جورعالاۋشىلار كلاسى رەسۋرس پاراقتار(وقۋشىلار ءتورت توپقا بولىنەدى، دايىن ماتەريالداردى ءبولىپ بەرەمىن، ءبىرىن - ءبىرى مۇقيات تىڭداپ، ەستە ساقتاپ وتىرۋ، وقىپ ۇيرەنگەندەرىن باسقالارعا ۇيرەتۋ، ءوز ويلارىنان مىسال كەلتىرۋ. ءادىس ەرەجەسىنە سايكەس، بەرىلگەن ءماتىن بويىنشا توپ مۇشەلەرى وزدەرى وقىپ، توپتا تالقىلايدى، جاقسى تۇسىنگەن، تالقىلاي العان وقۋشى بايانداماشى رولىندە كەلەسى توپتارعا تۇسىندىرەدى.
جورعالاۋشىلاردىڭ (پرەسمىكايۋششيەسيا) ناعىز قۇرلىقتا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن 8 000 - عا جۋىق تۇرلەرى بار. جورعالاۋشىلارعا كەسىرتكەلەر، جىلاندار، تاسباقالار، قۇبىلعىلار، كروكوديلدەر، ت. ب. جاتادى. سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن تۇرلەرى دە بار. ءبىراق ولار ەكىنشى رەت سۋدا تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن. ويتكەنى اتموسفەرالىق اۋامەن وكپەسى ارقىلى تىنىس الادى. جورعالاۋشىلاردىڭ دەنە تۇرقى، ءپىشىنى ءار ءتۇرلى. قۇرلىقتا، سۋدا، اعاش باسىندا، توپىراق استىندا تىرشىلىك ەتەدى. ولاردى زەرتتەيتىن زوولوگيا عىلىمىنىڭ سالاسىن گەرپەتولوگيا(گرەكشە «گەرپەتون» – «جورعالاۋشىلار») دەپ اتايدى.
كروكوديل (ءتامساق) كەسىرتكە تاسباقا جىلان
جورعالاۋشىلاردىڭ سان الۋاندىعى
جورعالاۋشىلارعا جالپى سيپاتتاما. دەنەسى باس، مويىن، تۇلعا، قۇيرىق جانە بەسساۋساقتى اياقتاردان تۇرادى. جىلانداردا، اياقسىز كەسىرتكەلەردە اياقتارى جويىلعان.
جورعالاۋشىلاردىڭ تەرىسى قۇرعاق جانە وندا بەزدەر وتە از. تەرىنىڭ سىرتى ءمۇيىزدى قابىرشاقتار مەن، قالقانشالارمەن، ساۋىتپەن قاپتالعان. مۇنداي ءمۇيىزدى تۇزىلىستەر تەرىنى قۇرعاپ كەتۋدەن ساقتايدى ءارى قورعانىش قىزمەتىن اتقارادى. ءوسۋ كەزىندە تەرىسى ۇنەمى تۇلەپ، ءتۇسىپ وتىرادى.
جورعالاۋشىلاردىڭ قاڭقاسى بەس بولىمنەن تۇرادى. ولار: باسسۇيەك، ومىرتقا جوتاسى، يىق بەلدەۋى مەن الدىڭعى اياقتارى، جامباس بەلدەۋى مەن ارتقى اياقتارى جانە كەۋدە قۋىسى. ولاردىڭ قاڭقاسىندا العاش كەۋدە قۋىسى پايدا بولعان. ومىرتقا جوتاسى – مويىن، ارقا - بەل، سەگىزكوز جانە قۇيرىق بولىمدەرىنەن تۇرادى. ساۋساقتارىنىڭ ۇشىندا ءمۇيىزدى تىرناقتارى بار.
كۇردەلى قوزعالىس جاساۋلارىنا بايلانىستى اياقتارىندا، جاقسۇيەكتەرىندە، موينىندا جانە كەۋدە قۋىسىندا بۇلشىقەتتەرى جاقسى دامىعان. كەۋدە قۋىسىنداعى قابىرعاارالىق بۇلشىقەتتەردىڭ جيىرىلىپ - بوساڭسۋىنا سايكەس، اۋا وكپەگە ەنىپ، قايتا شىعادى.
جورعالاۋشىلاردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسى قوسمەكەندىلەرگە ۇقساس. اۋىز قۋىسىنىڭ تۇبىندە قوزعالمالى ەتتى ءتىلى قورەگىن ۇستاۋعا، اينالانى سيپاپ سەزۋگە كومەكتەسەدى. جىلاننىڭ ءتىلى جىڭىشكە، ۇشى ەكى ايىر، ول سيپاپ سەزۋ قىزمەتىن اتقارادى. حالىق اراسىنداعى «جىلاننىڭ ۋى تىلىندە» دەگەن ۇعىم شىندىققا جاتپايدى. جىلاننىڭ ۋى ۇستىڭگى جاقسۇيەكتە ورنالاسقان ۋلى تىستەرىندە بولادى. سىلەكەي بەزدەرى وزگەرىپ، ۋ بولەتىن بەزدەرگە اينالعان. سىلەكەي بەزدەرىنىڭ وزەكتەرى اۋىز قۋىسىنا اشىلادى.
جورعالاۋشىلاردىڭ سەزىم مۇشەلەرى – كوز، قۇلاق جانە تاناۋ. كوزى قوزعالمالى قاباقتى بولىپ كەلەدى. جىلاننىڭ قاباقتارى ءمولدىر، كوزدىڭ الدىڭعى جاعىن شىنى ءتارىزدى تۇتاس جاۋىپ تۇرادى. ەستۋ مۇشەسى – ىشكى جانە ورتاڭعى قۇلاق. ءيىس سەزۋ مۇشەسى – تاناۋ قۋىسىندا ورنالاسادى.
جورعالاۋشىلار – دارا جىنىستى، ءبارى دە ىشتەي ۇرىقتانادى. كەيبىر ءتۇرى ۇرىقتانعان جۇمىرتقا سالادى، ال كەيبىر تۇرلەرى ءتىرى تۋادى. قاراجىلان (گيۋرزا) جۇمىرتقا سالادى. سۇرجىلان (گاديۋكا)، قالقانتۇمسىق (ششيتوموردنيك) ۇرپاقتارىن ءتىرى تۋادى. سونى اڭعارعان حالقىمىز «جۇمىرتقادان جىلان دا، قىران دا شىعادى»، – دەپ قورىتىندى جاساعان. جورعالاۋشىلاردىڭ دەرناسىلدەرى تۇرلەنبەي، تىكەلەي بىردەن ەرەسەكتەرىنە ۇقساس بولادى. ولار وسە كەلە بىرنەشە رەت تۇلەپ، دەنەسىنىڭ سىرتىنداعى ەسكى قابىرشاقتى تەرىسىن ءتۇسىرىپ وتىرادى.
جورعالاۋشىلاردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى ىلعالى مول ءارى جىلى تروپيكتىك، سۋبتروپيكتىك، قوڭىرجاي ايماقتاردا تارالعان. كەيبىر جىلاندار، كەسىرتكەلەر قۇرعاق دالالى، شولەيتتى، ءشولدى جانە بيىك تاۋلى اۋماقتاردا كەزدەسەدى. سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن تۇرلەرى (جىلاندار، تاسباقالار، كروكوديلدەر) جۇمىرتقالارىن سۋ جاعالاۋىنداعى جەرلەرگە سالادى.
جورعالاۋشىلار كلاسى 4 وتريادقا بولىنەدى. ولار: تۇمسىقباستىلار، قابىرشاقتىلار، تاسباقالار، كروكوديلدەر
جورعالاۋشىلاردىڭ ىشكى جانە سىرتقى قۇرىلىسىنىڭ ەرەكشەلىگى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §41. ءتىرى اعزالاردىڭ قورشاعان ورتاعا بەيىمدەلۋى
-
ساباق تاقىرىبى: گۇلدىڭ قۇرىلىسى. گۇلدى وسىمدىكتەردىڭ توزاڭدانۋى.
