InfoHub Logo

№22 ەڭبەك ورتا مەكتەبىنىڭ
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
النيازوۆا داناگۋل ارالبايەۆنا

كەز كەلگەن ءتىلدىڭ سوزدىك قۇرامى سول ءتىلدىڭ ەجەلگى، ءتول سوزدەردەن جانە شەت تىلدەردەن الىنعان كىرمە سوزدەردەن تۇراتىنى ءمالىم. ءتىلدىڭ لەكسيكالىق قۇرامىندا شەتتەن الىنعان كىرمە ەلەمەنتتەرى كەزدەسپەيتىن، مۇلدەم تازا ءتىل جوق.

اراب تىلىنەن ەنگەن سوزدەر ادامدار اراسىنداعى تىلدىك قارىم–قاتىناستىڭ سان قىرلى جاقتارىن قامتيدى. اتاپ ايتقاندا، تاربيە مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسى، عىلىم سالاسى، استرونوميا، ماتەماتيكا، فيلولوگيا، الەۋمەتتىك ساياسي ءومىر سالاسى.

جالپى، كىرمە سوزدەر فونەتيكالىق، گرامماتيكالىق جانە سەمانتيكالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ وتىرادى. سونىمەن بىرگە شەتتەن اۋىسقان سوزدەر كەيدە ءوزىنىڭ العاشقى ماعىناسىن جويىپ، مۇلدەم جاڭا ماعىناعا يە بولىپ كەلەدى. مۇنداي سوزدەردە شامالى فونەتيكالىق وزگەرىستەر ساقتالىپ قالادى. مىسالى، ونى ءوزىم قاراستىرىپ وتىرعان تاقىرىپتان بايقاۋعا بولادى: قاناعات ءسوزى اراب تىلىندە دە قانا اتتۋن دەپ، ال ار ءسوزى ارر دەپ دىبىستالادى.

بەلگىلى زەرتتەۋشى ل.رۇستەموۆ: «اراب – يران سوزدەرىنىڭ قازاق تىلىنە ەنۋ پروسەسى ۇزاق، ال ول سوزدەردىڭ تاعدىرى مەن ەنۋ جولدارى الۋان بولدى» دەيدى. اراب تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى ەكى توپقا ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى. ونىڭ ءبىرى قازاق تىلىنە ءسىڭىسىپ، ءوزىنىڭ فونەتيكالىق جانە گرافيكالىق ءتۇرىن مۇلدەم وزگەرتكەن سوزدەر توبى. ول سوزدەردىڭ قازاق تىلىنە ءسىڭىپ كەتكەنى سونشالىق، ولاردىڭ باسقا تىلگە ءتان ءسوز ەكەنى ونشا اڭعارىلمايدى. ماسەلەن، ءبىلىمدى، قابىلەت، اقىل، قايرات. ال ەكىنشى توپقا جاتاتىندار قازاق تىلىنە سىڭىسە قويماعان شەت تىلدىك سوزدەر. ولاردىڭ ءبىرقاتارىنان توركىنى باسقا سوزدەر ەكەنى جازىلۋىنان دا كورىنىپ تۇرادى. قىستىڭ ورتا كەزىندە رامات سۇراي كەلدى، وعان ءبىر قوي بەرىپ قۇتىلدى. («قىز.قاز». 1925، 11-12-1،98-بەت). كەيبىر اراب سوزدەرى قازاق تىلىنە ەنگەن سوڭ ءوز ماعىناسىن وزگەرتىپ جىبەرەدى. مىسالى، ءقادىر ءسوزى اراب تىلىندە تاعدىر، ولشەم، شاما، سان ماعىنالارىندا، ال قازاق تىلىندە سىي–قۇرمەت، بەدەل ماعىناسىندا جۇمسالادى. ەر ءقادىرىن ەل بىلەدى، زەر ءقادىرىن زەرگەر بىلەدى.

وسى «عىلىم» سوزىنەن «ءىلىم» ءسوزى تۋىنداپ وتىر. شىندىعىندا، ەكى ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ءبىر ارابتىڭ يلم ءسوزى. قازاق تىلىندە «ءىلىم» دەگەنىمىز تابيعي قۇبىلىستىڭ بەلگىلى ءبىر سالاسى جايىنداعى تەوريالىق قاعيدالاردىڭ جيىنتىعى. ال، «عىلىم» ءسوزى قازاق تىلىندە تابيعات پەن قوعامنىڭ زاڭدارى تۋرالى انىقتالعان ءبىلىم جۇيەسى، قوعامدىق سانا – سەزىمنىڭ ءبىر ءتۇرى. ي.يۋ.كراچوۆسكيي اراب مادەنيەتىن، تاريحىن زەرتتەۋگە دۇنيەجۇزىلىك عىلىمدا زور ماڭىزى ۇلەس قوستى.كەيبىر اراب تىلىندە جازىلعان ەسكەرتكىشتەرگە ءۇڭىلىپ وتىرساڭ، بىرنەشە ماعىنا بەرەتىن اراب سوزدەرى قازاق تىلىندە ءبىر ماعىنا نەمەسە ءبىر ماعىنا بەرەتىن اراب سوزدەرى بىرنەشە ماعىنا بەرەتىن تۇستارى كەزدەسەدى. ماسەلەن، «حايال» ءسوزىنىڭ اراب تىلىندە ءۇش ماعىناسى بار. 1) ارمان، قيال. 2) ەلەس، بەينە. 3) كولەڭكە. وسى كورسەتىلىپ وتىرعان ماعىنالار ىشىنەن «حۇسراۋ شىرىن» پوەماسىندا قيال ماعىناسى عانا قولدانىس تاپقان. وسى «قيال» دەگەن ءسوزدى ادامعا قاتىستى «قيالي» دەپ الۋعا بولادى.

اراب سوزدەرىنىڭ قازاق تىلىندە ءجيى ۇشىراسۋىنىڭ سەبەبىن ۆ.ۆ. ءبارتولدتىڭ تومەندەگى قۇندى مىنا پىكىرىنەن بىلۋىمىزگە بولادى. «ۆ مۋسۋلمانسكيي پەريود داجە تۋركەستانسكوگو پرويسحوجدەنيا پيسالي يلي نا وبششەپەرسيدسكوم ليتەراتۋرنوم يازىكە...». ءارى ول اۆتورلار تازا تۇركى تىلىندە جازۋدى وزدەرىنە ماقسات ەتپەسە كەرەك. اقىنداردىڭ اراب تىلىندەگى سوزدەردى قولدانۋى، بىرىنشىدەن، ولەڭ ۇيقاسىنا بايلانىستى. ەكىنشىدەن، اقىندارعا تۇركى تىلىندەگى تىڭنان  ۇيقاستار ويلاپ تاپقانشا دايىن ۇيقاستاردى قولدانعان وڭايىراق بولسا كەرەك.

اراب سوزدەرىنىڭ مەتافورا ءتاسىلى ارقىلى ماعىناسى كەڭەيگەن تۇستارى دا كوپ. ماسەلەن، «سۇلتان» ءسوزى ەكى ءتۇرلى ماعىنادا كەلەدى، ءبىرى «بيلىك، ۇستەمدىك، وكىم جۇرگىزۋشىلىك»، ال ەكىنشىسى «تاقسىر، جوعارعى اكىم». قاراستىرىلىپ وتىرعان تۇركى تىلدەرىنە بۇل ءسوز ەكىنشى ماعىناسىمەن، ونىڭ وزىندە «شىعىس ەلدەرىندەگى جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەردىڭ لاۋازىمى» رەتىندە قولدانعان. كەيىن كەلە، «جىگىتتىڭ سۇلتانى» دەگەن تۇراقتى تىركەستىڭ قۇرامىنا ەنۋىنە بايلانىستى ماعىناسى كەڭەيدى، ەندى جىگىتتىڭ تورەسى، ىشىندەگى ەڭ ءتاۋىرى دەگەن ماعىناعا يە بولعان.

كۇندەلىكتى ومىردە ءبىر–بىرىمىزگە ارناپ ايتىپ جۇرگەن سىندىق، ساپالىق سوزدەرىمىزدىڭ توركىنىنە ۇڭىلە بەرمەيمىز، ولار شىن مانىندە اراب تىلىنەن ەنگەن سوزدەر. ونىڭ دالەلى وتە كوپ، سەبەبى، جازىلۋى دا، دىبىستالۋى دا وتە ۇقساس. وسى سەكىلدى وتە سوزدەردى تومەندەگىدەي بەس توپقا ءبولىپ كورسەتۋدى ءجون دەپ ءبىلدىم.

1. ادامعا قاتىستى جوعارى تانىمدىق قاسيەتتەر: «پاراسات» ءسوزى ارابتىڭ «پاراسيات ۋن» دەگەن سوزىنەن الىنعان. پاراساتتى جان، پاراساتتى ۇستاز دەگەن تىركەستەردى ءجيى قولدانامىز، ول سانالى، ويلى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

«مادانيات ۋن» اراب ءسوزى قازاق تىلىندە دە «مادەنيەت» دەپ اتالىپ كەتكەن. «مادەنيەتتى جان» دەپ جوعارعى ساپالىق قاسيەتتەردى ءوز بويىنا جيناعان ادامدى ايتامىز. «ادل ۋن» دەگەن اراب ءسوزى انا تىلىمىزدە «ءادىل»، «ادىلەتتى»، ياعني قارا قىلدى قاق جارعان، شىندىقتى ۇران ەتكەن ادامدى ايتامىز. «عۇلاما» ءسوزى «ۇلاما» دەگەن اراب سوزىنەن شىققان. ادەتتە، عۇلاما دەپ عالىم، دانىشپان، اقىل ويدىڭ بيىك شىڭىنا شىققان ادامدى ايتامىز. سول سەكىلدى «ءماشھۇر» ءسوزى اراب تىلىنەن سول كۇيىندە الىنعان. ءجۇسىپ ءماشھۇر كوپەيۇلىنا «ءماشھۇر» دەگەن ءسوزدى جالعاۋ تەگىن ەمەس، ول كىسى ءبىلىم مەن عىلىمدى سارقا تاۋىسىپ ىشكەن، ينەمەن قۇدىق قازعان اقىلگوي جان بولعان. . «عيبرات» (يبرات ۋن) ۇلگى، ونەگە، ساباق. جاقسىدان عيبرات، جاماننان كەساپات. «قۇدىرەتتى» (كۋدرات) ەرەكشە كۇش قۋاتى بار قابىلەتتىلىكتى ايتامىز.پاپانين دە ەسىمدە، چەليۋسكين دە ەسىمدە، اتى اڭىزعا اينالعان جەر ۇستىندە، كوممۋنيستىك رۋحتىڭ قۇدىرەتىن، تانىتقان مۇزدى مۇحيت سەڭى ۇستىندە. (م.ماقاتايەۆ).

2. ادامعا قاتىستى جاعىمسىز قاسيەتتەر: «قانا اات ۋن» دەگەن اراب سوزىنەن «قاناعات»، «قاناعاتسىز»، «قاناعاتشىل» دەگەن سوزدەر پايدا بولعان. «قاناعاتسىز» ءسوزى قاناعات ەتپەۋشى، بارىنا ريزا بولماۋشى، شىدامسىز دەپ كورسەتىلگەن ن.د.وڭداسىنوۆا قۇراستىرعان «ارابشا – قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىگىندە». «قاتالدىق» دەگەن ءسوز مەيىرىمسىز، قاتىگەزدىك ماعىن اسىمەن ۇشتاسىپ جاتىر، ول ارابتىڭ «قاتتال» دەگەن سوزىنەن شىققان. «قاسدۋن» دەگەن اراب سوزىنەن «قاس»، «قاستاسۋشى»، «قاستاندىق» دەگەن سوزدەر پايدا بولعان، بەرەتىن ماعىناسى ارامدىق، جامان نيەتتىلىك، كەيدە وشتەسۋ، جاۋلاسۋ دەگەن ماعىناسىندا قولدانىلا بەرەدى. «كاسفات» اراب ءسوزى ءوز تىلىمىزدە «كەساپات» دەگەن كۇيى قولدانىس تاۋىپ ءجۇر.حالقىمىزدا «جاقسىدان عيبرات، جاماننان كەساپات» دەپ تەگىن ايتىلماسا كەرەك. «ازازالۋ» اراب ءسوزى، ال ءوز تىلىمىزدە «ءازازىل» ءىبىلىس، ازعىرۋشى، شايتان، ارباعىش ماعىناسىندا كورىنىس تاپقان. «كۋفر» اراب ءسوزى سول كۇيىندە ماعىناسى وزگەرمەگەن قالپى «كۇپىر»، «كۇپىرشىلىك راحمەتى جوقتىق، جاقسىلىقتى ىلمەيدى دەگەن ماعىنالارمەن دە استاسىپ كەلەدى. «فاسيق» اراب ءتىلىنىڭ ءتول ءسوزى بولعانمەن، قازاق تىلىندە «پاسىق» دەپ قولدانىلىپ، «ازعىن»، «بۇزىق»، «ۇجدانسىز»، «كەسىرلى» ماعىناسىندا جۇمسالادى. تىلىمىزدە جالقاۋلىق، ەرىنشەكتىك، سالاقتىق، ۇقىپسىزدىق سەكىلدى سوزدەردى اراب ءتىلىنىڭ كىرمەلىگى «كاسالمەن» ياعني، تۇسىنىكتىرەك ايتقاندا «كەسەل» سوزىمەن الماستىرۋعا بولادى.

3. ادامنىڭ دۇنيەتەنىمىنا بايلانىستى سوزدەر: «قابىلەت» ارابتاردىڭ «قابيلييات» ءسوزىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان.جالپى، قابىلەت دەگەنىمىز بەيىمدىلىك، ءبىر نارسەنىڭ جولىن قۋۋ. سول سەكىلدى ارابتىڭ «فيكر» سوزىنەن «پىكىرلى» دەگەن ءسوز، پىكىرى بار، ويلايتىن، ايتار ويى بار ادامعا قاتىستى. «يززات» دەگەن اراب ءسوزى قازاق تىلىندە «ىزەت» بولىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار، «اقل» ءسوزى ەس، سانا، وي. قازاق تىلىندە دە وسى سەكىلدى ماعىنالاردى بەرەدى.

4. ادامنىڭ ەستەتيكالىق تانىمىنا بايلانىستى سوزدەر: «كەرىمدىلىك» سۇلۋلىق، ادەمىلىك دەگەن ماعىنالاردى بەرەدى. ول ارابتىڭ «كەريم» سوزىنەن پايدا بولعانى انىق. «كارامات» دەگەن اراب ءسوزى قازاق تىلىندەگى «كەرەمەت» سوزىمەن تۇستاس بولىپ، عاجاپ، تاڭعالارلىق، قاسيەتتى دەگەن ماعىنالاردى بەرەدى.

5. ادامنىڭ قوسالقى قاسيەتتەرى: «امالشى» ءتاسىلقوي، ايلاكەر، قۋ. اراب ءتىلىنىڭ «امال ۋن» دەگەن سوزىنەن پايدا بولعان. «قاۋىمشىل» قوعامشىل، ۇيىمشىل، ارابتىڭ «قاۋم ۋن» دەگەن ءسوزى «عامم» دەگەن ءسوزى قازاق تىلىندە «قام»، «قامشىل» دەپ قولدانىس تاۋىپ، ۇقىپتى، ەرتەرەك قامىن ويلاۋشى كۇنى بۇرىن اركەتتەنۋشى دەگەن ماعىنامەن سايكەس كەلەدى.

قازاق تىلىندەگى ادامنىڭ سىن – سيپاتىنا قاتىستى ارابيزمدەردى بۇلاي توپتاپ، جىكتەۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى ولاردىڭ ماعىنالىق جاقتارىنان، ءوزارا قارىم–قاتىناسىمەن بايلانىستى ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولادى عوي دەپ ويلايمىن.

پايدالانعان ادەبيەتتەر

1. م.بۇرالقى ۇلى قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى ا.مەكتەپ، 2009
2. ارابشا – قازاقشا تۇسىندىرمەلى سوزدىك. ا.مەكتەپ، 1989
3. م.ز.ياكشي. «قازاق، وزبەك، تۇركى تىلدەرىندەگى كىرمە اراب تىلدەرىنىڭ مەتافورا ءتاسىلى ارقىلى ماعىناسىنىڭ كەڭەيۋى». قازۇۋ حابارشىسى № 5-6 (121-122) 2009
4. س.ساعىندىقوۆا. «اراب تىلىنەن قازاق تىلىنە ەنگەن سوزدەردىڭ ماعىناسىنىڭ كەڭەيۋى». ىزدەنىس 2008 198-ب
5. م.سابىر. «حۇسراۋ – شىرىن داستانىنداعى اراب كىرمەلىكتەرى». № 8-9( 98-99) 2006

---