ءادىل — ماريا
(رومان)
بۇل ءىس نيكولاي چينوۆنيكتەرىنىڭ قىلىشىنان قان تامعان 1911 جىلى بولعاندىقتان، قاشقىن ءادىلدى قاۋىمعا ءبىلدىرىپ قويا الماي، بايجان مەن اسان اقىلداسىپ، سىر شاشپايتىن جاقىندارىن عانا شاقىرىپ، ءادىل مەن ماريانى جانازالاپ، ءتۇن ىشىندە اپارىپ ءادىلدىڭ قىستاۋىنىڭ قاسىنداعى جاڭا قىستاۋ سالام دەپ جيعان تاستاردىڭ استىنا جاسىرىن كومدى.
كارى شىڭعىستاۋ! ادام جەرگە يە بولعاننان بەرى قاراي سەنىن، كورمەگەنىڭ جوق. شىڭعىس، تەمىر سياقتى تالاي-تالاي سايىپ-قىرانداردى قولىڭنان جونەلتتىڭ. سەندە تالاي ادامنىڭ قۇمارى قانىپ، قۋانعانى دا بولدى، جۇرەگى جانىپ، سۋالعانى دا بولدى. تالاي-تالاي تالپىنعان جاس جۇرەك مۇراتىنا دا جەتتى. تالاي باقىتسىزدىڭ جارىق كۇندەي ءۇمىتى ءۇزىلىپ تە كەتتى. سەندە نەشە ءتۇرلى ەل داۋرەن ءسۇرىپ، اڭ اۋلاپ، مال دا باقتى. سەندە تالاي-تالاي سابازدىڭ قانى سۋداي دا اقتى. اي مەن كۇندەي اجارلى سۇلۋ، قىرشىن جاستاردى دا، ارىستان جۇرەكتى اينىماس باتىرلاردى دا، الەمنەن وزعان الاياق، اۋزىنان بال تامعان شەشەن بيلەردى دە جەروشاقتاي جەر قازىپ، ۇڭىرەيتىپ باۋىرىڭا كومىپ جاتساڭ دا، باقايىڭنان كەلمەي، تۇك كورمەگەندەي-aق مىڭقيىپ تۇرا بەرەسىڭ-اۋ! ونىمەن دە كويماي، قىسقا كۇنگى كۇنشىعىستان ۇزاق كۇنگى كۇنباتىسقا قاراي كەرەگەدەي جايىلعان كەڭ قولتىعىڭدى اشىپ ۇڭىرەيتىپ: «كەل-كەل! تاعى مەنىڭ قولتىعىما كىرىپ، بىرەسە راحات، بىرەسە بەينەت كورىپ، از كۇن ارپالىسىپ وتەتىنىن، كەلىڭدەر!» — دەپ، ءۇنسىز داۋىسىڭمەن شاقىرىپ تۇراتىنىڭدى قايتەمىن!..
انە، كەشەگى ءبىر كەزدە (1910 جىلى) امال جۇلدىزىنىڭ ورتا شەنىندە قايتپاس قارا جەلىنىڭ داۋىلى سوعىپ، قاردىڭ سۋىن ساي-سايدان سارقىراتىپ، سوققان جەل، اققان سۋىڭ جان-جانۋارعا راحات بولسا دا، ءبىر جاعىنان ۇشقان قاڭباق، اققان دوڭبەك سياقتى تامىرسىز كومەكسىزدەردى، ەسىن شىعارىپ، دەگبىر تاپقىزباي، ساندالتىپ اپارىپ، ءبىرىن قۇلاعالى تۇرعان جارعا تىعىپ، ءبىرىن قۇرى قۇدىققا سالدى. ونىمەن دە كويماي، كەيبىر جەردىڭ شىمىن اۋدارىپ اعىتىپ، جاڭا ءوسپىرىم جاستارداي جاڭا عانا شىققان جاسىل ءشوپتى تانىمايتىن. جات جەرگە اپارىپ تا تاستادى!!!
انە! سول امال جۇلدىزىنىڭ اياق شەنىندە جەر كەپتى دەپ، قولتىعىنداعى ەل مال اششىلاتامىز دەپ، باۋىرعا قاراي كوشتى. اتتى-جاياۋ ايداعان قويدىڭ جاس ءتولى شارشاعان سوڭ، قويدى توقتاتىپ جۋساتىپ، جاڭا تۋعانىن اۋىزداندىرىپ، شارشاعانىن تىنىقتىرىپ، قويمەن بىرگە بارعان بالالار جالما-جان قy توپايدى دوپ قىلىپ، جەردى شۇقىرلاپ وردا قىلىپ، دوپ ويناي باستادى. قىستاۋدان جاڭا كوشكەن ەلدىڭ جۇگى ورنىقپاي اۋدارىلىپ، ءبىرى تۇيەسىن باقىرتىپ قايتا ارتىپ، ءبىرى جۇك ارتقان سيىرىن «اۋھاۋلاپ» قۋالاپ، اۋعان جۇگىن باسىپ، ەرلى-قاتىندى، بالا-شاعاسىمەن شۋلاپ ءجۇر. وتاردان قايتقان جىلقىنىڭ الدىنان شىققان جاس جىگىتتەر كوشكە قارسى ايداپ كەلىپ، اتى جوقتار جۇگەنىن الا جۇگىرىپ، ءارقايسىسى ءبىر-بىر جىلقىعا قۇرىق سالىپ، جىلقىنى الدى-الدىنا ءبولىپ قۋالاپ ءجۇر.
جاڭا تۋعان جاس قۇلىندى تالتىرەكتەتىپ قۇرىعىمەن تۇرتپەكتەپ، شيدەم كيگەن كۇلاپارالى جىلقىشى جىلقىنىڭ ارتىندا كەلە جاتىر. سوندا سەن، كارى شىڭعىستاۋ، كوشكەن ەلگە قارا قۇجىر قاباعىڭمەن اشۋلانا قاراپ: «الا قىستاي مەنىڭ ىعىمدى قورعالاپ، قىستان امان شىعىپ، بۇگىن يەسىز تاستاپ كەتكەنىن قاراشى!.. قاپ، بالەم، قايتا ءبىر كەلەرسىڭ»، — دەگەندەي ءۇنسىز ەدىڭ-اۋ! جوتاداعى بيىكتەرىڭ: «باتىر-اۋ، مىنالار قايدا بارادى؟ انا بىرەۋلەر نە قىلىپ جاتىر؟» — دەگەندەي الدىڭداعى الاسا توبەلەردەن اسا قapaپ، كەيبىر بيىكتەردەن سوزىلعان جوتا قىر الدىڭعى توبەنىڭ يىعىنان تاپقان انا بيىكتىڭ قولى سياقتانىپ: «بىلاي تۇرشى! ەڭكەيە بەرشى!» — دەگەن سياقتانىپ، بوكتەرگە جاقىن، ءتىپتى، الاسا توبەلەر: «انالار كورمەي قالار»، — دەگەندەي-aق ەڭكەيىپ قۇرجيا قاراپ، ءبارىنىڭ كوزى كوشكەن ەلدە سياقتى.
انە! وسى كوشكەن ەل ءساۋىر جۇلدىزىن باۋىردا وتكىزىپ، مالى اششىعا، ادامى اققا قانىپ، ءتورت تۇلىك مالدىڭ ءتولى ابدەن اياقتانىپ، اسىر سالىپ، ەندى جايلاۋعا شىقپاق ءۇشىن قايتا كوشتى.
ماي-ماي! اتتەڭ، ماي جۇلدىزى-اي! سەن جان-جانۋاردىڭ قايعىسىن ۇمىتقىزىپ، بەيىش اۋاسىن جۇتقىزىپ، قاباعىن اشقىزىپ، ءۇمىتىن ىلگەرى باسقىزىپ، توزباس ءومىر، تايماس ب ا ق بەرگەندەي الدايتىنىڭ-اي! جايقالعان جاسىل ءشوپتى قۋارتاتىن، جالبىراعان جاپىراق پەن جايناعان گۇلدەردى جانىنان ايرىلتىپ ۇشىراتىن كۇز بولمايتىنداي-اق، مۇقىم شىڭعىس دالاسىمەنەن قap استىندا قالىپ، قايعىلى اڭ بۇركەۋىن جامىلىپ، جورعالاعان جىلانداي، جورعا مىنگەن جاستارداي جىلماڭداپ اققان ءمولدىر سۋلار مۇنان بىلاي راحات-قۋانىشتان ءۇمىت ۇزگەن مۇڭلى جۇرەكتەي مۇز بولىپ قاتاتىن قىس بولمايتىنداي-اق، سەن، ماي، اتتەڭ، ماي، جان-جانۋاردىڭ، ادامزاتتىڭ، دا ارتىن ۇمىتتىرىپ، الدىن ويلاتپايسىڭ-اۋ!
مىنە، بۇل (ەسكى ەسەپپەن) مايدىڭ ون بەسى! بۇل كەزدە قايتا قونعان ەل وردا، دوعالاڭنىڭ تۇسىنا قونىپ قالعان. مىنە، بۇل قونىستار تاعى شىڭعىسقا كوشپەك.
سوندا سەن، كارى شىڭعىستاۋ: «باتىر-اۋ، ەل قاراسى كورىنە مە؟ ەل قايتا قونىپ قالعان با؟» — دەگەندەي باعاناعىدان گورى جىلى جۇزبەن جىمىڭداپ ساعىمدانىپ، جايدارى جەلىڭ جاڭا شىققان جاسىل كودەنى بۇلاڭداتىپ، قايىق مەن تەرەكتىڭ جاپىراعىن سىلدىراتىپ جايقالتىپ، توسكەيدەگى ەلگە اتوي بەرگەندە: «مۇندا-مۇندا! بەرگەل-بەرگەل!»-دەپ شاقىرعانداي بولدىڭ-اۋ...
انە، باقتىبايدىڭ ەكى بالاسى اسان، ۇسەن ءشيلى قۇدىعىنا كەشە قونا سالا ىسىن قازىپ، بۇگىن ىسىن كوتەرىپ تە قويدى. جاقسىبايدىڭ جالعىز بالاسى ءادىل ميلى قۇدىعىنا بۇگىن قونىپ، بيەسىن بايلاتىپ بولا سالا، ءۇي تىگىلگەنگە قاراماي-اق دالاعا سىرماق سالعىزىپ، ءبىر تاباق پىسكەن ەت پەن ءبىر تەگەنە قىمىزدى ورتاعا الىپ، قۇربى-قۇرداسىمەن ماز-مەيرام بولىپ وتىر.
ءبىر كەزدە قاسىنداعى ءبىر جىگىتكە قاراپ ءادىل:
— سەرىكباي، سەن كەشە زىليقا جەڭگەيگە شىن جولىقتىڭ، با؟ قاراعىم، قۇرداس-ەكە، شىنىڭدى ايتشى؟ كەيدە مەنى الداپ ۇمسىندىرىپ قوياتىن ەدىڭ عوي، سونداي قالجىڭ قىلىپ ءجۇرسىن، بە؟
سەرىكباي:
— قۇداي اقىڭا شىن! مىنە، بۇگىن كەشكە بارامىز عوي، وتىرىك بولسا، مەنىڭ، بەتىمە تۇكىر!
ءادىل:
— زىليقا نە دەدى دەيسىڭ؟
سەرىكباي:
— باعانا ايتقانىم قانە؟ «ەركەم ءازىر تىم جاسىراق قوي، ۇيتسە دە كوندىرەرمىن. ەل جاتقان كەزدە ىس باسىنان تابىسايىق، ءبىراق مىنا ىسشى كىسى ەزدەرىڭنىڭ سىرىڭدى شاشپايتىن سەنىمدى كىسى بولسا»، — دەدى دەگەنىم قانە؟
ءادىل:
— وندا سەن نە دەدىڭ؟
سەرىكباي:
— مەن: «بۇل ىسشى سۇراعان سوڭ، ادەيى وسىنى جىبەرگەمىز، حابارلاسۋعا»، — دەدىم زىليقاعا.
ءادىل:
— ءاي، قۇرداسىم-اي، — دەپ سەرىكبايدى ارقاعا قاقتى دا، — زىليقا جەڭگەي ۋادەسىندە تۇرسا، ماريانى بۇگىن تۇندە قولىمىزعا بەرەدى دەسەڭشى!
سەرىكباي:
— ۋادەسىندە تۇرماي، ءوز قالىڭدىعىڭدى وزىڭنەن اياسىن با؟ انا كۇنى عانا جەڭگەتايعا ءبىر كويلەكتىك شىت پەن ءتورت كوز بارقىت بەرگەنىمىز قانە؟
ءادىل:
— ويباي-اۋ! مەن زىليقا جەڭگەي بىزدەن ايانادى دەيىم بە؟
انا ءبىر ۇسەن دەگەن كىشى قايناعام مەن قاتىنى ءجاميلا ءبىزدى جاتشا قورىپ، اڭدىپ جۇرگەن جوق پا؟
سەرىكباي:
— ءاي، ءادىل-اي، ءوزىڭ، ءتىپتى، عاشىقسىڭ-ay! زىليقا جەڭگەي ولاردىڭ كوزىن الداۋدى بىلەدى جانە ۇسەن ءبىزدى ۇستاپ السا دا، نە قىلا قويادى؟ جاس ادام ءوز قالىڭدىعىمەن جاسىرىن قالىڭدىق ويناماۋشى ما ەدى؟
ءادىل:
— ءجا، سەرىكباي، كەشكە ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كىم ەرەدى؟
سەرىكباي:
— مىنا مىقتىباي شە؟
ءادىل:
— جىلقىنى كىم باعادى؟
سەرىكباي:
— بۇ ءتۇنى اي جاپ-جارىق بولادى. نەسى بار؟ وزگە جىلقىشى باقپاي ما؟
ءادىل:
— جارايدى، ءبىراق ۇشەۋمىز دە جەر قىلاڭ ات مىنبەسەك بولمايدى.
سەرىكباي:
— تۋ، ءادىل-اي! «كەش بولسا، قويعا سوقپاق تابىلار»، دەپ ءبىر قويشى ايتقانداي، ۇشەۋمىزگە ءۇش تاي تابىلماي ما؟ مەن ءوزىمنىڭ سارى-قىزىل اتىمدى مىنەم، سەن كوك بۋرىلدى ءمىن. مىقتىبايعا انا كۇنگى ۇرىدان تولەۋگە العان تارلان اتتى مىنگىزىپ، ءۇش جاس ءۇش كارىگە مىنەيىك تە بارايىق، ول ۇشەۋى كىسىنەمەيدى دە، پىسقىرمايدى دا. ءدال سول كۇنى تاسبۇلاقتاعى ءبىر اۋىلدىڭ قاراشا ۇيلەرى بىربەتكەي قونعان. كۇنباتىس جاقتا وقشاۋلاۋ بوز ءۇيدىڭ سىرتىندا ءبىر-اق قوس بار. بوز ءۇيدىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى ۇراڭقايدان دابىرلاعان بوزبالالاردىڭ داۋسى شىعادى. ۇلكەن بوز ءۇي مەن قوستىڭ اراسىندا ارلى-بەرلى جۇرگەن جاياۋلاردىڭ قولىندا ءبىر-بىر جاپىراق قاعاز: «بولىسقا قول قويعىزام، ءتىلماشقا اپارىپ ءمور باسقىزام»، - دەگەنىنە قاراعاندا، تورەبەك بولىستىڭ اۋىلى ەكەنى ءمالىم. اناۋ ۇراڭقايدا ءبىر ۇستەلدى اينالا وتىرعان بوزبالالار كارتانى ورتاعا الىپ: «Coق، ءايدا، مەن باردىم، مىنە، مەنىكى جيىرما ءبىر! ويبوي، سىپىرىپ كەتتى!» — دەگەن داۋىستار. مىنا جاقتا بىر-ەكەۋ دويبى ويناپ، ونىڭ ءبىرى ءبىر دويبىنى قايتا قويماق بولعاندا، بىرەۋى: «جوق، جوق، قايتارمايمىن»، — دەپ، ونىڭ قولىن ۇستاعاندا، ولاردى مىقتاپ وتىرعان ەكەۋدىڭ ءبىرى: «قايتسىن، قايتسىن! الگىدە بۇل ەكى الىپ بيگە شىققالى جاتقاندا، سەنى دە قايتارعانى كانە؟» — دەپ، انا بىرەۋى: «جوق-جوق، دويبىدا قايتىس بولمايدى، بۇل توعىزقۇمالاق ەمەس قوي»، — دەسىپ شۋىلداسىپ، اندا-ساندا سارى تەگەنەدەگى قىمىزدان ءبىر كەسە قىمىزدى جۇتا سالىپ، قايتادان ويناپ جاتىر. تور الدىندا بىر-ەكەۋى توعىزقۇمالاق ويناپ، ونىڭ ءبىرى aق سۇيەكتەن ىستەگەن ءبىر ۋىس قۇمالاقتى قولىنا الىپ: «ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت»، — دەپ، ەكى-ەكىدەن ساناپ تىرسىلداتىپ ورداسىنا سالىپ جاتىپ وزىمەن ويناپ وتىرعان جىگىتكە: «بول-بول! وينا!» — دەپ دىعىرلاتسا دا، اناۋ: «اسىقپا! وينارمىز!» — دەپ، بىرەسە ءبىر بايىن ساناپ، بىرەسە ورتاداعى اتىن ساناپ: «ءا، بايدى كوشسەم — نە مىناۋ جەتى اتىن جەيمىن، نە كەك مويىننان تۇزدىق بەرەدى!» — دەپ، تىرسىلداتىپ بايىن كوشە باستاعاندا: «ورتا تولسىن!» — دەپ، ءبىر جىلماڭداعان جاستاۋ جىگىت كىرىپ كەلدى.
بولىستىڭ بالاسى ەركىمبەك كارتانى قويا سالىپ، الگى كەلگەن جىگىتكە:
— شەشەنباي، امانسىڭ با؟ مىناعان قىمىز كۇي! بالەمدى ابدەن ىڭقىلدات!
شەشەنباي:
— وي، ءتايىرى-اي، مەن قىمىز كورمەپپىن بە؟ كارتا ويناپ، قىمىز ىشكەننەن باسقا تۇككە جارامايتىن وڭكەي شىرىك! — دەپ قالجىڭداپ كەلىپ، تەگەنە باسىنا وتىرعان سوڭ، ويىندى قويىپ، ءبارى قىمىزعا جابىلىپ، «ءايدا، كوتەر! ءايدا، قۇي!» — دەپ وتىرعاندا، ەركىمبەك شەشەنبايعا:
— ءجا، شەشەنباي، نە ەسىتىپ، نە ءبىلدىڭ؟
شەشەنباي:
— نە ءبىلۋشى ەم؟ ءبىراق، سەندەردەي شىرىكتى تىرناعىنا المايتىن ءبىر سۇلۋ كوردىم.
ەركىمبەك:
— ءجا، قويا عوي، شەشەنباي! «توبەتكە ولەكسەنىڭ، ءبارى ءبىر بوس» دەپ اباي مارقۇم ايتقاندايىن، سەن قىز كورسەڭ-aق، «شىركىننىڭ سۇلۋى-اي» دەپ تاڭ قالاتىنسىڭ!
شەشەنباي:
— مىرزا، مەنى ءويتىپ قورلاما! مەن سەندەردەي ونى كورسە ونى caق، مۇنى كورسە مۇنى caق بولمايمىن، مەن كورگەن قىزدى كورسەڭ، ەسىڭنەن اداسار ەدىڭ!
ەركىمبەك:
— شەشەنباي، سەن مەنىڭ قالجىڭىما ىزا بولماي، شىنىڭدى ايتشى؟ شىن ماعان لايىق سۇلۋ كوردىڭ بە؟
شەشەنباي:
— مەن كورۋىن كوردىم-اۋ، ءبىراق سەن ونىڭ ماڭىنا دا بارا المايسىڭ، ول كىمنىڭ قىزى دەپ مەنەن سۇراماي-اق قوي! قۇر ءىشقۇسا بولىپ ولەرسىڭ. ەگەر مەن تورەبەك بولىستىڭ بالاسى بولسام، وسى كەشكە-aق سول قىزبەن جاقىن بولۋدىڭ بابىن تابار ەدىم.
ەركىمبەك:
— ياپىراي، قۇp سارناي بەرمەي، ايتساڭشى، وسى ەلدە كوردىڭ بە، باس^ا جەردە مە؟ كىم بىلەدى، كورىنگەنمەن تامىر بولاتىن ءبىر قاڭسىقتى ايتىپ وتىرسىڭ با؟
شەشەنباي:
— پالە، مەن وندايدى قىز دەيمىن بە؟ ايت دەپ بولماساڭ، ايتايىن:
— وسى ەلدەگى باقتىباي مارقۇمدى بىلەسىڭ عوي. سونىڭ ءبىر قىزى بار. مىنە، وسى جاز ون بەستەن ون التىعا جاڭا عانا شىقتى، — دەي بەرگەندە، بوزبالالاردىڭ ءبىرى:
— ول قىز سۇلۋ ەكەنى راس، 6ipag جاستاۋ ەمەس پە؟ — دەدى.
شەشەنباي:
— 15-16-دان وتكەن سوڭ قىزدىڭ نە قىزىعى بار؟ ەگەر مەن 19- 20 دەسەم، پالە، ءبىر ساسىق ەمشەكتى ماقتان وتىر دەپ مەنى قانداي مازاق قىلار ەدىڭدەر.
ەركىمبەك:
— ول قىز ايتقانىڭداي بولماسا قايتەسىڭ؟
شەشەنباي:
— ايتقانىمداي سۇلۋ بولماسا، مىنا استىمداعى بايگە اقتابان سەنىكى. ەگەر ايتقانىمداي بولىپ، سول قىزعا ءوزىڭ ماڭايلاي الماساڭ قايتەسىڭ؟
ەركىمبەك:
— اتىڭنىڭ باعاسىن بەرەيىن.
شەشەنباي:
— اتىمنىڭ باعاسى بەس قۇلىندى بيە! ماعان ەكى-aق قۇلىندى بيە بەرەمىسىڭ؟ وزگەسىن كەشتىم.
ەركىمبەك:
— بولادى، بەرەيىن. اپكەل قولىڭدى!
شەشەنباي:
— اپكەسەڭ، اپكەل!
ەكەۋى قول الىستى دا، ەركىمبەك قولىن جازباي تۇرىپ بوزبالالارعا قapaپ:
— جىگىتتەر، بۇل شىن سەرت! بۇعان كۋا بولىڭدار!
شەشەنباي:
— بولسا بولسىن! ءبىراق، سەن بولىستىڭ بالاسىسىڭ عوي، زورلىق قىپ بەرمەي كەتەسىڭ. ايتسە دە الدىڭدا قۇداي بار. قۇدايدان كۇشتى ەمەسسىڭ.
ەركىمبەك:
— راس، راس، قۇداي كۋا بولسىن! اكەم ەكى بايتالدان كەدەي بولماس. سول قىزعا نە بارا الماسام، نە الا الماسام، ايتقانىم ايتقان. بipaق ايتقان قىزىڭنىڭ اعا، جەڭگەسى بار ما؟
شەشەنباي:
— ءبىر تۇگىل ەكى اعا، ەكى جەڭگەسى بار!
ەركىمبەك:
— شەشەنباي، ەندى قالجىڭدى قويىپ، جون سويلەسەيىك سەن ول اۋىلدىڭ جايى-كۇيىن ابدەن بىلەتىن سياقتىسىڭ عوي. قاي جاعىنان ورايى كەلەتىنىن ءوزىڭ تاپ، انا سەرتىمىز تۇرىپتى عوي، ونان باسقا ەكەۋمىز ومىرلىك دوس بولايىڭ، وسى جۇمىستى ەزىڭ جوندە!
شەشەنباي:
— مەن قولىمنان كەلگەنىن ايامايىن، ءتىپتى، ورنى كەلمەسە، ءوزىن، دە وكپەلەمەسسىڭ. مەن ول اۋىلمەن ونشالىقتى ارالاس ەمەس ەدىم. سويتسە دە بىلگەنىمدى ايتايىن. ول قىزدىڭ ەكى اعاسىنىڭ ەنشىسى ءبىر بولسا دا، ۇلكەن اعاسىنىڭ بولەك وتاۋى بار. قىز كىشى اعاسىنىڭ قولىندا. ءبىز سول كىشى اعاسىنىڭ قاتىنى جاعىنان اينالدىرماساق بولمايدى-اۋ دەيمىن.
ەركىمبەك:
— دۇرىس! ەندى ءوزىڭ وسى كەشكە سول كىشى جەڭگەسىنەن حابار الىپ بەرە الاسىڭ با؟
شەشەنباي:
— ءسىز جۇمساساڭىز، بارمايمىن دەي الام با، ءبىراق، كەش تە بولىپ قالدى. جانە ءتۇن ىشىندە نەنى سىلتاۋ قىلىپ بارام؟
ەركىمبەك:
— ونىڭ ايلاسىن ءوزىڭ تاباسىڭ-داعى.
شەشەنباي از ويلانىپ:
— ولاي بولسا، اجەڭنەن ماعان ىسقا قوياتىن ءبىر جىلقى تەرىسىن الىپ بەر. ول اۋىل بۇگىن ىس كوتەردى، بولىستىڭ بايبىشەسى بەرىپ جىبەردى دەپ، سول تەرىنى سىلتاۋ قىلىپ اپارايىن دا، لاجىن تاۋىپ كىشى جەڭگەسىنە سويلەسەيىن.
ەركىمبەك:
— اي، قاراعىم-اي! شەشەنباي دەسە شەشەنبايسىڭ-اۋ، — دەپ، ارقاعا قاقتى.
سول مايدىڭ ون بەسى كۇنى كۇن ەڭكەيە جىلقى سۋعا جابىلىپ، قارا قۇل قاۋعانى قايقايا تارتىپ، جىلقىنى قاندىرىپ شىعارىپ جاتىر. جاقسىباي مارقۇمنىڭ جالعىزى ءادىل بايباتشا قۇربىلارىمەن قۇدىق قاسىنداعى دوڭدە وتىرىپ: «اناۋ بايگە تورى ايعىردىڭ تورى توبەلىن بيىل قىسىراققا سالدىم. اناۋ تورى توبەلىن ات قىلىپ مىنەيىن دەپ، بىلتىر قۇنان كۇنىندە ءپىشتىرىپ ەدىم»، — دەپ، ءارقايسىسى ءبىر جىلقىنى ماقتاپ وتىر. كەيدە سەرىكبايمەن ەكەۋى كۇنگە قاراپ: «جارىقتىق، قاشان باتادى؟» — دەپ تە قويادى...
قوساقتى قويدى ساۋعان قاتىندار قويدى اعىتىپ، ارقاندى شۋماقتاپ جاتقاندا، ارتى اعىتىلعانشا كەزەڭنەن قوزىلار دا شۋلاپ قويا بەردى. قوزى باققان جالاڭ، اياق بالالار ات قوسقان كەرەشىشە قوزىلاردى جاناي جۇگىرىپ، جىڭىشكە داۋسىمەن قيقۋلاپ كەلەدى. اۋىلدان شىققان جالاڭاش بالالار دا قۇلاعىنا قولىن باسىپ-باسىپ الىپ، قوزىنىڭ، قويدىڭ شۋلاعان داۋسىن بىرەسە اشىق، بىرەسە كۇڭگىرت ەستىپ، «ۋ-ۋ» دەگىزىپ، سانعا ءوزىن-وزى شاپالاقتاپ ءبىر سالىپ، قوزىنىڭ الدىنا قاراي جونەلدى. شەتكى قوڭىر ۇيدەن شىققان قارتاڭ ادام تاياعىن الىپ، دوڭگە شىعىپ، جامىراپ جايىلعان قويدىڭ الدىنان «شايت-شايت» دەپ تۇر.
مىنە، ءدال سول كەزدە سەن، كارى شىڭعىستاۋ، باۋىرىڭا جاپقان قapa شىمىلدىق سياقتى كولەڭكەڭدى توستەگى ەلگە ءتۇسىرىپ، سەنىن، سونىڭدى بىلگەندەي-اق قىمىزعا تويىپ العان تاپالداۋ قارا قويشى شيدەمنىڭ ءبىر جەڭىن بەلسەنىپ الىپ، ۇيدەن شىعا كەلىپ، قويدىڭ الدىنا كەلىپ، تىماعىن لاقتىرىپ، قويدى كەگەن باسىنا يىرە باستادى.
قاتىن-بالا مالشىنىڭ قولىندا ءبىر-بىر اعاش، قوزى ءبولىپ، جەردى سابالاپ: «ويباي، انە كەتتى، مىنە كەتتى! ءبالى، انا جاعىنىڭ ءبارى كەتىپ قالدى!» — دەپ شۋلاپ، كەيبىرەۋى وتە بەرگەن قوزىنى جەلكەسىنەن اعاشپەن باسىپ ۇستاپ، كەي بالالار قاشقان قوزىنى قۋىپ ءجۇرىپ قۇرىقتاپ، كوگەن اراسىنداعىلار ابىر-سابىر قوزى-لاقتاردى كوگەندەپ تە جاتىر.
وسى دىبىس باسىلا بەرگەندە، جىلقى جاقتان ءبىر ات ءمىنىپ، ەكى ات جەتەلەپ مىقتىباي دا كەلىپ قالدى. اتتى ءۇيدىڭ جانىنا بايلاپ جاتىپ مىقتىباي: «ەرتتەيىن بە؟» — دەگەندە، ۇيدەن سەرىكبايدىڭ: «ەرتتە!» — دەگەن داۋسى شىقتى.
ءادىل:
— اجە، قۋىرداق دايىن با؟
اجەسى:
— دايىن، قاراعىم، دايىن!
ءادىل، سەرىكباي، مىقتىباي ۇشەۋى قۋىرداق جەپ، قىمىزعا تويىپ الدى دا، اتقا ءمىنىپ جاتىپ ءادىل:
— اجە، بىزگە ەت الىپ قوياسىڭ با؟ ءبىز بۇگىن جىلقىدا بولامىز!
اجەسى:
— قويام، جالعىزىم، قويام! — دەگەن سوڭ، ۇشەۋى جىل^ىعا قاراي ولەڭدەتە جونەلدى. شۋ دەگەندە ءادىلدىڭ اۋزىنا بۇرىنعى سالداردىڭ ايتاتىن مىنا ولەڭى ءتۇستى:
«اۋلىڭا مۇنان بۇرىن بارعانىم جوق،
كوزىمدى وزگە قىزعا سالعانىم جوق.
قوسىلىپ ولسەم، شەيىت بولار ەدىم،
سەن ءۇشىن ايدالسام دا ارمانىم جوق».
سەرىكباي:
— قويشى، قايداعى جامان ولەڭ، قايدان اۋزىڭا ءتۇستى؟ — دەپ، وزگە ولەڭ ايتىپ، جىلقىعا كەلىستى. كارى شىڭعىستاۋ، ءدال سول كەزدە سەن الىستان مۇنارلاتىپ جاتىپ، توستەگى ەلگە سىقسيا قاراپ، «ال، ەندى، مەن كۇندى ابدەن جاسىردىم. مايدىڭ قىسقا تاڭى اتقانشا از ۋاقىت بولسا دا، اسىقتار، قۇمارىڭدى قاندىرىپ ال» دەگەندەي، ءۇنسىز ىمبال ءسوزىڭدى ىڭىردەگى سالقىن جەل ارقىلى جاستاردىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاعانداي بولدىڭ-اۋ!.. سەنىڭ وسىنىڭدى سەزگەندەي ءادىل ەكى جولداسىمەن جۇگىرتىپ اسان، ۇسەننىڭ اۋلىنا ەل جاتپاي-اق تايانىپ قالعان جوق پا ەدى؟
وسى مايدىڭ ون بەسى كۇنى اسان كەشكە تامان بايبولعا ىسقا وت جاققىزىپ كورىپ، ىستى تۇندە جاقپاق بولىپ، وتىن ءسوندىرىپ، ۇيگە قايتتى. ەكىندى شەنىندە اساننىڭ كەلىنشەگى زىليقا قايىن ءسىڭلىسى ماريانى قاسىنا ەرتىپ دارەتكە بارا جاتىپ، مارياعا:
— ەركەم! مەن سەنەن بىردەمە تىلەيىن، بەرەمىسىڭ؟
ماريا:
— بەرەم، جەڭەشەتاي، بەرەم!
زىليقا:
— قاراعىم، سەن بالالىقپەن ۇشقارى ايتپا. مەن شىن سۇرايمىن!
ماريا:
— جەڭەشەتاي-اۋ! مەن سەنەن نەمدى ايايدى دەيسىڭ؟ اعالارىمنىڭ ءجونى ءبىر باسقا، مەن سەنى اجەمنىڭ ورنىنداعى اجەم دەپ جۇرگەم جوق پا؟
زىليقا:
— قاراعىم، ەركەم، مەن سەنەن دۇنيەلىك بۇيىم سۇرامايمىن، نە سۇراساڭ دا بەرەم دەپ ۋادە ايتشى؟
ماريا:
— اپىراي، جەڭەشە-اي! مەن ساعان وكپەلەيىن دەدىم عوي! اجەم وتەرىندە ەكەۋمىزدىڭ قولىمىزدى ۇستاپ وتىرىپ: «قاراعىم، زىليقا، مىنا مارياجانىمدى اۋەلى قۇدايعا، ەكىنشى ساعان تاپسىردىم. اكەسىنىڭ بارىندا oقy وقىپ، حات تانىپ قالىپ ەدى، سونىسىن ۇمىتىپ كەتپەسىن. سەن مولدا قىزىسىڭ عوي، وقىتىپ ءجۇر»، — دەگەنى قانە؟ جانە ماعان: «قاراعىم، مىنا زىليقانىڭ اقىلىمەن بول»، — دەگەنى قانە؟ مەن سونى ۇمىتتى عوي دەيسىڭ بە؟ «ەكەۋىن، مەنىڭ ارتىمنان قۇران وقىپ ءجۇر»، — دەمەپ پە ەدى؟ مەنى سىناي بەرگەنىن، نە قىلعانىڭ؟
زىليقا:
— قالقام، ەركەم، ماعان وكپەلەمە! مەن سەنى وزگەلەردىڭ جەڭگەسىندەي بۇزىقتىققا جۇمسامايمىن. مەنىڭ تىلەيتىنىم سول اجەم مەن اتەكەمنىڭ سەنى اتاستىرىپ كەتكەن ءادىل كۇيەۋ جاسىرىن قالىڭدىق وينايمىن دەپ ماعان كىسى سالىپ ءجۇر. مەن سەنى سىرتىڭنان بيلەپ بۇگىن كەشكە جولىقتىرۋعا ۋادە قىلىپ قويىپ ەدىم. تىلەگىمدى بەرگەنىڭ راس بولسا، مەنى كۇيەۋگە وتىرىكشى قىلما، قاراعىم! — دەگەندە، ماريا بىرەسە قىزارىپ، بىرەسە قۋارىپ، ماڭدايىنان سالقىن تەر شىپشىپ شىققانىن كوردى دە، زىليقا ماريانىڭ موينىنان قۇشاقتاپ:
— وتىرىپ سويلەسەيىكشى، ەركەم! — دەپ وتىردى دا: — قاراشىعىم، ەركەتايىم! بۇل جالعىز عانا سەنىڭ باسىڭا كەلەتىن ءىس ەمەس قوي. ءوزىن، ويلاشى، قالقام! كەشەگى اجەم مەن اتەكەم دە ءوستىپ قوسىلعان عوي. اعاڭ مەن مەن دە وسىتكەنبىز، بۇرىنعىدان قالعان ميراس — اتا-ەنەنىڭ جورالعىسى دەگەن وسى، قالقاشىم. ادامنىڭ وسىدان قىزىق ءومىرى بولمايدى، ۇيالما، ەركەتايىم!
ماريا داۋسى دىرىلدەپ:
— جەڭەشەتاي-اۋ! جۇرەگىم لۇپىلدەپ، تۇلا بويىم ۇيىعانداي سالقىنداپ كەتكەنى نەسى؟ مەن سەنىڭ ايتقانىڭنان شىقپايمىن عوي، ءبىراق، جاڭاعى كىسىنىڭ قاسىنا جاتىپ... — دەپ، ءسوزىنىڭ اياعىن اياقتاي الماي، كىدىرىپ قالعان سوڭ، زىليقا ماريانى قۇشاقتاپ:
— قاراعىم! و دا وزىڭدەي جاپ-جاس بالا، سەنەن ءبىر-aق جاس ۇلكەن. بيىل 17-گە شىقتى. ايەلدىڭ قۇداي قوسقان قوساعىنان؛ جاقىنى بولمايدى، قالقام. ءبىر كورىپ ءۇيىر بولعانشا عانا. مىنا مەنى مەن اعايدى كورمەيمىسىڭ؟ ۇيالما، قالقام!
ماريا:
— ۇسەن اعام مەن ءجاميلا جەڭگەم ءبىلىپ قويسا قايتەم؟ ولار ماعان ۇرسادى عوي!
زىليقا:
— مەن ولارعا سەزدىرمەيمىن. بۇگىن كۇيەۋدى ۇيگە اكەلمەيمىن، ەكەۋىڭە دالاعا توسەك سالىپ، ءوزىم سەنى ەرتىپ بارىپ، ەكەۋىڭدى ابدەن ءۇيىر قىلىپ جاتقىزامىن دا، تان، اتپاي قايتا ەرتىپ الىپ كەلەم.
ماريا:
— ۇسەن اعام مەن ءجاميلاعا بىلدىرمەي مەنى ۇلكەن ۇيدەن ءقايتىپ الىپ شىعاسىڭ؟
زىليقا:
— ونىڭ ايلاسى وڭاي، قاراعىم. بۇگىن اي جارىق بولادى، ەكەۋمىز ويناپ، قوي كۇزەتەمىز دەپ ىڭىردە ايتىپ قويامىز دا، ەل جاتا قويدىڭ شەتىندە ايتاقتاپ ولەڭ ايتقان بولىپ جۇرەمىز. ونان سوڭعى ەبىن ءوزىم تابام، قالقام!
ماريا تومەن قاراپ، كويلەگىنىڭ ەتەگىن قولمەن شيراتىپ، ۇندەمەي ويلانىپ وتىردى دا:
— مەيلىڭ، جەڭەشە! سەنىن، اقىلىڭدى الماعاندا، كىمنىڭ اقىلىن الامىن. بىلتىر عانا تۇسكەن ءجاميلا جەڭەشەمنىڭ سىرىن دا بىلمەيمىن! اجەم مارقۇم وزىڭە تاپسىردى عوي. سەن مەنى جامان بولسىن دەمەسسىڭ.
مىنە، وسى ىڭىردە تۋعان تولىڭ اي ءدال ماريانىڭ قوسىلىپ ۇيالعانىنداي قىپ-قىزىل بولىپ تۋسا دا، كوتەرىلە كەلە بوزارىپ، جوعارىلاعاندا، ابدەن بويى ۇيرەنگەندەي ماڭقيىپ، جەر جۇزىنە سۇتتەي تۇنىق ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، ايدىڭ، بەتىندەگى كىسى ءپىشىندى قوجىرى قىرىنداي قاراپ، ءادىل مەن ماريانىڭ العاشقى قوسىلعانىن كورمەيىنشى دەگەن سياقتاندى-اۋ! سوندا، كارى شىڭعىستاۋ، سەن الىستان مۇنارلاتىپ، باسىڭدى كۇنباتىسقا بەرىن كولدەنەڭ سۇلاپ: «ءادىل مەن ماريا بىلاي جاتساشى!» — دەگەندەي بوكتەردىڭ الاسا ادىرىن باۋىرىڭا قىسىپ، توستەگى ەلگە جانتايا قاراپ جاتپاپ پا ەدىڭ؟
سەندەردىڭ كورگەن-كورمەگەندەرىڭدى بىلمەيىم، ءدال سول كەزدە اۋىلدىڭ الدىنداعى دوڭدە اتتارىن ۇستاپ، باس باعىپ ءۇش كىسى وتىر ەمەس نە ەدى؟ سونىڭ ءبىرى سەرىكباي ادىلگە:
— انە، انە، انە، ءان سالعان داۋىس زىليقانىڭ داۋسى!
انە، جىڭىشكە داۋىس ماريانىڭ داۋسى! ءادىل، قالىڭدىعىڭنىڭ داۋسىن ەسىتتىڭ بە؟
ءادىل:
— ءاي، سەرىكباي-اي! مەنى الداۋدان جالىقپايسىڭ-اۋ! ولار نەگە قوي كۇزەتسىن! مالشىلاردىڭ قاتىن-بالاسى-داعى!
سەرىكباي:
— كورەرمىز! قۇداي بىلەدى، سول ەكەۋى. مىنە، ەل جاتتى. الگىدە جارقىلداپ تۇرعان وتتىڭ ءبارى ءسوندى.
ءادىل:
— انا ءبىر وت شە؟
سەرىكباي:
— ول ىستىڭ وتى، ءجۇر ەندى، ءجۇر!
سامالاداي اي جارىقتا وزەكتەۋ جەرمەن اۋىلدىڭ بەرگى جاعىنداعى قالىڭ ءشيدى بەتكە الىپ ۇشەۋى جەلە-جورتىپ كەلىپ، ءشيدىڭ باۋىرىنداعى ۇلكەن قۇرى اپانعا كەلگەندە، سەرىكباي اتتان تۇسە قالىپ، مىقتىبايعا:
— اتتاردى اپاننىڭ ىشىنە ءتۇسىرىپ ۇستاپ وتىر، مىقتىباي! ءبىراق ساق بولىپ وتىر. «جامان ايتپاي جاقسى جوق»، ءبىز ساسقالاقتاپ كەلە قالساق اتىڭ، ۇركىپ، اتتان ايرىلىپ قالىپ جۇرمە!
مىقتىباي:
— مەنى بالا عوي دەيمىسىڭ؟ ءبىراق، جولدارىڭ بولا قالسا، ءادىل مەن ماريانىڭ قىزىعىن ماعان دا كورسەت!
سەرىكباي:
— قۇداي قوسسا، كوزىڭشە ەكەۋىن قۇشاقتاستىرىپ تۇرىپ سۇيىستىرەم، ۇندەمە!
وسى ىڭىردە بايبول تاماعىن جەپ بولىپ تىسقا شىققاندا، زىليقا كەلىپ:
— ىستىڭ ماڭىنا سەرىكباي مەن كۇيەۋ كەلسە، ماعان «شولدەدىم، سۋسىن اكەپ بەر، زىليقا»، دەپ ايعايلاڭىز، — دەدى دە، قايتا بارىپ ايقايلاپ:
— بايبول! شولدەسەڭ ماعان داۋىستا! سۋسىندى ءوزىم اپارىپ بەرەم!
بايبول:
— جارايدى، جارايدى، — دەپ، ىسىنا قاراي اياڭدادى. زىليقا قويدىڭ شەتىنە بارىپ، ماريامەن ەكەۋى ايتاقتاپ، ولەڭ ايتىپ ءجۇردى. ءدال سول كەزدە شيدەن باس باعىپ وتىرعان سەرىكباي قاسىنداعى ادىلگە:
— انە، انە! اناۋ زىليقا. انە، قاسىنداعى ماريا! ەندى ناندىڭ با؟
ءادىل:
— بولسا بولار! ەندى قالاي قىلامىز!
سەرىكباي:
— نە قالاي قىلاتىنى بار؟ ءجۇر، — دەپ، ەكەۋى ەڭبەكتەپ ىستىڭ تۇبىندەگى وتىنعا كەلدى.
بايبول وتىن الايىن دەپ قاراسا، ىستىڭ تۇبىندە ەكى كىسى جاتىر. بايبول كورە سالىپ:
— ە، ەكى ۇرى، كەلدىڭدەر مە؟
سەرىكباي:
— كەلدىك! جىلدام زىليقاعا حابار قىل!
بايبول:
— تۇرا تۇر! ەلدىڭ كوزى ۇيقىعا بارسىن دا!
سەرىكباي:
— تاڭ قىسقا، جىلدام حابار قىل دەيىم، — دەگەن سوڭ،
بايبول:
— زىليقا، شىراعىم، الگى ءسۇر ەت مەنى شولدەتتى عوي، — دەپ ايعاي سالعان سوڭ، زىليقا:
— اپارام، اقساقال، اپارام! — دەپ، كەشىكپەي اۋىل جاقتان ءبىر شەلەك العان ءبىر ايەل كەلە جاتتى. ونى كورە سالىپ
ءادىل:
— جەڭگەيدىڭ جالعىز ءوزى بىلەم!
سەرىكباي:
— ءادىل، اسىعىپ وتىرسىڭ-اۋ! بۇ جولى ءبىزدى انىقتاپ بىلگەلى كەلەدى، — دەگەنشە، بايبولدىڭ سۋسىنىن الىپ زىليقا كەلدى دە، ءادىل مەن سەرىكبايعا امانداسىپ بولعان سوڭ:
— تاڭ قىسقا، ۋاقىت تار عوي، مەن ەركەمدى ەرتىپ كەلەيىن، — دەپ، اسىعىپ اۋىلعا قاراي جونەلدى.
ازدان كەيىن كورپە-جاستىق قولتىقتاپ تاعى جالعىز كەلە جاتقان سياقتانعان سوڭ
ءادىل:
— جەڭگەيدىڭ جالعىز ءوزى كەلە جاتىر. سەرىكباي قادالا قاراپ:
— انە، ماريا زىليقانىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ ارتىندا كەلە جاتىر، — دەگەنشە، ماريا كىدىرىڭكىرەپ قالعان سوڭ، ارتىنا قاراپ
زىليقا:
— ءجۇر، قاراعىم، ەركەم، ۇيالما! — دەپ، سالى بۇركەنگەن ماريانى تاسا جاعىنا الىپ كەلىپ، ادىلمەن تىزەلەسە وتىرا كەتتى دە:
— شىراعىم، كۇيەۋ! مىنا ەركەمدى اجەم مارقۇم وتەرىندە ماعان تاپسىرىپ كەتىپ ەدى. ەركەم مەن ەكەۋىڭنىڭ قىزىعىڭدى كورسەم، ارمانىم جوق دەۋشى ەدىم. بۇگىن سول قۇداي تىلەگىمە جەتكىزدى. مىنە، امان-ەسەن قالىڭدىعىڭدى قولىڭا بەردىم. ءجۇر، سەرىكباي، تاڭ قىسقا عوي، بۇلاردىڭ توسەگىن سالايىق — دەپ، بايبولدىڭ استىنداعى تەكەمەتىن الىپ بارىپ، قالىڭ ءشيدىڭ ورتاسىنا توسەك سالدى دا، قايتا كەلىپ
زىليقا:
— ال، سەرىكباي! ەندى سەن ات جاعىڭا بارا تۇر، بۇل ەكەۋىن ءوزىم جاتقىزايىن، — دەپ، ءادىل مەن ماريانى اپارىپ توسەككە وتىرعىزدى دا: — قۇداي ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن، قاراقتارىم، ەندى بىرىڭنەن ءبىرىڭ ۇيالما! مەن اۋىل جاققا بارىپ، ايتاقتاعان بولىپ كەلەيىن، ۇيىقتاماعاندار بولسا مەنى قايدا ءجۇر دەر، — دەپ، اۋىلعا بارىپ ايتاقتاپ، اندا-ساندا وتىرىك: «ەركەم، ۇيىقتان قالدىڭ عوي!» — دەپ تە قويادى.
ءادىل مەن ماريانىڭ العاشقى قوسىلعان ماحابباتىن كورىپ، اسپانداعى جارىق اي الدەقاشانعى كارى شىڭعىستاۋعا دىبىسسىز ىمبالمەن: «اقساقال-اۋ! مىنا ەكەۋى بىر-بىرىنە نە قىلعان قۇمار؟ مۇنان باسقا قالىڭدىق ويناعان كىسى جوق پا ەدى؟ مىنا ەكەۋى ءبىرىن-بىرى قۇشاقتاپ جاتىپ ولسە، ارمان قىلاتىن ەمەس قوي؟ بۇل بۇرىن ءبىرىن-بىرى كورىپ، اسىق بولىپ پا ەدى؟» — دەگەندە، كارى شىڭعىستاۋ تەرەڭ شاتتان شىعىپ، اي جارىعىمەن جارقىراپ بۇراڭداپ اققان ءمولدىر وزەن سۋىن سىلق-سىلق كۇلدىرىپ ايتىپتى: «سەن كورگەن جوقسىن-دى. بۇرناعى جىلى زىليقا تۇسكەن تويدا بۇل ەكەۋى كەز بولعان. سوندا ءادىل ماريانى كورىسىمەن-aق ءىشى ەلجىرەپ، جۇرەگى ىسىپ كەتىپ قادالعاندا، قاسىنان اسىپ تۇرعان كەكىلىنىڭ استىنان سۇزىلە قاراعان ماريانىڭ نۇرلى قارا كوزى ءادىلدىڭ جاس جۇرەگىنە قانجارداي قادالعان. ماريانىڭ دا جاس جۇرەگى لۇپىلدەپ، دەنەسى سالقىن تەرمەن جىبىسە دە، ول كەزدە ون تورت جاسار عانا بالا بولعاندىقتان، ماريا نەگە سۇيتكەنىن بايقاي الماعان. بۇل ءىس كۇندىز بولعاندىقتان، ونى سەن كورە العان جوقسىڭ.
سول كۇنى ءادىل كەلە سالا اجەسىنە ايتىپ، جاقسىباي مارقۇم باقتىبايمەن قۇدا بولىپ، قالىڭمالىن دا ءبىرجولاتا بەرگەن. ول جىلى باقتىباي دا، جاقسىباي دا ءولىپ، بىلتىر ماريانىڭ شەشەسى جانە ءولىپ، ءادىلدىڭ ۇرىن بارا الماي جۇرگەنى سول بولاتىن»، — دەپ، كارى شىڭعىستاۋ ءۇنسىز ءسوزىن اياقتادى دا، ءادىل مەن ماريانىڭ قوسىلعانىنا بويى بالقىپ، قولتىق-شابى سياقتى كوگال وزەكتەرىن دىمقىل شىق باسىپ، تەرشىپ، كەزى بۇلدىراپ، مۇنار تارتقانداي بولدى. اسپانداعى جارىق اي تۇنىق ساۋلەسىن ءادىل مەن ماريانىڭ قۋانىشتى نۇرلى جۇزىنە ءتۇسىرىپ قادالا قاراسا دا، ەكى جاستىڭ بۇل كەزدەگى ماحابباتىنىڭ ىشكى سىرىن سيپاتتاي الماي، ماڭقيدى دا قالدى. ەندى، ءبىز زىليقاعا كەلەيىك: قوي شەتىندە ءبىراز ايتاقتاعان سوڭ، سەرىكبايدىڭ قاسىنا كەلىپ، قالجىڭداسىپ وتىرعاندا، سەرىكبايعا مىقتىباي:
— باعانا ءادىل مەن ماريانىڭ قىزىعىن كورسەتەم دەگەنىڭ قانە؟
سەرىكباي:
— ايتقانىم ايتقان، ءايدا، ءجۇر.
زىليقا:
— سەكە، بۇل جولى قالجىڭدى قويا تۇرساڭ قايتەدى؟ امانشىلىق بولسا، كۇنگەيدە تاعى ءبىر كەلەرسىڭدەر، سوندا قالجىڭداسارسىڭدار
سەرىكباي:
— جوق، جوق، انە، تاڭ بوزارا باستادى. ءوزىم دە قىزىعىن قالمايدى! سەرىكباي بولماسا، —
شەشەنباي:
ەركىمبەك سەنىڭ قايىن ءسىڭلىڭدى السا، بۇرىنعى جەسىرىنە قىليمايدى دا. اكەسىنە «مەن سول قىزدى المايمىن» دەيدى دە قويادى. تورەبەك بولىس جالعىز بالاسىنىڭ ايتقانىن قىلماي تۇرا المايتىنىن ايەل بولساڭىز دا بىلەرسىز.
ءجاميلا:
— بۇل سوزىڭىزگە اجەم بالاسىنا اقىلداسپاي جاۋاپ بەرە المايىم.
شەشەنباي:
— ۇسەن قايدا؟
ءجاميلا:
— «مىنا ءبىر اۋىلدا قوي ءجۇر» دەگەن سوڭ «ءبىزدىڭ قوي شىعار» دەپ كەتىپ ەدى، كەش بولعان سوڭ قونىپ قالدى، ءقازىر كەلسە كەرەك.
شەشەنباي:
— ولاي بولسا، مەن كۇتە تۇرايىن. ۇسەن كەلگەن سوڭ اقىلداس تا، ماعان جاۋاپ بەر!
— ءجاميلا:
— بولادى! بولىستىڭ بالاسى شىن الام دەسە، اجەم بالاسى كونە مە دەپ ويلايمىن. سەبەبى ەركەمنىڭ بۇرىنعى اتاسى ولگەننەن بەرى: «قارىنداسىمدى ءبىر جەتىمگە بەرگەنشە، ونان گورى ورىندىراق، بىرەۋگە بەرسەم-اۋ»، — دەي بەرۋشى ەدى.
سويتكەنشە بولماي ۇسەن كەلىپ، ءۇي جانىنا ات بايلاپ جاتىپ:
— اناۋ ارقانداۋلى ات كىمدىكى؟ — دەدى.
شەشەنباي:
— مەنىكى، — دەپ شىعا جۇگىرىپ امانداسىپ، ەكەۋى ۇيگە كىرىپ، ارى-بەرى وتىرعان سوڭ، شەشەنباي ءجاميلاعا ىم قاقتى دا، شىعىپ كەتتى. ازدان سوڭ ۇسەن «شەشەنباي!» دەپ شاقىرىپ الىپ، شەشەنباي كەلىپ وتىرعان سوڭ،
ۇسەن:
— شەشەنباي، سەنىڭ كەلگەن جۇمىسىڭدى ەسىتتىم. ەگەر ءبىرجولا الامىن دەسە، وعان ءوزىمنىڭ كوزىمدى جەتكىزسىن!
شەشەنباي:
— مىرزا، مەن ءسوزدى شالا اپارماعانىم جون عوي. نەمەنەگە كوزىمدى جەتكىزسىن دەيسىز؟ سونى اشىپ ايتىڭىزشى؟
ۇسەن:
— بۇل ويى شىن بولسا، اۋەلى مەنىمەن اكەسىنىڭ الدىندا ۋادەلەسىپ، دوس بولسىن! ەكىنشى، بۇرىنعى جەسىرىمدى المايمىن دەپ، مەنى انتىمەن ناندىرسىن! وسى ەكەۋى بولماسا، مەنى اۋرە قىلماسىن!
شەشەنباي:
— مىنە، بۇل راس ءسوز! كىسى راس پەيىلدى تانيدى عوي! جارايدى، مىرزا! ەركىمبەك مۇنى قىلا الماسا، كىنا وزىندە قالسىن! — دەدى دە، قوشتاسىپ جونەلدى.
مىنە، سول مايدىڭ 17، 18، 19، 20-لارىندا ەل سىرتقا شىقپاق بولىپ، اسۋدان اسىپ جاتىر. اسۋدان شۇرقىراتىپ ايداعان جىلقى، شۋلاتىپ ايداعان قوي، بۇزاۋىن ىزدەپ ىلگەرىندى-كەيىندى موڭىرەپ جۇگىرگەن سيىر، جۇگى اۋىپ، باقىرتىپ باسىپ جاتقان تۇيە، اۋعان جۇكتى باسقان قاتىنداردىڭ اتى شىلبىرىن شۇباتىپ، قوقان ەرىن قوقاقتاتىپ، كوپشىگىن جالپىلداتىپ جىلقىعا قاراي شاۋىپ بارا جاتىر. ارىڭ تۇيەسىنە جۇگىن ارتىپ العان كەدەيلەردىڭ جاس بالالارى شۋلاپ جىلاپ، كەيبىر جالاڭباس، جالاڭاياق بالالار تايىنان جىعىلىپ، تايى الدىڭعى ايداعان جىلقىعا قاراي كىسىنەي جونەلگەندە، «اعاتاي، انا تايىمدى ۇستاي الشى؟» — دەپ كوزى جاساۋراپ، وكپەسى كۇيىپ ەنتىككەن. كەي جەردە ءقادىرلى بايبىشەلەردىڭ ارباسىن تورت-بەس جىگىت «ءاۋپ-اۋپ» دەپ كوتەرىپ، تاستان وتكىزىپ جاتقانى. مىنا جاقتاعى تاۋلار دا، وزەن-توعايلار دا تاڭدايى تاقىلداعان كوكەك ساڭقىلداعان سارالا قاز، تاس پەن توعايداعى تامىلجىتىپ سايراعان نەشە ءتۇرلى تورعايلار، سۋ جاعاسىنداعى كوگالدان شىققان جىڭىشكە داۋىسپەن قاقىلداعان باقالار! قۇرىق، قازىق قولاعاش كەسكەن بالتانىڭ تاقىلداعان داۋسى! تاعى-تاعىلار!
مىنە، وسى كوپ دىبىستىڭ ءبارى قوسىلعاندا قانداي بولدى؟ بۇل دابىس زور قالاداعى اسكەر ويناتقان بارابانعا دا، قوسىلىپ تارتقان مۋزىكاعا دا، سىزىلتىپ سالعان انگە دە، مۇڭلاندىرىپ سالعان جوقتاۋعا دا ۇقسامايتىن، انىق تابيعاتتىڭ ءوز ءانى! سوندا سەن، كارى شىڭعىستاۋ، بەلىڭنەن اسقان ەلدىڭ ويىن ءبىلدىڭ بە؟ سوندا ونىڭ كەيبىرەۋى ماساتىداي تۇرلەنگەن جايلاۋدىڭ جاسىل شالعىنىنا باۋىرىن توسەپ، ايناداي ءمولدىر بۇلاعىنان سۋ ءىشىپ، دەرتكە داۋا بولاتىن بەيىش اۋاسىن جۇتىپ ءجۇرىپ، ىنتىق بولعان جارىمەن قوسىلىپ، قۇمارىن باسقىسى كەلەدى.
كەيبىرى بايلىق باقىتتىلىقپەن باسا-كوكتەپ، الگى ايتىلعان اسىقتاردىڭ جانىنا ولشەگەن ماقسۇتى مەن جالىنداپ، جارقىراپ تۇرعان ءۇمىتىن ءوشىرىپ، تالقانداعىسى كەلەدى.
جارلى-جاقىبايلار از كۇن بولسا دا اققا تويىپ، سۋىققا توڭباي، ىستىققا شولدەمەي، تابيعاتتىڭ تولەۋسىز بەرگەن باعىنىڭ ارقاسىندا تىراڭداپ راحاتتانعىسى كەلەدى.
جارلىنى جالداعان بايلار ايران، قىمىزىن اياماعان كىسىمسىپ: «بالەم، تۇرا تۇر! پىشەن مەن ەگىن ۋاقىتى كەلسىن! اششى تەرىڭدى الارمىن!» — دەپ، ىشىنەن جىمىڭداپ ءجۇر!..
باعاناعى اسقان ەل قىستان ءبىر قۇتىلسا، اسۋ ازابىنان ەكى قۇتىلىپ، كۇنگەيگە قونىپ، ءار اۋىل ءوز قونىسىندا جۇگىن ءتۇسىرىپ، ءبىرى تۋىرلىعىن، ءبىرى كەرەگە-ۋىعىن سۇيرەلەپ، ۇيلەرىن تىگىپ تە جاتىر. سوندا سەن، كارى شىڭعىستاۋ، جازعىتۇرىمداي قاباعىڭدى ءتۇيىپ كارلەنە قاراماي، شالقايا سۇيەنىپ: «بارىڭدار، بارىڭدار! اناۋ كوگەرىپ تۇرعان كوكسەڭگىر، شاقپاق اقشاتاۋدان دا اسىڭدار»، — دەگەندەي كۇن جاقتاعى جىلى جۇزىڭمەن جىميا قارادىڭ-اۋ!
بۇل كەزدە تورەبەك بولىستىڭ دا اۋلى اسىپ، قوسبۇلاققا جۇگىن ءتۇسىرىپ، قىز-كەلىنشەك قاتىن-قالاش جاپىرلاپ ءۇي تىگىسىپ، ەركىمبەك پەن جىلقىشىلار اساۋ قۇلىنداردى شىڭعىرتىپ، ءبىرى قولمەن، ءبىرى قۇرىقپەن ۇستاپ تىرىستىرىپ اكەپ، جەلىگە بايلاپ تا جاتىر. بيەنى بايلاپ بولىپ، جەلىنىڭ باسىندا وتىرعاندا، تۇنەۋگى ىسقا بەرگەن تەرىنى قانجىعاسىنا بايلاعان شەشەنباي جەلە جورتىپ كەلە سالا:
— انە، ۇسەن دوسىڭدى شاقىرىپ كەلدىم! — دەگەن سوڭ، ەركىمبەك تۇرا جۇگىرىپ، اتىن ۇستاپ، امانداسىپ ۇيگە كىرىستى. جالما-جان قىمىزدى ساپىرىپ، ساماۋىردى بۇرقىلداتىپ، ءبىر جىگىتتى «جىلدام ءبىر باعلان اكەل» دەپ قويعا دا شاپتىردى. ءسۇيتىپ وتىرعاندا، بولىس كەلىپ ەركىمبەككە:
— مىنا جىگىت قاي جىگىت؟ — دەدى.
ەركىمبەك:
— بۇل — باقتىباي مارقۇمنىڭ كەنجەسى ۇسەن دەگەن ءىنىڭىز، مۇنىمەن مەن اقيرەتتىك دوس بولدىم. مىنا جاڭا قونىستا ەكەۋمىزگە باتا بەرىڭىز، اكە؟
— جارايدى، قاراعىم! ءباقتى-ومىرلى بولىڭدار، اللاۋ-اكپار! ءبىراق، مەنىڭ كەيبىر دوستارىم سايلاۋ بولعاندا بۇلدانىپ كەتۋشى ەدى، ونداي بولا كورمەڭدەر، شىراقتارىم!
ەركىمبەك:
— اكە، ءبىز ونداي الدامشى دوس بولمايمىز. قۇداي قocca، ءتۇبىمىزدى سۇيەك ايىرا ما دەگەن ءۇمىتىمىز بار!
بولىس:
— جارايدى، بالام، جارايدى، ءبىراق سەن ءالى قالىڭدىعىڭدى دا العان جوقسىڭ عوي، قۇداي جەتكىزسە، و دا بولماي قويماس!
شاي ءىشىپ، ەت تە جەلىنىپ بولعان سوڭ، ەركىمبەك ۇسەندى وڭاشا الىپ شىعىپ:
— دوستىم! مىنە، تورت تۇلىك مالىم. قالاعانىڭدى ال! جانە مەنەن الماق ۋاعداڭنىڭ شەت جاعاسىن اكەمە دە سەزدىردىم عوي، ءبىراق ول كىسى ءبىزدى قۇدا بولماقشى ەكەن دەپ ويلامايدى. ونى جۇرە ۇعىندىرامىز عوي. مەن بۇرىنعى جەسىرىمدى المايتىنىما نە دەپ ناندىر دەيسىڭ؟ سونى المايتىنىما قىرشىن جانىم قىلسىن! ەندى ناندىڭ با، دوسىم؟
ۇسەن:
— ناندىم، ناندىم، ءبىراق الداپ كەتپەسەڭ، — دەي بەرگەندە، ەركىمبەك:
— الداسام، ءاpyaق، قۇداي اتسىن! ءبىراق بۇل ءىستى ءازىر جارىتا سالۋعا بولمايدى. نەگە دەسەڭىز، مەنىڭ بۇرىنعى قاينىم پارتيا ءۇشىن قۇدا بولعان جۋان جەر عوي. مىنا كۇز سايلاۋ بولعالى تۇر. سول وتكەنشە مۇنى جانعا بىلدىرمەلىك سوعان شەيىن رۇقسات قىل، جاراي ما، دوسىم؟
ۇسەن:
— جارايدى.
ەركىمبەك:
— ەندى قالاعانىڭدى ايت؟
ۇسەن:
— بۇل جولى ەشتەڭە المايىم.
ەركىمبەك:
— جوق! الماعانىڭا مەن رازى ەمەسپىن، تىم بولماسا ءبىر سەمىز ات پەن ءبىر قۇلىندى بيە جەتەلەپ كەت، — دەپ، ات پەن ءبىر قۇلىندى بيەنى بەردى، «ءجاميلا جەڭگەيدىڭ، ساقيناسى» دەپ، ءبىر تايتۇياقتى قالتاسىنا سالدى دا: — ال ەندى، مەن ءجاميلا جەڭگەيگە قاشان كىسى جىبەرەيىن؟ — دەگەندە، ۇسەن ساسىپ قالىپ، از ويلاندى دا:
— سايلاۋ وتكەنشە قويا تۇرساڭ قايتەدى؟ — دەدى.
ەركىمبەك:
— بۇل نە دەگەنىڭىز؟ مۇنى ءجاميلا جەڭگەي مەن شەشەنبايدان باسقا ەشكىمگە بىلدىرمەسەك سايلاۋعا شەيىن «ءبىر كۇن شي، ءبىر كۇن تۋىرلىق جاسىرادى» دەگەن سياقتى بولمايمىز با؟ سايلاۋ وتىسىمەن قۇدالىقتى دا باستارمىز.
ۇسەن از ويلانىپ تۇردى دا:
— قايىر، جايلاۋعا بارىپ ابدەن ورنىققان سوڭ، شەشەنبايدى جىبەرىپ قاتىناستىرارسىز. قوش-قوش!
مايدىڭ جيىرما بەسى كۇنى قاراقويتاستىڭ كەزەڭىنەن اسا كوشكەن كوش ءتىپتى كوپ ەدى. كەشتىڭ مالدارى دا ابدەن بىلىعىپ ارالاسىپ، يتتەرى تالاسىپ، «كەت-كەت! كا، كۇشىك كا! ويباي، اناۋ ءيتتى تالاپ تاستادى! ويباي، انا ءبىر قۇلىن اداسىپ قالدى!» دەگەن شۋ، ءبىر جاعىنان ايداعان مال كيلىگىپ، مۇرىندىعىن ۇزگەن تۇيە باقىرىپ، كەشتى جاناپ وتىرىپ سالعان جاستاردىڭ جاقسى اندەرىن دە جوندەپ ەسىتتىرمەدى. سوندا ءبىر كىلەم جاپقان كوشتىڭ قاسىندا كەلە جاتقان ءبىر جاستاۋ قىز بەن كەلىنشەكتىڭ قاسىنان شۇرقىراتىپ جىلقى ايداپ بارا جاتقان سەرىكباي كەلىنشەككە جالت قاراپ:
— جەڭگەي، بۇگىن اۋلىڭىز قاي جەرگە قونادى؟
كەلىنشەك:
— قويتاستىڭ بەتىندەگى بۇيرەكبۇلاققا!
سەرىكباي:
— انە ءبىر بۇلاڭ باسىنا جاقىن شوشاق تاستىڭ ءتۇبى مە؟
كەلىنشەك:
— ءيا، ءيا، ءدال سول!
سەرىكباي:
— ءبىز شولدەپ قالدىق، اۋىل قونعان سوڭ كەشكە قىمىزعا تويعىزاسىڭ با؟
كەلىنشەك:
— جارايدى، كەل!
مىنە، سول كۇنى قاراقويتاستىڭ سالا-سالاسى جاپپا تىككەن اۋىلعا تولدى. جايداق اتقا مىنگەن ا ك دابى كويلەك-دامبالشاڭ جىلقىشى قۇلىندى بيەلەردى قۇرىقتىڭ استىنا الىپ، جەلىگە ءيىرىپ، ەسكى كىر كويلەكتى، اق دامبالدى بيەشى قۇلىندى موينىنان قۇشاقتاي الىپ، نوقتامەن جەلىگە بايلاپ جاتىر. ادىردا بىرت-بىرت وتتاپ، جۇرە جايىلعان قويلار. جوتادا اتىنىڭ اۋىزدىعىن الىپ، وتتاتا ءجۇرىپ، اندا-ساندا «شايت-شايت!» — دەپ ايقايلاپ قوياتىن، تىماعىن تۇرە كيگەن قويشىلار. كوگالەزەكتە تاراقتى تىلىمەن شالعىندى وراپالىپ، جالپاڭ اۋزىمەن جالماڭداپ پىس-پىس ەتكەن سيىرلار. سۇيرەڭدەگەن جىرىق ەرنىمەن شالعىندى ولاي ءبىر، بىلاي ءبىر جايقاپ جۇلىپ الىپ، «پۋ» دەپ باسىن يزەپ، سالپىلداق ەرنىن سىلكىپ، قارت-قارت كۇيسەپ تۇرعان تۇيەلەر. قويتاستىڭ بەتىندەگى بالاۋسا ءشوپتىڭ، باسىن تىرسىلداتىپ جۇرگەن قوزى مەن تاستان-تاسقا سەكىرگەن لاقتاردىڭ قاسىنداعى كوگالدا قولىندا ءبىر-بىر ىستىك جەر شۇقىپ جەرەمشەك قازعان بالالار. مىنە، سول كۇنى كەشكى جىلقىنى بۇلاقتان سۋارىپ شىعارتقان اسان مەن ۇسەن بۇيرەكبۇلاقتىڭ باسىنداعى دوڭدە ءبىر قاتتى كەرەكتى جۇمىس تۋرالى اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا، ۇسەنگە اسان ايتتى:
— شىراعىم، سەن ارتىن ويلاماي، بالالىق قىلدىڭ-اۋ! ماعان اقىلداسپاي، بولىستىڭ بالاسىمەن تامىر بولدىم دەپ، ەكى قاراعا بولا باسىمىزدى پارتياعا بايلاپ بەردىك قوي. «بۇلىنگەن ەلدەن بۇلدىرگى الما» دەپ، ءبىزدىڭ پارتيادا نەمىز بار ەدى؟ اكەمىزدىڭ جولىمەن ارا اعايىن بولىپ قانا جۇرگەنىمىز جون ەدى عوي! ۇسەن اساننىڭ الدىندا ءبىر تىزەرلەپ جەر شۇقىپ وتىرىپ:
— مەن مالعا قىزىعىپ تامىر بولعانىم جوق، ءوزى قايتا-قايتا كىسى سالىپ، شاقىرتىپ بولماعان coڭ، «بىرەۋدىڭ التىن باسى ەڭكەيسە...» دەگەن ماقالداي بولمايىن دەدىم. جانە اركىم باسىنباسىن، قايمىعىپ ءجۇرسىن دەدىم.
اسان:
— ەرتەڭ سايلاۋ بولعان كۇنى «ۇسەن دوسىم كەلسىن! ەلگە ات، اقشا كەرەك بولدى! ماعان وسىندايدا بولىسپاعاندا، قاشان بولىسادى» — دەر-اق.
ۇسەن:
— اعا، سەن نە دەسەڭ و دە، مەن بۇدان زيان قىلام دەپ ويلامايىم. ازار بولسا ەركىمبەك قايدا ولسە، سوندا ولەرمىز، ونىمەن بىرگە ولگەننىڭ ارمانى نە؟ بۇرىن ەكى سايلاۋدا بولىس بولعان تورەبەك بۇل جولى دا بولىس بولادى. ءازىر وعان قارسى شىعاتىن ەشكىم جوق.
اسان:
— وتەر ءىس ءوتتى، 6ipag مۇنان بىلاي ولاردان ءسوز كەلسە، ماعان اقىلداسپاي ءىس قىلما! بۇل زامان — اياقتى اڭدىپ باساتىن زامان.
ۇسەن:
— مەن دە بالا ەمەسپىن عوي، كورەرمىز.
اسان:
— ەندى بەيۋاقىتتا وتىرمالىق، مەن بۇگىن جىلقىدا بولامىن، قۇلىندى قاسقىر جازىم قىلار، — دەپ، ۇيگە قاراي اياڭدادى.
مىنە، ءدال وسى ىمىرتتا ەسىك الدىنداعى شوشاق تاسقا قاراي زىليقا بارا جاتىر. تاستان اسا بەرىپ، جان-جاعىنا قاراپ تۇرعاندا، قاسىنداعى قالىڭ ارشادان ءادىل مەن سەرىكباي كۇلىپ تۇرا كەلدى.
زىليقا باسىندا شوشىپ قالىپ:
— ويباي-اۋ، جاياۋ كەلگەنسىڭدەر مە؟
سەرىكباي:
— جوق اتىمىزدى كەيىن قويدىق انا جەردە اتتى مىقتىباي ۇستاپ تۇر. بۇگىن دە ءادىل مەن ماريانى دالاعا جاتقىزاسىڭ با؟
زىليقا:
جوق، بۇگىن اۋىل جاپپا عوي، ۇيگەن جۇككە شاڭىراق سۇيەپ، كيىز جاۋىپ قويدىم. سوعان توسەك سالىپ بەرەم.
سەرىكباي:
— ۇلكەن ۇيدەگىلەرگە ماريانى بىلدىرمەي ءقايتىپ الىپ شىعاسىڭ؟
زىليقا:
— ول وڭاي! اجەم بالاسى بۇگىن جىلقىعا كەتكەن. «مەن جالعىز جاتۋعا قورقام» — دەپ، ەركەمدى قاسىما الام.
سەرىكباي:
— ءبىز ۇيگەن جۇككە قاشان بارايىق؟
زىليقا:
— مەن ۇلكەن ءۇيدى ابدەن جاتقىزعان سوڭ، جەروشاقتان وت الىپ بارىپ، جۇكتىڭ بەر جاعىنداعى يتارقاما وت جاعام. سول وتتىڭ، جارىعىن كورگەن كەزدە، جۇكتىڭ ار جاعىنداعى جارمەن ەڭبەكتەپ كەلە قويىڭدار، تۇنەۋگىدەي اي جارىق ەمەس قوي. ءبىراق بۇگىن اتتارىڭا caق بولىڭدار. كەنجەم اڭدي ما دەگەن ءقاۋپىم بار.
سەرىكباي:
— نەگە؟
زىليقا:
— باعانا سەن كوش-جونەكەي مەنەن اۋىلدارىڭ قايدا قونادى دەپ سۇراعاندا، كەنجەمنىڭ كەلىنشەگى كوشتىڭ، تاساسىندا كەلە جاتىر ەدى. سەن كەتكەن سوڭ ول ماعان: «سەرىكباي سىزدەن كوش-جونەكەي سۋسىن سۇراعانى نەسى؟ ءسىز وعان كەشكە كەل دەگەنىڭىز نە؟» — دەپ سۇرادى.
مەن: «انشەيىن قۇدامسىپ قالجىڭداعان سوڭ مەن دە قالجىڭ قىلدىم»، — دەسەم دە، ول سوزىمە نانباعانداي بولدى. ەندى «كوپ تۇرىپ قالدىم» — دەپ، ۇيىنە قاراي جونەلدى.
سەرىكباي مىقتىبايعا بارىپ:
— بۇگىن تۇنەۋگىدەن دە caق بول. ەگەر جەر شالعان بىرەۋ كەز بولسا، مىنا قويتاسقا كىرىپ اداستىرىپ كەت تە، اۋىلدىڭ اياڭ جاعىنداعى تۇيىق جاردان ءبىزدى توس. تابىسپاق جەر سول بولسىن، — دەپ قايتا كەلدى دە، ءادىل ەكەۋى شوشاڭ تاستان قارادى دا وتىردى.
بۇل تاڭنىڭ ءتىپتى قىسقا كەزى بولعاندىقتان، شاپاقتىڭ اق تاڭلاعى جوعالماي، كۇنباتىستان تەمىرقازىققا قاراي باسىن باعىپ اينالىپ، بودەنە ۇراتىن كىسىشە ءادىل مەن سەرىكبايدى شولىپ ءجۇر.
سوندا ءادىل سەرىكبايعا:
— ياپىر-اۋ، مىنا aق تاڭلاق اينالىپ ارت جاعىمىزعا شىعىپ الىپ، مارياعا قوسىلماي تۇرىپ جاپ-جارىق تاڭ بولىپ، بىزگە دۇرسە جول بەرە مە؟ — دەپ وتىرعاندا، ءبىر جۇلدىز اعىپ قويا بەرگەندە،
سەرىكباي قالجىڭداپ:
— ياپىر-اي، قۇرداس، مىنا مىقتىبايدى قۋىپ كەتكەن ۇسەن بە؟ — دەگەنشە، زىليقانىڭ يتارقاسىنىڭ الدىنان وت جارق ەتە ءتۇستى. «وزەلەنە ءتۇسۋ وتتان قيىن» دەگەن ارابتاردىڭ ماقالىنداي-اق ءولىپ وتىرعان ەكەۋى ماريا مەن زىليقانىڭ نۇرلى جۇزىنە ساۋلە بەرىپ، جالىنى بۇلاڭداپ اتوي بەرگەن وتتى كورگەن سوڭ، تاستان ءتۇسىپ، قۇس اڭدىعان مەرگەندەي جاردى جاعالاي ەڭبەكتەپ، شاڭىراق كۇركەگە جۇرەگى دۇرسىلدەپ ازار جەتتى. كەلسە، زىليقا مەن ماريا دا توسەكتى جاڭا سالىپ بولعان ەكەن. جالما-جان ماريا مەن ءادىلدى جاتقىزىپ، زىليقا مەن سەرىكباي زىليقانىڭ يتارقاسىنا سۇيەنىپ اڭگىمەلەسىپ وتىردى. ەكى ساعاتتاي بولعان كەزدە، ۇيدەن ۇسەن شىعا كەلىپ، كۇزەتشى بالاعا «مىنا جەردە ات كىسىنەيدى» — دەپ، بەلدەۋدەگى اتىنا مىنە سالا قويتاس جاققا شابا جونەلدى. ونى كورگەن زىليقا:
ا، قۇداي-اي، ساقتاي كور! ماسقارا بولىپ، ۇستاپ الىپ، بۇلىك شىعارماسا يگى ەدى!
سەرىكباي:
— قورىقپا، جەڭگەي! مىقتىباي ۇستاتپايدى. جەتسە دە ءبىر كىسىگە العىزا قويماس!
زىليقا:
— ويباي-اۋ، التى اتارى بار عوي، — دەگەنشە، قويتاس جاقتان مىلتىق داۋسى جۇرەمەتە تارس-تارس ەتىپ، جىم-جىرت بولدى.
سەرىكباي مەن زىليقا:
— ا، قۇداي، ساقتاي كور! كىسى جازىم بولماسا يگى ەدى. مىلتىق داۋسىن ەسىتىپ، ءادىل ۇشىپ تۇرا كەلگەندە، ماريا قورقىپ كەتىپ:
قالقام-اۋ، قايتەمىز؟
ءادىل:
— قورىقپا، قورىقپا! مىقتىباي امان قالسا، بىزگە ەشتەمە...
— دەسە دە، ءسوزىنىڭ ارتىن شالا قالدىرىپ:
— سەرىكباي، سەرىكباي!
سەرىكباي كەلىپ:
قورىقپاڭدار، قورىقپاڭدار! قۇداي ساقتار، — دەگەنشە، دۇرسىلدەگەن اتتىڭ ءدۇبىرى كەلىپ تە قالدى.
كۇزەتشى بالا:
— بۇل قايسىڭ؟
— مەن، ۇسەن!
— نە قىلدىڭ؟
— جەتكىزبەي كەتتى، ءبىراق، ەكى جاياۋ قالسا كەرەك — دەپ، يتارقاعا تامان كەلە جاتقان coڭ، ءادىل مەن سەرىكباي جاردى قۇلديلاي جونەلدى. زىليقا كۇركەدەگى كورپە-جاستىقتى الىپ، يتارقاسىنا شالا-پۇلا جايىپ، ماريانى قۇشاقتاپ، ۇيىقتاعان بوپ جاتا كەتتى. جاردىڭ اياعىنا قاراي يت شابالانا جۇگىرگەن coڭ، ۇسەن سولاي قاراي جەلە شاۋىپ كەتتى.
تۇيىق جارعا جaڭa كەلگەن مىقتىبايعا ەكى جاياۋ جۇگىرىپ بارعان coڭ، مىقتىباي:
— بول-بول، جىلدام ءمىن! ارتتارىڭدا كەلىپ قالدى، — دەپ، جاياۋدان ۇرىككەن ات شىر اينالىپ مىنگىزبەي جات^اندا، ۇسەن دە كەلىپ:
— اتامىن، اتتى قويا بەر!
ءادىل سەرىكبايعا:
— وسىنىڭ اتىن اتىپ كەتەيىن بە؟
قوي، قاراعىم، قوي! — دەپ، اتتارىنا مىنگەن coڭ،
سەرىكباي:
— ۇسەن، سەن ءبىزدى اتا المايسىڭ، قايت! ءبىز ceءنىڭ جاۋىڭ ەمەسپىز! — دەسە دە بولماي، «نە ولەم، نە ولتىرەم» دەپ ۇمتىلعان coڭ، اتتى بۇتقا سالىپ جىبەرىپ، جونەپ بەردى. ۇزاماي ءبىر جاپپا تىككەن اۋىلعا كيلىگىپ قالعان coڭ، جارىڭ بەرە بەرگەندە، ۇسەن كەلىپ قالىپ:
— اتامىن، ال! — دەپ مىلتىعىن ۇسىنا بەرگەندە، قاشقاندار جاقتان مىلتىقتىڭ وتى جارق ەتكەندە تارس ەتىپ، ۇسەن ات-ماتىمەن قۇلادى. اۋىلدان جۇگىرگەن جاياۋلار ۇسەندى كورىپ:
«ويباي، ءولتىرىپ كەتتى عوي! ويباي، باۋىرىم-اي» دەپ، Yceءننىڭ قاسىندا شۋىلدادى دا قالدى.
«ۋھ!» دەپ ازار قۇتىلعان سەرىكباي، بىلاي شىققان coڭ ادىلگە:
— قاراعىم-اي! قاپى قالدىڭ عوي، قايناعاڭدى ءولتىرىپ الدىڭ عوي؟
ءادىل:
— جوق سەكە! Aتىنىڭ ومىراۋىنان تيگەندەي بولدى. اتى جىعىلعان coڭ جىعىلدى-اۋ دەيىم.
سەرىكباي:
— ءاي، بىلمەيىم، «وي، باۋىرىم» شىعادى عوي.
ءادىل:
قايتەيىن؟ مىلتىعىن تۋرا ماعان وقتاعان coڭ، اتىن اتام دەپ اتتىم. جازىم بوپ وزىنە تيسە، تيگەن-داعى! ءبىراق وزىنە تيسە، اتى ويناپ شىعا بەرسە كەرەك ەدى.
يتارقادا جاتقان ماريا داۋىستى ەستىپ ۇشىپ تۇرەگەلىپ:
— جەڭeشeتaي-aي، بىرەۋ «وي، باۋىرىمدايدى» عوي!
زىليقا ەستىپ:
— اتتەگەن-اي! كىم دە بولسا بىرەۋى جازىم بولدى عوي، ەركەم! «ا، قۇداي اقسارباس!» — دەپ، ەكەۋىنىڭ جۇرەگى اتتاي تۋلاپ، تىسقا شىعىپ تىڭداپ تۇر.
«باۋىرىمداعان» تەز باسىلىپ، جىم-جىرت. ءبىرازدان سوڭ تومەنگى جاقتان دابىرلاعان داۋىس اۋىلعا تايانا بەرگەندە، ءبىرى:
— قايتا قۇداي ساقتادى عوي. باعانا جولداسىن «ەكى اتىپ تيگىزە المادىم» دەيسىڭ! بۇل جولى وزىڭە تيمەي، اتىڭا ءتيىپتى. ايتەۋىر، كىسى امان عوي، ات وزىڭنەن ساداعا، — دەگەندە، ۇسەننىڭ «مۇنان-داعى ءوزىمدى اتىپ كەتكەنى جاقسى ەدى، اجەمنىڭ جىلى تولماي جاتىپ، قارالى اۋلىمدى باسىنىپ، قىلجاق قىلىپ جۇرگەن ادىلدەن قۇداي قocca — كەگىمدى الارمىن-اۋ!» — دەگەن داۋسىن زىليقا ەسىتىپ:
— بەتىم-اي، تانىپ قالعان ەكەن عوي. مەن ءوز جاۋابىمدى ءوزىم بەرەرمىن. كەنجەم، ساعان بىردەمە دەسە، ءتىپتى، جاۋاپ بەرمە، ەركەم. سول كەزدە تاڭ دا اتىپ ^الدى. ۇسەن كەلە سالا:
— زىليقا، زىليقا! زىليقا-اۋ!
ۇسەن:
— انا ءادىل كۇيەۋىڭنىڭ اتقان قۇلانىنىڭ ەتىن العىز! ءادىل مەن ەكەۋىڭ مەنىڭ قانىمدى ىشپەي قويمايسىڭ عوي!
زىليقا:
— ونشا ءبىز نە قالىپپىز!
ۇسەن:
— جاپ-جاس بالانى اۋرە قىلىپ، بۇگىن اتىمدى اتقىزىپ، ءوستىپ ءجۇرىپ سەن ءبىر كۇنى ءوزىمدى دە ولتىرتپەي قايتەسىڭ؟
زىليقا:
كەنجەم! مۇنان بۇرىن الدىڭنان شىعىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتتىم با؟ تۇسكەنىمە ءۇش جىل بولعان ەكەن، «ەنشىمدى بەر، اس-سۋىمدى بولەك بەر» دەدىم بە؟ كىزمەتىڭدى قىلعاننان باسقا نە جازىعىم بار؟
ۇسەن:
— جارايدى، جارايدى! قىلارىن قىپ قويىپ، وتتاپ تۇرعانىن قاراشى!
زىليقا:
— وتتادى دەمە، كەنجەم! مەن سەنىن، قاتىنىن ەمەسپىن عوي! مەن ەركەمدى جاتپەن جاقىن قىلىپپىن با؟ كەشەگى اتەكەم مەن اجەم مارقۇم اتاستىرىپ كەتكەن كۇيەۋى — ءادىل.
ەكى بالا وينادى دەپ قىر سوڭىنان قالماعان سوڭ، اتىڭدى اتسا اتقان-داعى!
ۇسەن:
— انە، قارا ءجۇزىقارانىڭ ءادىلدىڭ داۋىن ايتىپ، سۋىلداپ تۇرعانىن؟ قامشىنىڭ استىنا الار ما ەدى؟
زىليقا:
— قوي، كەنجەم، اۋزىمدى قىشىتپا! ارىسى قۇداي، بەرىسى ەكى اكەسى قوسقان ءادىل مەن ەركەمدى ويناتىپ-كۇلدىرگەنگە مەن ەشكىمگە جازالى ەمەسپىن! مەن سەندەي پارتياعا ساتىپ، ەركەمدى كۇيەۋىنەن ايىرعالى جۇرگەم جوق.
ۇسەن:
— قاپ، بالەم، بايىڭ كەلسىن!
زىليقا:
كەلسە، كەلسىن!
يۋن جۇلدىزىنىڭ ونى كۇنى كوكسەڭگىر، شاقپاق، اقشاتاۋدىڭ ايناداي ءمولدىر، مۇزداي سۋىق بۇلاقتى ءوڭىرى اڭ ءۇيلى اۋىلعا تولعان. تابيعاتتىڭ ابدەن جەتىلگەن مول داۋلەتىن تاماق تا، توسەك تە قىلام دەپ ادام دا، مال دا، جان-جانۋاردىڭ ءبارى بەيىشكە كىرگەندەي راحاتتا. باعاناعىداي جاپپا كۇركە ەمەس، شاقپاقتىڭ سۋىق بۇلاعىنىڭ كوك ورايىندا شاڭقيتىپ تىككەن اسان، ۇسەننىڭ اق ۇيلەرى ەسىگى ءتۇرۋلى، تۇڭلىگى كولەڭكەلەپ كوتەرۋلى. اسان جىلقىسىن سۋارتىپ، ۇسەن بيە بايلاتىپ جاتقاندا شەشەنباي كەلىپ، ۇلكەن ءۇيدىڭ جانىنا اتىن بايلاپ، ۇيگە كىرىپ بارا جاتقانىن زىليقا كوردى دە، ءجىتى باسىپ كەلىپ، تىڭداپ تۇرا قالدى. شەشەنباي تورگە وتىرا سالا:
— ءجاميلا قۇداعي، امانسىز با؟
ءجاميلا كۇلىپ:
— قۇدايعا شۇكىر، قۇداعيىڭىز نە؟
شەشەنباي:
— ونىڭ جايىن ۇسەن مىرزا سىزگە ايتپاپ پا ەدى؟
— ءجاميلا:
— ايتقانمەن، ول جۇمىستارىڭىزدىڭ ىڭعايى كەلەتىن ەمەس!
شەشەنباي:
— نەگە؟
ءجاميلا:
— اعام مەن جەڭەشەم كونەتىن دە ەمەس، ەركەمدى كوندىرەتىن دە ەمەس. بۇرىنعى اتاستىرعان كۇيەۋىن جاسىرىن قالىڭدىق ويناتىپ ءجۇر.
شەشەنباي:
— قويىڭىزشى! قالجىڭداپ وتىرعان شىعارسىز!
ءجاميلا:
— جوق قالجىڭداعام جوق. سول ءۇشىن جاڭادا اجەم بالاسى جەڭگەسىمەن ۇرسىسىپ قالىپ، اعاممەن دە سوزگە كەلىسىپ قالدى.
شەشەنباي:
— ويپىر-اي، ەندى قايتتىك؟ ەركىمبەك «بۇگىن كەشكە كەلەم» — دەپ، مەنى سىزگە حابارعا جىبەرىپ ەدى.
ءجاميلا:
— قايدان بىلەيىن، سولاي بولىپ قالدى. ەندى كەلە المايدى عوي!
شەشەنباي ويلانىپ وتىرىپ:
— قوي، بۇعان ءبىر ايلا قىلماساق بولماس!
ءجاميلا:
— نە ايلا قىلامىز، — دەگەندە، جەلى باسىنان ۇسەننىڭ ۇيگە قاراي جۇرگەنىن كورىپ، زىليقا ءۇيدىڭ تاساسىمەن وتاۋىنا قاراي جونەلدى.
شەشەنباي ءجاميلاعا:
— مەنىڭ ويلاعان ايلام مىناۋ: بۇگىن كەشكە ۇسەندى ءبىر جاققا جىبەر دە، ماريانى ءوز قاسىڭا ال. ىمىرتتا دارەتكە شىققاندا قاسىڭا ەرتىپ شىق، تا، مىنا اۋىلدىڭ ارتىنداعى ءدوڭنىڭ استىنا الىپ كەل. سوندا ءبىز ەركىمبەك ەكەۋمىز سول جەردە جولىعايىڭ. ءبىزدى كورىپ ماريا «بۇل كىم؟» دەسە، «ءادىل كۇيەۋدى شاقىرىپ ەدىم، سول» — دەپ الداپ، ءبىزدىڭ قولىمىزعا ءبىر بەر. ونان سوڭ قىزدى وزىنە قاراتىپ الا الماسا، كىنا ەركىمبەكتىڭ ءوز موينىندا قالسىن.
ءجاميلا:
— ويباي-اۋ! مۇنىمىز بولا ما؟
شەشەنباي:
— بولماي قايتەدى؟ ىڭىردەن-اق ماريانى الداپ، «ءادىل كەلەدى» دەپ قويساڭ دا بولادى.
ءجاميلا:
— مۇنى اجەم بالاسىمەن اقىلداسايىڭ، — دەگەنشە، ۇسەن دە كىرىپ كەلىپ، شەشەنبايعا امانداسقان سوڭ، شەشەنباي جاميلامەن سويلەسكەن ءسوزىن تۇگەل ۇسەنگە ايتتى دا: — ونىڭ ۇستىنە سولاي قىلماساق، مۇنىڭ ءتۇبى شاتاق بولادى. ەركىمبەك «قۇلاق ءسۇيىنشىسىن بەرىپ قويعان جەسىرىم» — دەپ اكەسىنە ايتسا، ول سەندەرگە اڭگىرتاياق ويناتپاي ما؟ — دەدى.
ۇسەن ويلانىپ وتىردى دا:
— بولسا، بولسىن! ەگەر ماريا بۇعان كونبەسە، «قۇدا تۇسەم» دەپ كىسى سالىڭدار. وعان اسان كونبەسە، ەنشىسىن بەرەم دە، بولىس اۋلىمەن سىبايلاس قونىپ وتىرىپ-اق قۇدا تۇسىرەم. ونان سوڭ ماريا ەرىكسىز كولەڭ، — دەگەن سوڭ، شەشەنباي قۋانىپ ۇيىنە قايتتى. سول كۇنى كەشكە تامان ۇسەن تاي وزەنىندەگى اۋىلعا قاراي ءجۇردى. اسان جىلقىسىن سۋارتىپ، جىلقىشىلار مەن جىلقىنىڭ الدىنداعى ءدوڭ باسىندا وتىرىپ:
— جايلاۋدى نايمان، كەرەي ۇرىسى توريتىنىن بىلەسىڭدەر عوي، تاڭ قىسقا عوي، caق بولىڭدار، — دەپ وتىر. ىمىرت جابىلىپ، قac قارايا بەرگەندە، اۋىلدىڭ سىرتىنداعى ءدوڭنىڭ تۇبىنە ءۇش اتتى كەلىپ، اتتان ءتۇسىپ وتىرعاندا، اۋىل جاقتان ەكى ايەل كۇبىرلەپ سويلەسىپ كەلەدى.
جاقىنداعان سوڭ بىرەۋى اتتى ۇستاپ الىپ، ەكى ەركەك ايەلدەرگە قاراي ءجۇرىپ، ءدال قويان-قولتىق كەلگەندە ايەلدىڭ ءبىرى:
— ويباي-اۋ، جات كىسى عوي! — دەپ شەگىنە بەرگەندە، ءبىرى جۇگىرىپ بارىپ، شاپ بەرىپ ۇستاپ الىپ:
— قاراعىم، ماريا، قايدا باراسىڭ؟ مەن ساعان شىن اسىقپىن. مەن بولىستىڭ بالاسى، اتىم — ەركىمبەك.
ماريا:
— بولىستىڭ بالاسى بولساڭ قايتەيىن، قويا بەر! قوي، ءارى!
ەركىمبەك:
— جوق، جوق جىبەرمەيىم! مەن سەنى ايتتىرىپ قويعام! ۇسەن اعاڭا قۇلاق ءسۇيىنشىنى بەرىپ تە قويعام! سەن مەنىڭ قالىڭدىعىمسىڭ. الدەن مەنىڭ كوڭىلىمدى قالدىرما، وتىر، قاراعىم!
ماريانىڭ ەسى شىعىپ كەتىپ، «قويا بەر دەيىم، ويباي!» — دەپ قاتتى ايعايلاپ جىبەرگەن سوڭ، شەشەنباي ءبىر قولىمەن ماريانىڭ اۋزىن باسا قويدى.
ەركىمبەك:
— شەشەنباي! ءايدا، الىپ ءجۇر! ءبىرجولا اكەتىپ قالايىڭ، — دەپ، ەكەۋى ەكى قولىنان ۇستاپ، اۋزىن باسىن، اتتارىنا قاراي الدى دا جونەلدى. قاسىندا تۇرعان ءجاميلا نە قىلارىن بىلمەي ساسقالاقتاپ، جەلەگى جەلپىلدەپ، ەكى شىنتاعى ارتىنا سەلتەڭدەپ، ءۇن-تۇن جوق، اۋىلعا قاراي ادىمدى قويدى.
د«ل سول كەزدە قاسىنداعى دوڭنەن:
— ويباي، اكەتتى، ويباي! — دەگەن ءبىر ايەلدىڭ داۋسى شىققاندا، جىلقىدان كايتىن، اۋىلعا تايانىپ قالعان اساننىڭ:
— قايدا، قايدا! — دەگەن داۋسى شىققان سوڭ، قانشا ايتقانمەن، اۋىل ىرگەسى عوي، بولىستىڭ بالاسى بولسا دا قورىقتى بىلەم، قىزدى تاستاپ، اتتارىنا مىنە جونەلدى. ونىڭ كەتكەنىن كورىپ زىليقا دا كەلىپ:
— قاراشىعىم، ەركەم-اي! الداۋعا ەرىپ، جازىم بولا جازدادىڭ-اۋ! — دەپ، تالىپ جاتقان ماريانى قۇشاقتاي الدى. مىنا جاقتان اسان دا كەلىپ:
— نەمەنە، زىليقا، نەمەنە؟
زىليقا:
وسى جەرگە دارەتكە كەلسەك ءۇش ۇرى قوي العالى تۇر ەكەن، سونى كورىپ ويبايلاپ ەدىم، ەركەم قورقىپ تالىپ قالدى، — دەپ شىنىن ايتپاي، ماريانىڭ ەسىن جيعىزىپ، ۇيگە الىپ باردى. جاۋدان اداسىپ قالعان اسان ءتۇنى بويى جەر شولىپ ءجۇردى. ۇشقانى بىلىنبەيتىن ۇشقىر زاماننىڭ زىرقىراپ ءوتىپ بارا جاتقانىن ءادىل مەن ماريا سياقتى جاس اسىقتار سەزە مە؟ مىنە، ءيۋننىڭ ون بەسى دە بولىپ قالدى. ءادىل مەن ماريانىڭ العاشقى قوسىلعانىنا ءدال ءبىر اي بولدى. سول كۇنى ءادىل مەن سەرىكباي كيىكتىڭ Mapقacقa تەكەسىن اتىپ اكەلىپ، تالايدان كيىك كورمەگەندەر انتالاسىپ قۋانىپ ءجۇر.
ءادىل مەن سەرىكباي:
— اتتەڭ، دۇنيە-اي! مىنا تەكەنىڭ كەڭ تاناۋىن كورسەتىپ ماريانى قورقىتساق-اۋ، — دەپ قۋانىپ، قىمىز ساپىرتىپ وتىرعاندا، بىرەۋ سالەم بەرىپ كىرىپ كەلگەنگە قapaca — كيىمى جوندەۋ جاس جىگىت.
سەرىكباي:
— سەن قاي جىگىتسىڭ؟
مەن ۇسەن ۇيىندە جۇرگەن كەرەي كۇزەتشىسى ەدىم، ەلىمە قايتىپ بارام، — دەدى دە، ءبىر اياق قىمىزدى ىشە سالا ادىلگە:
— مىرزا، ۇيات بولماسا، تىسقا شىقساڭىز، سىزگە بىرەۋدىڭ «وڭاشا ايت» دەگەن سالەمى بار ەدى! — دەگەن سوڭ، ءادىل مەن سەرىكباي ەرە شىعىپ، الگى جىگىت كۇپىسىنىڭ جىرتىعىنان ءبىر قاعاز الىپ، ادىلگە بەرگەن سوڭ، ءادىل وقىپ قاراسا، ءسوزى مىناۋ: «ءبىزدىڭ اۋىل ەكى بولىنەتىن بولدى. كىشى قايناعاڭىز ۇسەن ەركەمدى «تورەبەك بولىستىڭ بالاسىنا بەرەم» — دەپ بۇلىك شىعارىپ جاتىر. مۇنان بىلاي بىزبەن حابارلاسۋىڭىز كيىن. ۇشقان قۇستى دا اڭدىپ وتىر. وسى كەشكە ءبىر لاجىن تاپپاساڭىز، ەرتەڭ ەرتە كەنجەم ەركەمدى الىپ، بولىس قاسىنا كوشپەكشى. بacقاعa جايىمىزدى مىنا بالادان سۇراپ قانارسىز. زىليقا جەڭگەڭىز». اياق جەرىنە: «سورلى جارىڭ ماريا» دەپ قول قويعان. قاعازدى وقىعاندا، ءادىلدىڭ ءوڭى بۇزىلىپ كەتكەن سوڭ، سەرىكباي الگى جىگىتكە:
— جانىم، ەستىگەن-بىلگەنىڭدى تۇگەل ايتشى، — دەگەندە، جىگىت:
— ەركىمبەكتىڭ ماريانى الىپ قاشپاق بولعانىنان باستاپ، بۇگىن ەنشى الىسىپ، ەرتەڭ ەكى ايرىلا كوشىپ، ۇسەن بولىسپەن سىبايلاس بولامىن دەپ جاتىر. باقتىباي مارقۇمنىڭ ەكى ءىنىسى بايجان، ەرجان اقساقالدار اراسىنا ءجۇرىپ، ۇسەندى «كوشپە» دەسە دە، ول كونبەي جاتىر. ءبىراق ءبىر جامان جەرى — ماريانى ۇسەن «الا كەتەم» دەپ، ماريا «اساننىڭ قولىندا قالام» دەپ، سول تاقىرىپتا جانجال شىعىپ، اسانعا ۇسەننىڭ ءتىلى تيگەن سوڭ، اسان اعالىق قىلىپ ۇسەندى قامشىمەن ءبىر سالىپ قالىپ ەدى، سول اشۋمەن ۇسەننىڭ مارياعا قولى ءتيىپ قالدى. تۇرعان اۋلىمنىڭ جايى سولاي بولعان سوڭ، «ەلىمە قايتايىن» دەپ، زىليقا جەڭگەيگە استىرتىن امانداسىپ ەدىم، وسى قاعازدى بەردى. ءجۇرىپ بارا جاتقانىمدا، زىليقا كەلىپ «حابارعا كىسى تابا الماسا، سەنى قايتارسىن!» دەدى، ونىسى نە ءسوز ەكەنىن ۇعا المادىم.
مىنە، الگى قاعازدى وقىپ، مىنا حاباردى ەستىگەندە، ءادىلدىڭ جاس جۇرەگى قانداي بولدى؟.. جاڭا عانا تەكەنىڭ تاناۋىمەن ماريانى قورقىتسام-اۋ دەپ، اسىق جارىن تاعى ءبىر قۇشپاق بولىپ وتىرعان تالپىنعان تالابى تالقان بولىپ، ءبىرجولا قاراماسا دا، جارالىستىڭ جازعى شىققان، قىزىلدى-جاسىلدى جاراسىمدى گۇلدەرى ابدەن جەتىلىپ بولعان سوڭ، باسىن سارعىش شالعىرت شالعانداي، بارشا الەمگە راقىمدى اسپانداعى جارىق كۇن ابدەن جوعارىلاپ بولىپ، ءيۋننىڭ وڭىنان كەيىن قايتا باستاعانىنداي، ءادىلدىڭ تالپىنعان جاس جۇرەگىنە از دا بولسا كادىك بىلىنگەنىن كوردىڭىز بە؟ مىنە، دۇنيەنىڭ قىزىعى وسى! الگى حابارشى جىگىت ءسوزىن ايتىپ بولىپ، «قوي» دەگەندە، «تۇرا تۇرشى» دەپ توقتاتىپ قويىپ، تەرەڭ ويعا كەتكەن ءادىل ءالى ويدان باسىن كوتەرگەن جوق. «ادام باسقا تۇسسە باسپاقشىل» دەگەن ماقال بار عوي! وسى ءادىل بۇرىن قۋلىق-سۇمدىق بىلمەيتىن جاپ-جاس بالا ەدى. مىنا حابار
ءادىلدىڭ جۇرەگىنە وقتاي قادالعانىن سونان ءبىلىڭىز. از ۋاقىتتا-اق ءادىلدىڭ ويى شارتاراپتى شالىپ، ايلا، اقىل ىزدەپ كەلدى. جۋىردا جوندەلە الماي جاتقانىنىڭ ءمانىسى — ىزا مەن اقىل، ءۇمىت پەن ءقاۋىپ ءبىرىن-بىرى جەڭە الماي، تاپقان ويىن بۇلدىرلاتا بەرگەندىگى. ءبىر مەزگىل «ماريانى الام» دەگەن ەركىمبەكتىڭ اۋزى ءوزىن جۇتايىن دەپ، ارانداي اشقان ايداھاردىڭ اۋزىنداي كورىنەدى. ءبىر مەزگىل «وي، ءتاڭىر-اي! ادال جاردىڭ جولىندا ولگەننىڭ ارمانى نە؟» دەگەندە، ءتىپتى، ەر بولىپ كەتەدى. ءادىل ءبىر كەزدە باسىن كوتەرىپ الىپ: بار، بىرەۋىڭ قويدان اقسارباس اكەل، — دەپ، اكەلگىزىپ، قۇبىلاعا قاراپ ۇستاپ تۇرىپ:
— اجە، باتاڭدى بەر! ءتىرى كەلسەم، كوزىڭ كورەر، ءولىپ كەتسەم، قارىزىڭدى كەش! مىنا ءبىر كەرەي جىگىتتى كوردىڭ بە؟ مەن ءولىپ كەتسەم، وسىعان كوك قاسقا دونەندى بەر! وسىنى ۇمىتپا! — دەگەندە، اجەسى كۇندىگىن موينىنا سالىپ تۇرىپ:
— ا، قۇداي! جالعىزىمنىڭ جولىن قىلا كور! — دەپ زارلاعاندا، سول ۇيدە جىلاماعان جان قالمادى.
ءادىل سەرىكباي مەن مىقتىبايدى قاسىنا ەرتىپ، اجەسىنىڭ بوز جورعاسىن ەرتتەپ، وعان الگى كەرەي جىگىتتى مىنگىزىپ الىن جونەلدى.
سول ون بەسىنشى يۋن كۇنى اساننىڭ وتاۋى مەن ۇلكەن ءۇيدىڭ ورتاسىنا ءبىر قوناق ءۇي تىگىلگەن. ول ۇيدە بايجان، ەرجان aقcaقالدار تاعى ەكى جولداسىمەن قونىپ وتىر. بۇل اقساقالدار مالدى ەسەلەپ، ەكى ەسەسىن ۇلكەن ۇيدەگى ۇسەنگە قالدىرىپ، ءبىر ەسەنى اسانعا بەرىپ، ەنشى جاعىن بىتىرسە دە، ماريا تۋرالى ەكەۋىن جاراستىرا الماي، ماريانى ۇسەن ۇلكەن ۇيگە كىرگىزىپ، شىعارماي وتىر. اسان ونى تارتىپ الام دەپ، جانجال شىعاتىن بولعان سوڭ، بايجان، ەرجان اقساقالداردىڭ، ارا اعايىن بولىپ، قونىپ وتىرعانى سول ەدى. بىرەسە اساندى، بىرەسە ۇسەندى شاقىرتىپ الىپ سويلەسسە دە، جاراستىرا الماي وتىر ەدى.
ىمىرت جابىلا اۋىلعا تايانىپ كەلگەندە، ءادىل الگى كەرەي جىگىتتى اتتان ءتۇسىردى دە، ءبىر قاعازدى قولىنا بەرىپ:
— مىنانى زىليقاعا بەر دە، سونىڭ ايتقانىن قىل! — دەپ، كەرەي جىگىتتى اۋىلعا جىبەردى.
ول وزگە ەشكىمگە كورىنبەي، شەتتەگى اساننىڭ وتاۋىنا كىرىپ، زىليقاعا قاعازدى بەرگەن سوڭ، زىليقا وقىپ كوردى دە، كەرەي بالانىڭ قۇلاعىنا بىردەمە سىبىرلاپ تىسقا شىعاردى دا، داۋىستاپ:
— كەت ارمان! ءوزىڭنىڭ جۇرگەن ۇيىڭە بار! — دەپ، ارقاعا قويىپ قالعان بولدى.
كەرەي جىگىت ۇلكەن ۇيگە بارسا، ۇسەندى بايجان، ەرجان اقساقالدار شاقىرتىپ الىپ سويلەسىپ وتىر ەكەن. ونىڭ ءسوزىن تىڭدايمىن دەپ ءجاميلا تىستا ءجۇر ەكەن. كەرەي جىگىتتى كورە سالىپ ءجاميلا: «بايعۇس-اۋ، باعانادان قايدا ءجۇرسىڭ؟ زىليقانىڭ وتاۋىنا بارام دەپ، تاياق جەپ قالدىڭ عوي! ۇيگە كىرىپ، ساۋمال قۇيىپ ءىش!» — دەگەن سوڭ، ۇيگە كىردى دە، مارياعا زىليقا سەنى «انا كۇنگى
دون، استىنا كەلسىن» دەيدى دەگەن سوڭ، ماريا شاپانىن بۇركەنىپ، الا جونەلدى. تىستا تۇرعان ءجاميلا ونى كورىپ:
— ەركەم، بەيۋاقىتتا قايدا باراسىڭ؟ — دەسە دە، «تىسقا شىعارمايمىسىڭ» دەپ جۇرە بەردى.
كەلسە، زىليقا دا كەلگەن ەكەن. ءادىلدىڭ حابارىن ايتقانشا ولار دا كەلىپ قالدى. زىليقا:
قاراقتارىم، جولدارىڭ بولسىن! جىلدام-جىلدام! قوش!
— دەپ، وتاۋىنا قاراي جونەلگەندە، ءادىل دە بوز جورعانى كولدەنەڭ تارتىپ، سەرىكبايعا:
— مىنگىز، جىلدام، مىنگىز!
زىليقا قايتا جۇگىرىپ وتاۋىنا كىرە بەرگەندە، ۇسەننىڭ «قۇداي ۇردى عوي» دەپ ساسقالاقتاپ، اتىنا ءمىنىپ جاتقانىن كورىپ، بايجاننىڭ جولداستارى: «نە بار، نە بار؟» — دەپ، ولار دا ۇسەننىڭ ارتىنان شاۋىپ كەتتى. وسى كەزدە ءىڭىر قاراڭعى بولسا دا، ۇسەن تۇرا ^الىپ، ءدۇبىر شىققان جاققا قاراي شاپتى.
ادىلدەرگە ۇزاماي-اق كەلىپ جەتىپ، ول جولى ساسقالاقپەن مىلتىق الا الماي، سويىل الا شاپقاندىقتان، كەلە بىرەۋىنە سويىل سالدى. ول مىقتىباي ەدى. ءبىر-بىر قاعىسىپ وتكەندە، ۇسەننىڭ باسى جارىلدى. قايتا اينالعاندا، مىقتىباي سويىلىن كوتەرىپ الىپ، الدىڭعى ادىلگە:
— ءادىل، مىناۋىڭدى ەندى ۇرسام ولتىرەم! قالاي قىل دەيسىڭ؟ — دەگەنشە، ءادىل كەلىپ ۇسەنگە:
— ۇسەن، ەندى قايت! ءتىپتى، قايتپايمىن دەسەڭ، ءما، مىلتىق! وسىمەن مەنى دە ات، قارىنداسىڭدى دا ات! مەن ماريانى ەرىكسىز الىپ بارا جاتقانىم جوق. ماريا ەركىمبەكتى سۇيەتىن بولسا، انا جولى قولىنا بەرىپسىڭ عوي، سوندا ەركىمبەككە ەرىپ كەتپەس پە ەدى؟
— دەگەنشە، ارتقىلار دا كەلىپ قالىپ، ۇسەنگە:
قوي ەندى، قايت! بىرەۋىڭ ءولىپ قالارسىڭ! — دەپ، ۇسەندى ۇستاپ قالدى. ۇسەن ۇيىنە قايتىپ كەلىپ، ءتۇنى بويى بۇرقىراپ: «ءبارىڭ مەنىڭ جاۋىمسىڭ! نە ءولتىرىپ، نە ولەتىن ەدىم»، — دەپ، تان، اتقان سوڭ، اتىنا ءمىنىپ الىپ، قاتىنىنا تۇيەنى اكەلگىزىپ، «كوشە بەر» دەدى دە، بولىستىڭ اۋلىنا قاراي جونەلدى.
ون التىنشى يۋن كۇنى شاقپاقتىڭ سىرتىندا، اقتاستى بۇلاقتاعى بولىستىڭ اۋلىنىڭ، سىرتىندا ەركىمبەك ۇسەن وڭاشا سويلەسىپ وتىرعاندا، ەركىمبەك:
— مەن سەنىڭ مۇنىڭا، ءتىپتى، نانبايمىن. باسىنان مەنى الداپ، مالىمدى الىپ، ءوز قولىڭنان بەرىپ جىبەردىڭ!
ۇسەن:
ويباي-اۋ! مىنا باسىمدى كورشى! انالار بولماسا، بىرەۋمىز ولەتىن ەدىك.
ەركىمبەك:
— ءسوزىڭ شىن بولسا، «ءادىل جولداستارىمەن اۋلىمدى شاۋىپ، قارىنداسىمدى تارتىپ اكەتتى» دەپ، ءتىلماشقا پروتوكول جازعىزبايسىڭ با؟
ۇسەن:
— جازعىزام! جازعىزام! ادەيى سوعان بولا كەلگەم جوق پا؟
ەركىمبەك:
— ءايدا، ءجۇر! — دەپ، ەكەۋى ءتىلماشتىڭ قوسىنا كىرىپ، ءتىلماشقا باسىن كورسەتىپ، وتىرىك كۋانى سالىپ، پروتوكولدى جازدىرىپ جاتىر. ءبىر كەزدە ءتىلماش:
— يۆان، بولىستى شاقىرىپ كەل، — دەگەن سوڭ، قازاق-ورىس بارىپ بولىستى شاقىرىپ، قوسقا كىرگىزدى دە، ءوزى انادايدان قوسقا ەشكىمدى جولاتپاي قورىپ ءجۇر. بولىس ۇسەنگە امانداستى:
— اۋىلدارىڭ امان با؟
ۇسەن جاۋاپ بەرگەنشە، ەركىمبەك:
— امان ەمەس! بۇگىن تۇندە جاقسىبايدىڭ ءادىلى اۋلىن شاۋىپ، ۇسەننىڭ، باسىن جارىپ، قارىنداسىن تارتىپ اكەتىپتى. سوعان پروتوكول جازعىزىپ وتىر. وزگەسى ءبىتتى. ءسىزدى قول قويۋعا شاقىردىق. بولىس قاعازدى وقىپ بەرىپ، از ويلانىپ وتىردى دا:
— بالام، بۇل جارامايدى!
ەركىمبەك:
— نەگە؟
بولىس:
— مىنا سايلاۋعا ەكى اي، كوپ بولسا ەكى جارىم اي قالدى.ءادىلدىڭ ءوزى جالعىز بولعانمەن، رۋلى ەلى بار، اعايىنى بار، انشەيىندە بىزدىك بولعانمەن، ءادىلدىڭ باسى شاتاققا ىلىنسە، قاپى قىزباي تۇرا ما؟
ەركىمبەك:
— اكە، مەن ەندى سىرىمدى ايتايىن: انا كۇنى مىناۋ ۇسەنگە قۇلاق ءسۇيىنشى بەرىپ قويعان مەنىڭ قالىڭدىعىمدى الىپ قاشىپ وتىر. مەن ادىلدەن كەگىمدى الماي... — دەپ ءسوز اياعىن اياقتاعانشا، اكەسى بالاسىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ:
— قاراعىم-اۋ، ارىستانداي ازۋلى قاينىڭ بار ەمەس پە؟ قىزىنىڭ ۇستىنە قىز ايتتىرعان سوڭ، ول ءبىزدى كورە مە؟ ءارى ونىمەن، ءارى ءادىلدىڭ بار اعايىنىمەن مەنى كورگىسىز قىلىپ، وسى سايلاۋدا اكەڭدى قapa جەرگە وتىرعىزعالى ءجۇرمىسىڭ؟
ەركىمبەك:
— اكە، سىزگە باقتى قۇداي بەردى، وسى ەل بەرىپ ءجۇر مە؟ ءسىزدى ەل تاستاعانمەن، ناشاندىك ۋەز تاستامايتىن بولعان سوڭ، ءبارى دە امالسىز مالعا ساتىلىپ جۇرگەن جوق پا؟ مەن ادىلدەن كەگىمدى الماي قويمايمىن. قول قويىڭىز!
بولىس ۇسەنگە:
— شىراعىم، سەن شىعا تۇرشى، ءبىز ءوزدى-وزىمىز اقىلداسايىق — دەگەن سوڭ، ۇسەن تىسقا شىقتى. ول كەتكەن سوڭ بالاسىنا:
— شىراعىم، مەن ادىلدەن كەگىڭدى الما دەمەيمىن. ءبىراق قىز ءادىلدىڭ ءوز جەسىرى، ونى ءسۇيىپ قاشقان بولسا، سۇرالعاندا دا ونىڭ ءسوزىن ايتادى دا، ادىلگە مۇنىمەنەن ەشتەمە قىلا المايسىڭ، ءارى سايلاۋدا زادال بولادى. ونانداعى مەن ادىلدەن كەگىڭدى باسقا جولمەن الىپ بەرەيىن!
ەركىمبەك:
— ءقايتىپ؟
بولىس:
— ءقازىر ەكى مىقتى ات پەن سىر شاشپايتىن ەكى كىسى تاپ!
ەركىمبەك:
— ونى قايتەسىز؟
بولىس:
— ونى دەگەلەڭدەگى بولىس قاينىما جىبەرەم، اقبوتاداعى قۇداما، سەمەيتاۋداعى قۇداما، كوكەندەگى ناعاشىما جىبەرەم دە، ءبارىنىڭ بولىستارىنان ناشاندىككە راپورت تۇسىرتەم.
ەركىمبەك:
— نە دەپ؟
بولىس:
— «ءادىل جاقسىباي بالاسى قايداعى قاشقىن ۇرىلاردى ۇستاپ، مالىمىزدى ۇرلاپ، تىنىشتىق بەرمەيدى» دەگىزەمىن. ونى ناشاندىك بىزدەن استىرتىن سەكرەتنىي بۇيرىقپەن سۇرايدى. سوندا مىنا تىلماش-ەكەم مەن ءبىز «راس» دەپ كۋا بولىپ قايىرساق، ءبىر-اق كۇندە موينى استىنان كەلەدى. ونى ەشكىم دە بىلمەيدى، جالاسى بىزدە دە قالمايدى. تىلماش-ەكەم مەن ءبىزدىڭ مال باسىمىز قوسىلعان كىسىمىز عوي، بۇل كىسىگە ۇناسا، مەنىڭ اقىلىم وسى.
ءتىلماش:
— جارايدى! بولىستىكى اقىل، — دەگەن سوڭ بولىس:
— ءبىراق، مۇنى ۇسەنگە دە سەزدىرمەۋ كەرەك. ۇسەندى ءوزىم بابىن تاۋىپ قايتارام، — دەپ، ۇسەندى شاقىرتىپ الدى دا:
— ۇسەن شىراعىم، سەن مەنىڭ جالعىز بالاممەن دوس بولعان بالامسىڭ عوي! مىنا سايلاۋعا قارسى بىزگە زيان بولاتىن ءىستى قوي. مەن بايجان اقساقالعا حات بەرەيىن، بارىپ اعاڭمەن جاراسىپ، ادىلدە ^العانىڭ بولسا الۋدىڭ قامىن قىل. الدا-جالدا كەك كورسەڭ، سايلاۋ ەتكەن سوڭ كەگىڭدى الىپ بەرۋگە مەن مىندەتتىمىن، — دەگەندە، ءتىلماش:
— مەن مىنا پروتوكولدى جازعان قالاماقىنى كىم بەرەدى؟
ەركىمبەك:
— مەن بەرەم تىلماش-ەكە! — دەدى.
ءتىلماش: قايىرمايىم! ەركىمبەك:
ءما، — تىلماش-ەكە، ۇسەن ءۇشىن بەس سوم! بۇل مەنىڭ دوسىم عوي!
— جوق، سەنى بىلەم عوي، مەن اڭى بەرمەسە، پروتوكولدى
ءتىلماش:
قايىر، قايىر، سەن ايتقان سوڭ بولماس! — دەپ اقشانى الىپ، پروتوكولدى ەكى ايىرىپ ۇستەلگە قويدى. سول كەزدە ەسىكتەن يۆان:
— بولىس-ەكە، سىزگە جولىعۋعا ەرجان اقساقال لۇقسات سۇرايدى
بولىس:
— كىرسىن، كىرسىن!
ەرجان كىرىپ امانداسقان سوڭ، بولىس:
— جۇمىسىڭىزدى ايتىڭىز.
ەرجان:
— بايجان اعاڭىز جىبەرىپ ەدى: «مىناۋ ۇسەن بالانىڭ جۇمىسىن قازاقشا سويلەۋگە رۇقسات قىلىپ، ۇسەندى قايتارسا ەكەن» دەپ. بولىس كۇلىپ، ۇستەلدەگى پروتوكولدى الىپ قيىستىردى دا:
مىنە، اقساقال! سىزدەن بۇرىن-aق تىلماش-ەكەڭ ەكەۋمىز اقىلداسىپ، ۇناتپاي جىرتىپ تاستادىڭ. ءبىراق، ءبىزدىڭ ءقادىرىمىزدى سىزدەر بىلمەيسىزدەر عوي.
ەرجان:
— نەگە، بولىس-ەكە، مۇنىڭىزعا قۇلدىق! ءبىز ءسىزدىڭ جاقسىلىعىڭىزدى نەگە ۇمىتايىڭ!
ءتىلماش:
— قۋ! سايلاۋدا كورەرمىز!
بولىس ەرجانعا:
— اقساقال، مىنا ءىنىڭىزدى الىپ قايتىپ، اعاسىمەن جاراستىرىپ، ادىلدە قالعان-قۇتقانى بولسا، الىپ بەرىڭىزدەر. مەنىڭ ەل توزسىن دەمەيتىنىمدى بىلەسىز عوي. ءبىراق وزىمە قارسى كەلگەنگە شىداي المايتىنىم راس.
سول ون التىنشى يۋن كۇنى ۇسەننىڭ كەلىنشەگى ءجاميلا «ءۇيدى جىعام» دەپ تۇڭلىگىن الىپ تاستاسا دا، بايجان اقساقال كىسى جىبەرىپ: «ەرجاندى جىبەردىم، سول كەلگەنشە جىقپاي تۇرا تۇرسىن»، — دەپ جىققىزباعان، بەسىنگە تايانىپ قالعان سوڭ، ءجاميلا:
— ماعان كەلگەن سوڭ ءىنىسى ۇرسادى عوي، — دەپ، ءۇيدى جىققالى جاتقاندا، ەرجان مەن ۇسەن كەلىپ، بايجان وتىرعان ۇيگە تۇسكەن سوڭ، از عانا سويلەسىپ، اساندى شاقىرىپ الىپ، بايجان اقساقال:
— شىراعىم اسان! ءاpyaق جار بولىپ، بولىس مىناۋ ۇسەندى «اعاڭمەن تاتۋلاس» دەپ قايىرىپتى. كەشەگى بالالىعىن كەش، شىراعىم.
اسان:
— اعالار، مەن كەشەرمىن-اۋ، ءبىراق، اتا-انامىزدىڭ ارۋاعى كەشەر مە؟ «سولاردىڭ اتاستىرىپ كەتكەن ادىلگە بارام دەدىڭ» دەپ، كەشە جەتىم ماريانى سابادى. سونىڭ ىزاسىنان ماريا جاياۋ-جالاڭاش كەتىپ وتىرعان جوق پا؟ — دەپ، كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى.
بايجان:
— قاراعىم، سەن كەشسەڭ ءاpyaق تا كەشەر. ماريانىڭ ۇسەندە قارىزى قالعانى راس. ءبىراق ادىلدە دە وسى ۇيدە ءىلۋ، جىرتىس، ءسۇتاقى، تويمال دەگەندەي قارىزدارى بار ەمەس پە؟ اشۋىڭدى بىزگە بەرىپ، كەشكەنىڭ راس بولسا، ءبارىنىڭ ەمىن ءوزىڭ تاپ!
ۇسەن:
— اعا! مەنىڭ بىلمەستىگىم بولسا، دۇرە سالساڭ دا شىدادىم، — دەگەن سوڭ، اسان:
— ءسوزىڭ، شىن بولسا، انا ماريانىڭ كيىم-كەشەگى، توسەك-ورىن، ەر-توقىمىن الىپ بارىپ، اياعىنا جىعىل! ءادىل الاسىڭدى بەرمەي كەتسە، مىنا ماعان بەرگەن از عانا ەنشىڭدى مىنا اقساقالداردىڭ كوزىنشە سوعان بەرگەنىم. ادىلدەن السام دا، قالسام دا وزىمە ەسەپ بولسىن!
بايجان اقساقال:
— ۇسەن، سەن ەندى اعاڭنىڭ ايتقانىن قىل!
ۇسەن:
— جارايدى! زىليقا ەكەۋمىز الىپ بارايىق! — دەپ، ماريانىڭ كيىم-كەشەك توسەك-ورنىن ءبىر تۇيەگە ارتىپ، ەر-توقىمىن ءوزى مىنەتىن قارا جورعاسىنا ەرتتەپ، زىليقا، ۇسەن، ەرجان اقساقال ءبىر جولداس الىپ جونەلدى. مىنا جاقتا ءادىلدىڭ كارى شەشەسى «كەلىنىم كەلدى» دەپ، باعاناعى اقسارباس قويدىڭ ۇستىنە ءبىر تاي، ءبىر قوي سويىپ، توي قىلىپ جاتقان. كەشكە بۇلار بارعان سوڭ، «تويىڭ تويعا ۇلاسسىن» دەگەن قازاقتىڭ باتاسىنداي بولىپ، ۇسەن ماريانى قۇشاقتاپ كەشۋ سۇراپ، مارە-سارە بولدى دا قالدى. ەرتەڭىندە ءادىلدىڭ كارى شەشەسى «تەمىردى قىزۋىندا coق» دەگەن دەپ، ءۇش تۇيە، ەكى جاقسى ات، ەلۋ قوي ايداپ، ءادىلدى ەرتىپ اسان، ۇسەننىڭ اۋلىنا كەلىپ، ولار ەكى قونعىزىپ، ماريانىڭ وتاۋى مەن قالعان جاساۋىن ارتتىرىپ ءجاميلا اپارىپ، ماريامەن جاراسىن، ابدەن كىرسىز بولىپ تاتۋلاستى. سول كۇنى ءادىل مەن مىرقىباي بارىپ، سەرىكبايدىڭ كەلىنشەگىن دە ۇزاتىپ اكەلدى.
«ءبىر اي دەگەن — ءبىر كۇن» دەپ قازاق ايتقانداي، ەل كۇنگەيگە كەلىپ تە قالدى. تامىزدىڭ تامىلجىعان ىستىعى كوپ ءشوبىن سارعايتسا دا، بالاۋسالار ءالى ەندى. قوزىنىڭ جەلكىلدەگەن جەلەكتەي سەڭسەڭ ءجۇنى قىرقىلىپ، يرەك-يرەك بولسا دا، قوماعايدىڭ كوزىن قىزىقتىراتىن قوماقتى قۇيرىعى جايقالعان باعلان توقتى اتانىپ قالعان. مىنە، بۇل — ءيۋلدىڭ ون بەسى. ءادىل مەن ماريانىڭ اۋزىنا جانىن تىستەپ قۇتىلعانىنا دا ءبىر اي بولىپ قالعان.
ءار مەزگىلدىڭ وزىنە لايىقتى ءىسى بار عوي. بۇل كەزدە ءادىل مەن ماريا تۇگىل، ولاردىڭ جاس بالالارى دا، ۇلكەندەرى دە قاراقات، بۇلدىرگەن تەرىپ، ساي-سايدىڭ بالاۋسا ءشوبىن تاپتاپ، كولەڭكەلى اعاشتى ارالاپ ءجۇر. ارقاسى كۇنگە كۇيگەن دامبالشاڭ وراقشىلار باستارىنا جەلبىرەتىپ ورامال تارتىپ، كەيبىرى ادەيى كۇلسىن دەگەندەي، ورعان ۇزىن شالعىننان باسىنا سالدە وراپ كولبەكتەپ، كۇرىلدەتىپ پىشەن شاۋىپ ءجۇر.
قاينىمەن جاراسىپ العان ءادىل ارتى — شاڭسىز، الدى
— داۋسىز. اسىڭ جارىنا قوسىلىپ العان ماريانىڭ، تەرگەنى
— بۇلدىرگەن، قاراقات، سالعانى — ساۋىڭ، ويلارىندا دانەمە جوق، قايعىسىز ۋاقىتى وسى.
بۇل كەزدە تورەبەك بولىستىڭ اۋلى دا كۇنگەيدەگى قوسبۇلاعىنا قونعان. اۋىلدىڭ سىرتىندا ون شاقتى ات قالماقشا بايلاۋلى، شىبىننان تىپىرشىپ شىداماي تۇر.
ءتىلماشتىڭ aق قوسىنا ستارشىندار بىر-بىرلەپ كىرىپ-شىعىپ جاتىر. الدىڭعى شىققاندارى ارتقىسىن توسىپ وتىرعاندا، ءبىر ستارشىن قاسىنداعىعا:
— وسى ءبىز نەمەنەگە مور باستىڭ؟ انا قاسىنداعى ستارشىن:
— «ەگىن، پىشەن ەسەبى» دەپ ءتىلماش ايتتى عوي!
اناۋ:
— ەكى قاعاز سول ەكەنى راس! ءبىراق انا ءبىر قاعازدى بىزدەن تاسالاي بەردى. مەنىڭ ازىراق ورىسشا تانيتىنىم بار عوي. سول قاعازدىڭ باسىندا «سەكرەتنىي بۇيرىق» دەگەن جازۋ بار. جانە اياق جەرىندە «ءادىل جاقسىباي بالاسى تۋرالى» دەگەن ءسوزدى كوزىم شالىپ قالدى،
— دەگەنشە، ارتقى ستارشىندار كەلىپ، «جۇرىڭدەر! جۇمىس ءبىتتى عوي. ۇيىمىزگە بارىپ پىشەنىمىزدى ورعىزايىڭ» دەپ تارقاستى. سۇيتسە دە الگى ستارشىننىڭ ويىنان سول كۇدىك شىقپادى. شىڭعىستىڭ كۇنگەيىنە قونعان قالىڭ ەلدىڭ مالى 15-20 كۇندە-aق جەردىڭ شاڭىن شىعاردى. باۋىر قىستايتىندار ءيۋلدىڭ جيىرماسىنان قالماي اسىپ، وتىزىندا ءادىلدىڭ اۋلى دا اسا كوشتى. سىرتقى بيىك جوتادان كوش ۇڭىرەيگەن كور سياقتى تەرەڭ اسۋعا قۇلاي بەرگەندە، ءادىل ارتىنا قاراپ، جوتادا ءبىراز كىدىرگەندە، قاراقويتاستان اسا كورىنىپ قۇلازىپ قالعان كوكسەڭگىر، شاقپاق، اقشاتاۋلار وكپەلەپ، ناز قىلعان ايەل پىشىندەلىپ، مۇنارتىپ مۇڭايىپ: «قاپ! ءبىزدى تاستاپ بارعانداعىڭ-دى دا كورەرمىز» دەگەن سياقتاندى.
ءادىل ادەيى ويلاماسا دا، «جاز جايلاۋداعى جايناعان جاسىل ءشوپ، جارقىراعان ايناداي بۇلاق، بەيىشتىڭ اۋەسىندەي جان بەرەتىن اۋا قالدى-اۋ!» دەگەندەي شەمىرشەگىنىڭ استى قىزىپ كەتكەنىن سەزبەي قالدى. سوندا سەن، كارى شىڭعىستاۋ: «جازعى سالۋىن، بيىك جايلاۋدىڭ، جارقىراعان ءمولدىر سۋىن، جايقالعان جاسىل ءشوبىن جايلاپ، دەرتكە دارمەن بولاتىن جاقسى اۋاسىن جۇتىپ كەلدىڭدەر مە؟ ەندى ءبىر مەزگىل تومەن ءتۇسىپ، تۇنەرگەن قۇدىقتىڭ ىلاي سۋىن ءىشىپ، شاڭدى اياققا قونىپ شاڭ جۇتىپ تا كورىڭدەر!» — دەگەندەي سازىعىرلاۋ سارى بەتىڭمەن قارادىڭ-اۋ! تەرەڭ اسۋدا كەلە جاتقان كوشكە ەكى جاقتاعى قاباعىن تۇيگەن قارا جارتاسىڭ «بالەم، ۇستىڭە قۇلاپ، تالقانىڭدى شىعارايىن با؟» دەپ تۇرعانداي بولدى-اۋ!..
سول قيىن اسۋدىڭ ىشىندە كەلە جاتقاندا، ءادىلدى ادەيى قۋىپ كەلىپ، باعاناعى ستارشىن كادىكتەنگەن ءسوزىن ايتىپ: «سوقىرعا ءسوز بولا قالسا، ءبىز «ورىسشا بىلمەگەندىكتەن ءمور باستىڭ» دەرمىز»، — دەدى. ءادىل بۇل ءىستى ەشتەمەگە جوري الماسا دا، اسۋدىڭ قيىندىعىنان با، سالقىن سامال جايلاۋدان شاڭدىاياققا كەلە جاتقاندىقتان با، ايتەۋىر كوڭىلى جابىرقاۋ تارتتى.
ەل باۋىرعا العاش كەلگەن كەزدە اششى ساعىنىپ كەلگەن مال تارلاۋ، جۋسان، كوكپەك جالماققۇلاق سياقتى اقىلى شوپكە ابدەن قانىپ، جازىققا ءتۇسىپ تىراڭداپ، شاڭدىاياققا اۋناپ جەتىسىپ قالسا دا، اۆگۋست جۇلدىزىن اياقتاعانشا ءار جەرگە جۇرت جاڭالاپ قونىپ جۇرسە دە، سەنتيابر تۋعان سوڭ-اق بۇرىنعى جايلاۋداعىداي جۇما سايىن سونى قونىسقا قونا الماي، مەرزىمدى سۋدىڭ باسىندا، ەسكى كوڭدە كەپ وتىرىپ قالىپ، اۋىلدىڭ ماڭى شاڭداق تارتىپ، تاقىرلانا بەردى. قازان (سەنتيابر) تۋعان سوڭ قازاننىڭ قارا داۋىلى سوعىپ، سارعايعان جاپىراقتاردى، جايقالعان سەلەۋلەردى ۇشىرىپ، اعايىننان الىس جەرگە امالسىز جەتكەن جولاۋشىداي-اق قاڭعىتىپ الا كەتتى. كوكپەك توبىلعىلارداعى ورمەكشىنىڭ ەڭبەك قىلىپ توقىعان ۇياسىن دا بۇزىپ كەتتى.
مىنە، بۇل سەنتيابردىڭ ون بەسى. بۇل كەزدە ءادىلدىڭ اۋلى ءوزىنىڭ ميلى قۇدىعىندا. ءادىل مەن ماريانىڭ العاش قوسىلعانى دا جازعىتۇرىم، مايدىڭ ون بەسىندە وسى قۇدىعىندا ەدى. مىنە، سوعان ءتورت-اق اي بولدى. بۇل كەزدە ەلدىڭ ەرتە قىرىققاندارى از عانا قويدىڭ ءجۇنىن تاسىپ تا العان. بۇگىن ءادىل مەن ماريا اس ءۇيىن بوساتىپ، سونىڭ جانىنداعى كوگەنگە ەركەك قوي، تۋ جوق، بويداقتارىن كوگەندەتىپ ساناپ جاتقاندا، ەسىك الدىنداعى كەزەڭنەن تورت اتتى كىسى جەلە شاۋىپ شىعا كەلدى. مۇنىڭ ءبىرى — ارقاتتا تۇراتىن ۋريادنيك ءبىرى — بولىستىڭ قازاق-ورىسى يۆان، ەندى ەكەۋىنىڭ ءبىرى — ات-شابارى، ءبىرى — بولىستىڭ ءوز ستارشىنى. ۋريادنيك كەلە سالا ادىلگە:
ءادىل جاقسىبايەۆ سەن بە؟
— مەن!
— ءايدا، اتقا مىنەسىڭ!
— قايدا؟
— سەمەيگە، ناچالنيك شاقىرادى!
— تاقسىر، قوي قىرىقتىرعالى جاتىر ەدىم، جايىراق بارۋعا بولماي ما؟
— نۋ، ايدا تەز! انتۇرعان ۇرى، رازبوينيك! — دەپ، قامشىمەن تارتىپ جىبەردى.
ءادىلدىڭ كارى شەشەسى:
— ويباي-اي، قۇداي-اۋ! بۇل نە دەگەن سۇمدىق ەدى؟ تاقسىر-اۋ، بالامنىڭ نە جازىعى بار؟ — دەپ ۋريادنيككە كەلگەندە، ونى يتەرىپ تاستاپ، قازاق-ورىستى جۇمساپ، قوي قايىرعان قويشىنىڭ اتىن اۋدارىپ الىپ، ادىلگە مىنگىزگەلى جاتقاندا، ماريا كەلىپ:
— قاراعىم، العانىم-اۋ! مەنى دە الا كەت! — دەپ، ءادىلدى قۇشاقتاي العاندا، ونى قازاق-ورىس ءبىر قويىپ قالىپ:
— ءايدا كەت! ءبارى سەنىكى بۇلىك! سەن بولىستىكى بالاعا تيسە، بۇل بۇلىك بولمايتۇعىن ەدى، — دەپ، ءادىلدى ەرىكسىز اتقا مىنگىزىپ الا جونەلەردە، ءادىل ارتىنا قاراپ:
— قوش، اجە! قوش، ماريا! ءتىرى بولسام كورەرمىن. ولسەم قارىزدارىڭدى كەش! ماريا، اجەمدى كۇت! — دەگەندە، ءسوزىنىڭ ارتىن ايتقىزباق، ۋريادنيك تاعى ءبىر تارتىپ قالىپ:
— سويلەمە، انتۇرعان! ءايدا ءجۇر! — دەپ، الدى-ارتىنا قاراتپاي الدى دا جونەلدى.
سول كەزدە شىڭعىس جاقتان قايعىلى قارا بۇلت شىعىپ، قارا داۋىل بولىپ، كارلى جاڭبىر جاۋا باستادى. اۋىلدان بىلاي شىعا بەرگەندە، ءبىر قاڭباقتى جەل ۇشىرىپ، دەدەكتەتىپ اپارىپ قۇرى قۇدىققا سالعانىن ءادىل كورىپ، اباقتى ەسىنە ءتۇسىپ:
اتتەڭ، كومەكسىز، تۋىسقانسىز جالعىزدىق-اي! شىركىن وپاسىز دۇنيە-اي! كورسەتپەگىڭ وسى ەكەن عوي! — دەپ كوزىنىڭ جاسى سورعالاپ، امالسىز كەتىپ بارادى...
مىنە، كارى شىڭعىستاۋ، وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ كوز الدىڭدا بولعان ءىس. ءدال سول كەزدە سەن قارلى، جاڭبىرلى قارا داۋىلىڭدى سوققىزىپ، ءادىلدى ۋريادنيك ءبىر ايداسا، ىققا قاراي سەن داۋىلىڭمەن ەكى ايداپ، بۋراداي بۇرقىراعانىڭ، جەردى قارا تۇتەك بوران قىلىپ، اسپاندى قapa جاڭبىرلى قارا بۇلتپەن قاپتاعانىن ادىلگە قىلعان كورىڭ بە؟ ايتپەسە، راقىمسىز زۇلىمدىققا ىزالانىپ، جازاسىزدى اياپ جىلاعانىڭ با؟..
سول كۇنى ءادىلدى ايداعاندار جولىققان ەلدىڭ اتىن ىلاۋلاپ، ساپىرىپ وتىرىپ، ارقالىقتاعى قاناي باردى. قانايدىڭ ءبىر ستارشىنىن شاقىرىپ الىپ، ءبىر سەمىز توقتى مەن بەس ات دايىنداتىپ، سوندا قوندى. كەش بولعان سوڭ ءبىر كىسەن تاپتىرىپ، ءادىلدىڭ اياعىنا سالعالى جاتقاندا، ستارشىن:
— تاقسىر، بۇل قاشاتىن كىسى ەمەس. كىسەن سالماي-اق قويىڭىز، بۇل قاشسا، مەن جازالى بولايىن، — دەسە دە، بولماي كىسەندەپ، سول قانايدىڭ ستارشىنىنا كۇزەتتىردى. ۋريادنيك جاتقان سوڭ كىسەنىن الىپ تاستاپ، تامادا سىيلاپ جاتقىزدى دا، تاڭ اتىپ، ۋريادنيك شايىن ىشكەن سوڭ، ءادىلدى اپارىپ بەردى. ۋريادنيك دايىن اتپەن ءادىلدى الىپ جونەلدى. سەمەيگە بۇلار بارعان كەزدە، ناچالنيك سايلاۋعا كەتكەندىكتەن، ءادىل اباقتىدا جاتىپ قالدى.
سەنتيابردىڭ جيىرماسى ءتۇنى پار-پار ات جەككەن ەكى اربالى بىلدەنىڭ كەزەڭىنەن اسىپ بارا جاتقاندا، ارتىنان ءۇش اتتى كىسى قۋىپ كەلىپ، «توقتا-توقتا» دەگەن سوڭ، توقتاپ قاراسا، كەلگەننىڭ ءبىرى
— قازاق-ورىس، ءبىرى — ستارشىن، ءبىرى — اتشابار. كەلىسىمەن قازاق-ورىس: «ايدا، قايتا جۇرەسىڭدەر! تاسبۇلاقتا بولىس اۋلىندا سايلاۋ بولىپ جاتىر. سايلاۋعا كەرەكسىز، قالاعا بارمايسىز»، — دەگەن سوڭ، ارباداعى ەرجان اقساقال:
— مەنىڭ ەرجەتكەن بالام بار عوي، سول مەنىڭ ورنىما جارار.
قازاق-ورىس:
— جوق، جوق، بولمايدى، ءوزىڭ جۇرەسىڭ! اناۋ ارباداعى ءادىلدىڭ قاتىنى مەن شەشەسى دە كەرەك. ءادىل ورنىنا شاڭىراققا تۇسەدى. ايدا، — دەپ بولماي، قايتا الىپ ءجۇردى. قازاق-ورىسقا ءبىراز اقشا بەرىپ جالىنىپ، سەرىكبايدى ازىق-اقشا بەرىپ قالاعا جىبەردى دە، وزگەسى امالسىز سايلاۋعا قايتتى.
كۇن كەشكىرىپ قالعاندىقتان، سول كۇنى جولدا دالاعا قونىپ، ماريا قاتتى ناۋقاستانىپ قالدى. ەرتەڭىندە سايلاۋعا كەلسە، ناچالنيككە كوتتەستىرىپ تىككەن اق ءۇيدىڭ الدىندا ۇستەلىن قۇرىپ وتىرعان ناچالنيككە شاڭىراق يەلەرىن بىر-بىرلەپ ايداپ كەلىپ، «ەلۋ باسىڭ كىم؟ ستارشىنىڭ كىم؟» — دەپ سۇراپ جاتىر ەكەن. بۇلار بايجان اقساقالدىڭ تىككەن ۇيىنە بارىپ تۇسكەن سوڭ، بايجان اقساقال ەرجانعا:
— بۇل جولى تورەبەككە قارسى جاق كوبەيىپ ەدى، مىنا ناچالنيك قازاق-ورىستارعا ساباتىپ، قورقىتىپ، ەل اناۋ قازاق-ورىستاردىڭ قولىنداعى مىرزاباي قامشىدان ىعىسايىن دەدى. ناچالنيكتىڭ قالتاسى تولعان بىلەم، ءبىز بۇرىنعى سالتىمىزبەن ارا اعايىنسىنعان بولىپ وتىرمىز. ۇيتسە دە «ايلاسىزدىق باتىرى ايعا شابادى» دەگەندەي بولماي-اق، ءادىلدىڭ جانىن تىلەپ قانا بولىسپەن جاقىن كىسىمسىپ، اناۋ ەلمەن جاراستىرسام قايتەدى دەپ وتىرمىن، — دەگەن سوڭ، مۇنى ەرجان دا ۇناتىپ، اراعا ءجۇرىپ، تورەبەكپەن بولىستىققا تالاسقان جاققا ءجۇز سوم جول اپەرىپ، تورەبەك — بولىس، بالاسى — كانديدات بولماققا ءسوز بايلاستى.
مۇنى ناچالنيككە ايتقان سوڭ، جيىرما ەكىسى كۇنى ابىر-سابىر ەلۋ باسى سايلاپ، شار سالعىزىپ، تورەبەك بولىس، ەركىمبەك كانديدات بولدى. ەركىمبەكتىڭ جاسى تولمايتىنىن ناچالنيك ەسەپكە دە العان جوق، تەگىندە ونىڭ دا ەمى وڭاي بىلەم!..
ءادىلدىڭ شەشەسى مەن ماريا اتتارىن جەگىپ، ارباسىنا ءمىنىپ جاتقاندا، شەشەنباي كەلىپ، ءبىر قاعازدى «مىناۋ ءادىلدىڭ حاتى»،
— دەپ كەمپىرگە بەرگەن سوڭ، مارياعا وقىتىپ قاراسا، ءسوزى مىناۋ: «بايبىشە، ماريانى ۇسەننىڭ قولىنا قايتارىپ بەرىڭىز. ءادىل بالاڭىزدى امان-ەسەن قايتارىپ بەرۋ ماعان مىندەت بولسىن. ەگەر مۇنى قىلماساڭىز، ءادىلدى وسى كورمەگەنىڭ - كورمەگەن، ودان كۇدەرىڭدى ءۇز! جازۋشى ەركىمبەك». وسى جازۋدى وقىعان ماريا ەركىمبەك دەگەن قولدى كورگەندە، بۇرىنعى ناۋقاسىنىڭ ۇستىنە تاعى قاتتى دەرت جامالعانداي بولىپ، حاتتى لاقتىرىپ تاستاپ، اتتى ايداتىپ جۇرە بەردى.
ماريا سول ناۋقاسىنان جيىرما كۇن دەگەندە ازار باسىن كوتەرىپ، ءتاۋىر بولدى. وعان شەيىن سەرىكبايدان: «ناچالنيك كەلمەي، ادىلگە ەشكىمدى جولىقتىرمايدى. تاماقتى سىرتتان بەرىپ تۇرمىن»، — دەگەن ەكى رەت حات كەلدى.
ماريا جازىلعان coڭ قامدانىپ، ۇيلەرىنە زىليقانى يە قىلىپ، ءادىلدىڭ شەشەسى مەن ماريا، ەرجان، اسان، مىقتىبايدى ەرتىپ، تاعى قالاعا ءجۇردى.
وكتيابردىڭ ون بەسى كۇنى قap ۇشقىنداپ تۇرعاندا، اباقتىدان ەكى سولدات ءادىلدى ايداپ، ناچالنيككە الىپ كەلدى.
ناچالنيك ءبىر قاعازدى قولىنا ۇستاپ تۇرىپ:
— ءادىل، سەن جوعارعى ۇلىقتىڭ ءومىرى بويىنشا اقمولا بولىسىنا بەس جىلعا جەر اۋدارىلدىڭ!
ءادىل:
— تاقسىر، قىلمىسىم نە؟
ناچالنيك:
قاشقىن ۇستاپ، ۇرلىق قىلعىزعانسىد!
ءادىل:
— تاقسىر، مەن بيىل عانا 17-گە شىعىپ تۇرعان بالامىن، قالايشا ۇرلىق قىلعىزام؟
ناچالنيك:
— جوق وتىرىك ايتاسىڭ، سەنىكى جاس سپيسوكتا — جيىرما بىردە.
ءادىل:
— تاقسىر، تەكسەرىپ، موينىما سالعىزساڭىز ەكەن؟
ناچالنيك:
— سويلەمە! ەكى-ۇش بولىس ەل كۋالىك ەتكەن. ءوز بولىسىڭ دا، ستارشىندار دا كۋالىك بەرگەن.
ءادىل:
— تاقسىر، بولىسىمنىڭ قاستىعى عوي. ستارشىنداردان سۇراۋعا بولماس پا ەكەن؟
ناچالنيك:
— بولمايدى! جاندارالدىڭ بۇيرىعىنا قارسىلىق قىل دا! ءايدا، جۇمىس بىتكەن! — دەپ سولداتتارعا ىمداعان سوڭ، ارتقى ءسوزىن ايتقىزباي، ايداي جونەلگەندە، سەرىكباي قالانىڭ ەكى جاقسى كىسىسىن الىپ كەلىپ، قىرمەن اپارۋعا كەپىلگە سۇراتسا دا، ناچالنيك كونبەدى. سەرىكباي ەرە كەتۋگە دە رۇقسات بەرمەگەن سوڭ، جاياۋ ايداپ بارا جاتقان ادىلگە كورىسىپ، قوشتاسۋعا سولداتتار جۋىتپاعان سوڭ، انادايدان قوشتاسىپ جاناي كەلە جاتىر. سوندا ءادىل:
— قوش، سەرىكباي! اجەم مەن مارياعا سالەم ايت! سولارعا كوزىڭنىڭ قىرىن سالا ءجۇر! اسان مەن زىليقاعا، مىقتىبايعا سالەم ايت! بايجان، ەرجان اقساقالدارعا سالەم ايت! اجەم مەن ماريانى ەستەرىنە الا ءجۇرسىن، — دەگەندە، سولداتتار:
— سويلەمە، ءايدا! — دەپ، ءادىلدى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن جەلكەدەن ءتۇيىپ قالىپ، بىرەۋى: — ەندى اتامىن، قايت! — دەگەن سوڭ، سەرىكباي كوزىنەن جاسى سورعالاپ، امالسىز قايتتى.
سول كۇنى سەمەيدەن شىققان سەرىكباي قارلى جاڭبىر جاۋعان باتپاقتان جۇرە الماي، تاڭ اتا كۇشىكباي كەزەڭىنە ازار كەلدى. كەلسە، ماريالار دا كەلىپ، تان، نامازىن وڭىپ، جاڭا عانا اتىن جەگىپ جاتىر ەكەن.
سەرىكباي كەلىپ، ءادىلدىڭ كەتكەنىن ايتقان سوڭ، ايدالاداعى بۇلاقتىڭ باسىندا بەس-التى ادام شۋلاپ، جىلاپ، كەيدە بىرىنە-بىرى باسىتقى ايتىپ جاتقانىن ويلاڭىز!
ازدان سوڭ ەرجان اقساقال:
— بايبىشە، — ءادىل ولگەن جوق، ءتىرى كەتتى عوي! «كەبەنەك كيگەن كەلەدى» — دەگەن ءۇمىتىمىز بار عوي. مىنا اسان مەن سەرىكباي قالاعا بارىپ ادۆوكاتقا سويلەسسىن، ءبىز وزگەمىز قايتايىڭ! — دەپ، اسان مەن سەرىكبايعا اقشا بەرىپ، قالاعا جىبەرىپ، وزگەسى ەلگە قايتتى.
مىنە، وسى حاباردى ەسىتىپ، قايتا جۇرگەن ءادىلدىڭ كارى شەشەسى جانىنا ولشەگەن جالعىزىنان ومىرلىك كۇدەرىن ءۇزىپ، جانىن اۋزىنا تىستەپ قوسىلعان جارىنا ماريا تىم بولماسا ەندى ءبىر كورىپ، قوشتاسا الماي قايتقاندا، نە جايمەن قايتتى عوي دەيسىزدەر؟..
ۇيتكەنمەن، كەنشىلەر تالقان قىلىپ تاسىن قازىپ الىپ، ۇڭىرەيتىپ جاتقاندا باقايىمەن شىم ەتپەگەن كۇشىكبايدىڭ ارقالىعى بۇلاردىڭ قايعىسىن نە قىلسىن — بۇرىنعىدان-aق بۇلاعى سارقىراپ، كەدەيلەر كولبەڭدەپ، تاۋى تاپجىلماي قالا بەردى...
قالاعا بارعان اسان مەن سەرىكباي ادۆوكاتشا سويلەسسە دە، ادۆوكات: «بۇل سوتتىڭ جولى ەمەس، ۇلىقتاردىڭ «ادمينيستراتيۆنىي ۆىسىلكا» دەگەن ءىسى، شىنىن ايتقاندا، زورلىق جولى. بۇعان ادۆوكات تۇك قىلمايدى. ەرتەرەك قامدانباعان سوڭ، ۋاقىت وتكەن!» — دەگەن سوڭ، بۇلار دا سالى سۋعا كەتىپ ەلگە كەلدى.
ءادىلدىڭ جولشىباي كورگەن قورلىعىن. «انتۇرعان رازبوينيك» دەپ بىرەسە تەپكىلەپ، بىرەسە مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ۇرعانىن جازا بەرىپ قايتەمىز! اڭىرىندا اقمولا ۋەزىنىڭ ىس بولىستىق ۆولوسنايىنا تاپسىرىلدى. ول كەزدەگى ول ەلدىڭ بولىسى حالقىنا ءقادىرلى اتاقتى تۇقىمنان، ءبىر مەيىرىمدى جاستاۋ جىگىت بولعاندىقتان، ءادىل سونىڭ ءوز قولىندا تۇرۋدى تىلەنىپ، ءجون سۇراسا كەلە، انا جىلى بۇل جاق ورىنبورعا مال ايدايتىندا ءادىلدىڭ اكەسى جاقسىباي مارقۇم دا ەكى جۇزدەي جىلقى ايداپ بارعان ەكەن. سوندا سول ەلدىڭ باسشى بولىپ، سۋ كورسەتكەن ءبىر جىگىتىنە ءبىر ات سىيلاپ، ايران اكەلگەن ءبىر كەدەي جاتاقشىنىڭ قاتىنىنا ءبىر كويلەكتىك شىت بەرگەنى ايتىلىپ، ءادىلدىڭ كىم ەكەنى انىقتالىپ، بولىسى ءوز باۋىرىنداي كۇتىپ، اس، توي-cayىق، جيىندا ءوز قاسىنان تاستاماي قۇرمەتتەپ الىپ ءجۇرۋشى ەدى.
ۇيتكەنمەن تۋعان ەل، تۋعان جەر، ولگەن مولا، اسىرەسە، كارى شەشەسى مەن ءتورت-اق اي جولداس بولعان سۇيگەن جارى ءادىلدىڭ ويىنان شىعادى. وندا جۇرگەن ۋاقىتى قىلىششا سۇيرەتىپ، قىر كورسەتىپ كەلگەن قىس بولعاندىقتان، بۇرقىراپ بوراي جاۋعان قالىڭ قap باسقانداي، شاقىلداعان اياز قىسىپ قاتىرعان مۇزداي، ءادىلدىڭ ىستىق جاس جۇرەگى مۇزداي قاتىپ، قap باسقانداي قايعى باسىپ، كۇننەن كۇنگە جۇدەۋ تارتىلىپ جارالىسقا دا نارازى بولىپ، «دۇنيەگە نەگە كەلدىم؟ ماريانى نەگە كوردىم؟ بۇيتكەنشە جارالماي-اق قويسام نەتتى؟»، ءبىر مەزگىل «كارى شەشەمنىڭ ءبۇيتىن زارلاپ قالعانىن كورمەي-اق، اكەمنەن بۇرىن ءولىپ كەتپەگەن ەكەم؟»، ءبىر مەزگىل «اتتەگەن-اي، ۇسەن قۋىپ جەتكەندە سونىڭ ءوزىن اتىپ ءولتىرىپ-اق ايدالماعان ەكەم؟»، ءبىر مەزگىل «اتتەڭ، جالعىزدىق-اي! وزگەلەردەي مەنىڭ دە ءاعا-ىنىم بولسا، تىم بولماسا ءبىر كەلىپ امانداسار ەدى-اۋ!» — دەپ، كوزىنەن ىستىق جاس توگىلەدى.
ارداقتى وقۋشىلار! ءادىل بۇل تۇرعان جەرىندە قاتتى كۇتىلدى. ءبىراق، سول ءومىر وعان وتتان دا قىرىن ەدى. نەگە دەسەڭىز، ول ەشبىر نارسەگە ىندىنىمەن قۋانا المايدى. بىردەمەگە كۇلسە، وتىرىك كۇلەدى. قۋانسا، وتىرىك قۋانادى. سەبەبى ول ءوز ەركىمەن ونى قىلمايدى. الگى ءوزىن كۇتىن جۇرگەن بولىستىڭ، نە سونىڭ ءبىر جاقىنىنىڭ كوڭىلىن اۋلاعالى عانا كۇلىپ، قۋانعان بولاتىن. ايتپەسە ادىلدە شىن كۇلكى، شىن قۋانىش بار دەپ ءوزىڭىز دە ايتا الماسسىز. ال، ءادىلدىڭ ونداعى ويى نە؟ الدانىپ جۇرگەن جۇبانىشى نە؟
وي مىناۋ: ءادىلدىڭ وندا جۇرگەندەگى ويى — «اتتەڭ، اجەم مەن ماريانى ءبىر كورىپ ولسەم-اۋ! اتتەڭ، ەركىمبەكتىڭ قانىن ءىشىپ ولسەم، ارمانىم بولماس ەدى!» مىنە، وسىدان باسقا ادىلدە وي جوق. ءجا، جۇبانىشى نە؟ جۇبانىشى — «ءازىر كەبىن كيگەم جوق قوي! ءولى دە ارمانىما جەتىپ، اجەم مەن ماريانى كورىپ، ەركىمبەكتەن كەگىمدى الىپ ولەتىن شىعارمىن» — دەگەن نەعايبىل ءۇمىت!
ارينە، الەم اينالعانىن قويا ما؟ وقتان جۇيرىك ۋاقىت سىدىرتىپ، قاقاعان اياز، قاتتى بوراندى اقپاندى دا تۋعىزدى. بۇل كەزدە ءادىلدىڭ مۇڭلى جۇرەگىن اشىلماس قايعى باستى ما، اقپاننىڭ مەيىرىمسىز ايازى ءوتتى مە — ءادىل قاتتى ناۋقاستاندى. تۇرعان بولىسى ءۇي ىشىمەن بايەك بولىپ كۇتسە دە، جات جەردە جالعىز ءجۇرىپ اۋىرعان قانداي قيىن؟ سۋسىن سۇراعاندا، دارەتكە وتىرعاندا، «انالار رەنجيدى-اۋ» — دەپ جامان قىسىلادى. ۇيتكەنمەن امال بار ما؟ مۇنان بەس جىل بۇرىن تورەبەك العاش بولىس بولعان كەزدەن سوڭ اقمولا جاڭا جەر اۋدارىلعان باتىربەك دەگەن ۇرىنىڭ كۇنى تولىپ، ەلگە قايتپاق بولىپ ەدى. قايتارىندا «كەلە كەت» دەگەن ءادىلدىڭ ءسوزى ويىنا ءتۇسىپ كەلسە، ءادىل ءال ۇستىندە ساندىراقتاپ جاتىر ەكەن. سۇيتسە دە سويلەسىپ كورەيىنشى دەپ باتىربەك:
— ءادىل، مەنى تانيمىسىڭ؟ مەن — باتىربەك ەلگە قايتىپ بارام. ايتاتىن سالەمىڭ بار ما؟
ءادىل كوزىن اشىپ:
— اجەم مەن مارياعا... اسان مەن زىليقاعا... سەرىكباي، مىقتىبايعا... ءبىر كەرەي جىگىت بار ەدى، اتىن ۇمىتتىم... بايجان، ەرجان اسا^الدارعا... — دەدى دە، كوزىن قايتا جۇمدى.
باتىربەك:
— تاعى ايتاتىنىڭ بار ما؟ دەمىڭدى الىپ، اسىقپاي ايت!
ءادىل تاعى كوزىن اشىپ السا دا، ساندىراقتاپ:
— اجە، اجە! مەن ەركىمبەكتى ءولتىرىپ كەلدىم! ماريا! ماريا! مىنە، مەن قايتا كەلدىم! — دەپ ساندىراقتاي بەرگەن coڭ، باتىربەك
ادىلدەن كۇدەرىن ءۇزىپ، «قوش!» دەدى دە، بولىسقا بارىپ امانداسىپ قوش ايتىسىپ، اتىنا مىنە بەرگەندە، بولىس ءبىر قاعازدى جازىپ، «مىنانى ءوز بولىسىنا بەر» — دەپ تاپسىرعان coڭ، قاعازدى قالتاسىنا سالىپ الىپ جونەلدى.
باتىربەك كون بەرگەنگە قونىپ، از بەرگەنگە تۇستەنىپ، اقپاندى اياقتاي تورەبەك بولىسقا دا جەتتى. كۇنى ءبىتىپ، بوسانعان قاعازىن بولىسقا كورسەتىپ، تىسقا شىققاندا، ەركىمبەك كەلىپ، ءادىلدىڭ جايىن سۇراعان coڭ، باتىربەك:
— ويباي-اۋ! ۇمىتىپ بارادى ەكەم عوي، — دەپ، قالتاسىنان ءبىر قاعازدى ەركىمبەككە بەردى دە: — ءادىل ەندىگى ولگەن شىعار. مەن شىعاردا ءال ۇستىندە ساندىراقتاپ جاتىر ەدى. تۇرعان بولىسى دا كۇدەر ءۇزىپ، مىنا قاعازدى ءبىزدىڭ بولىسقا جازىپ ەدى، — دەگەن coڭ، ەركىمبەك قاعازدى وقىسا، ءسوزى مىناۋ: «تاعدىردىڭ اعىمىمەن بىزگە كەلگەن ءادىل ءىنىڭىز قاتتى اۋرۋ بولدى. سىزگە قايتا حابار قىلۋعا جەر الىس بولعان coڭ، مىنا باتىربەكتەن حات جازدىم. جازىم بولسا، اكەمنىڭ كۇمبەزىنە قويعىزام».
ەركىمبەك وسى حاتتىڭ «اۋرۋ بولدى» دەگەن ءسوزىن «اۋىرىپ ءولدى» دەپ بۇزىپ، «جازىم بولسا» دەگەن ءسوزدى قىرىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا «جاقسى جۋىپ» دەپ جازدى دا، باتىربەككە:
— ءادىل ءولىپتى عوي. بۇل حاتتى بايجان اقساقالعا تاپسىر، — دەپ قايتا بەردى. باتىربەك ءوز ۇيىنە ەكى قونىپ، ءۇشىنشى كۇنى حاتتى بايجان اقساقالعا بەرگەن coڭ، بايجان وقىپ كورسە، «ءادىل قاتتى اۋىرىپ ءولدى. جاقسى جۋىپ اكەمنىڭ كۇمبەزىنە قويعىزام» دەگەن. مۇنى وقىعان coڭ، ەرجان مەن اساندى، ۇسەندى دە شاقىرىپ الىپ، ءبارى جىلاسىپ، قويىن ءۇيتىپ، قازى-قارتاسىن الىپ، ازاعا ءبىر بيەسىن جەتەلەپ، ءادىل اۋلىنا قاراي قاتىن-قالاشىمەن جونەلدى.
اۋىلعا ءۇش شاقىرىمداي جەرگە كەلگەن coڭ-اق اسان، ۇسەن، قاسىنداعى جاستارى — ءبارى شىڭعىستىڭ جازىق بوكتەرىندەگى قاراۋىلعا قاراي «وي، باۋىرىم» سالىپ، اتتى قويدى.
بۇل قىستا ءادىلدىڭ شەشەسى مەن ماريا مالعا باس-كوز بولسىن دەپ سەرىكبايدى قاسىنا بىرگە قونعىزعان. سول كەزدە سەرىكباي تىستا تۇرعاندىقتان، انالاردى كورىپ، ۇيگە حابار بەرگەن coڭ، انشەيىندە تىرپ ەتپەيتىن كەمپىر مەن ماريا تىسقا شىعا كەلىپ ەدى.
«وي، باۋىرىمداعاندار» «قاراعىم، جالعىزىم، ءادىلىم» دەپ كەلە كەمپىردى دە، ماريانى دا، سەرىكبايدى دا قۇشاقتاي الدى.
ولاردىڭ شۋى باسىلماي-اق بايجان اقساقالدار دا، ونىڭ ارتىنان ىلەسە زىليقاعا باستاتقان ءبىر توپ قاتىندار دا كەلىپ قالدى. ءولىم ەستىرتكەننەن سوڭعى جاي بارىڭىزگە بەلگىلى. جىلاۋ باسىلعان كەزدە قاتىندار ماريانىڭ ەرۋلى قارا شاشىن تارقاتىپ، ماڭدايىنان ءۇش ەلىدەي aق شۇبەرەكتى تارتىپ، شارشىسىن شورت بايلاپ، aق بۇركەيدى جامىلتىپ، تەرىس قاراتىپ، ءبۇيىرىن تايانتتى دا قويدى. ەسى كەتىپ، قۇر سۇلدەرى وتىرعان ماريا جۇگىنىپ وتىرا الماعان سوڭ، جاستىڭ قويىپ، سوعان وبەكتەپ وتىر. كەمپىردە ەس جوق بولعان سوڭ، توسەگىنىڭ الدىنا بۇكتەتىلىپ جاتا كەتتى. نە كەرەگى بار، ەرتەڭىندە-اق قاتىندار قاتارىن تۇزەپ، شىمىلدىقتىڭ ىشىندە داۋىستى سۇڭقىلداتا باستادى. ءسويتىپ، ماريانىڭ اۋزى جوقتاۋدان، كوزى جاستان بوساماي، شىڭعىستى باسقان قالىڭ كارداي قايعىلى aق بۇركەيىن جامىلىپ، جاپ-جاس ىستىڭ جۇرەگى فيەۆرالدىڭ شاڭىلداعان ايازىنداعى مۇزداي بولىپ قاتتى. كۇندە شۋ بولا بەرگەن سوڭ، ەستىرگەننىڭ جەتىنشى كۇنى ەلدى جيىپ، جەتىسىن بەردى.
ءادىل ولگەن ەكەن دەپ، اينالعان ۋاقىت توقتاي ما؟ قازاقتىڭ «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيتىن كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەن ناۋرىز دا جەتتى. سول كۇنى ءادىلدىڭ قىرقىن دا بەردى. ول كۇندى «ناۋرىز -جاڭا جىلدىڭ باسى» دەپ، ءادىلدىڭ ءۇيى قازان تولتىرىپ اس اسسا دا، «بالەكەت كەتسىن» دەپ، دالاعا اپارىپ وت جاعىپ، كەتىك ەسكى ىدىستاردى وتقا ورتەيتىن ەشكىم بولمادى. نەگە دەسەڭىز، «بالە كەتسىن» دەپ ب ا ق سۇراپ، ونى قىلاتىن ءادىل جوق. ءوزى ولە الماي وتىرعان كەمپىر مەن مارياعا باقتىڭ دا كەرەگى جوق. بىرەۋ جىل قۇتتىقتاپ، بىرەۋ تاماق ءۇشىن كەلىپ، سول كۇنى ءتىپتى كوپ كىسى جيىلدى. سونىڭ ىشىندە ماريامنىڭ ءجاميلا جەڭگەسى دە بولىپ، ەكەۋى تۇزگە شىققاندا، ءجاميلا:
— ەركەم، ساعان اعاڭنىڭ ءبىر ءسوزىن ايتۋعا باتا الماي تۇرمىن!
ماريا:
— ايت.
— ءجاميلا:
— ەركىمبەك ءدۇزقارا تاعى مىنا ءبىر حات جازىپتى، — دەپ، ءبىر قاعازدى بەرگەن سوڭ، ماريا وقىسا، ءسوزى مىناۋ: «ۇسەن! ءادىل كۇيەۋىڭ ءولىپتى عوي. ەندى ماريا مەنى سۇيەتىن بولسا، مەن قالىڭدىعىمدى الماي، ءادىلدىڭ جىلىن كۇتەمىن. مەن سەنىڭ اجارىڭا قاراپ ءجۇرمىن. الدا-جالدا ماريا كونبەسە، جالعىز كەمپىردەن قورىقپايىن. ءبىر-اق كۇندە تارتىپ الۋعا دايىنمىن». ماريا وسى حاتتى كورگەندە، نەگە ەكەنىن بىلمەيىم، كادىمگى ءبىر ەر كىسىشە جىگەرلەنىپ:
— ۇسەن اعام مەن ەكەۋىڭ تاعى ەركىمبەكتىڭ حابارشىسى بولدىڭدار ما؟ اجەم بالاسىنىڭ كوزىن جوعالتقانىمەن تۇرماي، ەندى مەنى الامىن دەسە، اۋەلى ول ءبىر، ونان سوڭ مەن ولەرمىن.
ءجاميلا ساسىپ قالىپ:
قاراعىم، ەركەم! اعاڭ سوعان تيە قويسىن دەگەنى ەمەس. ساعان بىلدىرەيىن دەگەنى عوي. «وسى حاتتى وزىنە كۋا قىلىپ، جاندارالعا ارىز بەرەم» دەپ وتىر.
ماريا:
— ونداي زاكونى بولسا، مەن قايدان بىلەيىن، — دەپ، قاعازدى قايتىپ بەرىپ، — اجەم بالاسىنىڭ وتكەنىن ەستىگەندە بۋىنىپ ولەيىن دەسەم دە، مىنا ىشىمدەگى اماناتىن كارى شەشەسىنە تاپسىرىپ ولەيىن دەپ ازار ءتىرى وتىرعام جوق پا؟ — دەپ جىلاپ، «العانىم» دەپ داۋسى قاتتى شىققان سوڭ، اۋىلداعى قاتىندار كەلىپ، تالىقسىپ قالعان ماريانى ۇيىنە ازار الىپ باردى.
ءادىلدى ەستىرتكەن كۇننەن بەرى قاراي كەمپىر مەن ماريانىڭ كوزى ىلىنسە-aق تۇسىنە ءادىل كىرىپ، كەيدە كەبىن كيىپ كەلىپ: «اجە! ماريا! مىنە، مەن ءولدىم!» — دەپ، كەيدە ءوز كيىمىمەن كەلىپ: «اجە! ماريا! ەسىكتى اش! مەن ءتىرىلىپ كەتتىم» — دەپ، ءتىپتى، كەيدە ۇيقىلى-وياۋ جاتقاندا كوزدەرىنە ەلەستەي بەرەتىن. كەي-كەيدە سەرىكباي دا ءتۇس كورىپ: «بۇگىن تۇسىمدە ءادىل ەكەۋمىز ەركىمبەكتى ساباپ جاتىر ەكەمىز»، كەيدە: «بۇگىن ءادىل قاتتى اۋىرىپ، باسىن سۇيەپ جىلاپ وتىر ەكەم»، — دەيتۇعىن. ءسويتىپ، كۇندىز جىلاۋمەن، تۇندە ءتۇس كورۋمەن كۇندەرى ءوتىپ، مارتتىڭ ون تورتىنەن ون بەسىنە قاراي ماريا مەن كەمپىر ءادىلدى جوقتاپ جىلاپ-جىلاپ، ابدەن تالىقسىپ، كوزى ۇيقىعا جاڭا عانا بارا بەرگەندە، ەسىكتەن بىرەۋ:
— ماريا، ماريا، ەسىكتى اش!
ماريا «تاعى باياعى ءتۇسىم ەكەن» دەپ قوزعالماسا دا، تاعى دا:
— ماريا، ماريا، ەسىكتى اش، مەن كەلدىم! — دەگەن سوڭ،
ماريا:
— اجە، اجە! مىنا داۋىس تاعى ءتۇسىم بە، سەن ەسىتتىڭ بە؟
اجەسى:
— ەسىتتىم! ويباي-اۋ، جالعىزىمنىڭ داۋسى عوي! — دەپ جىلاپ، ماريا شام جاعىپ اپارىپ، ەسىكتى اشسا — ءادىل.
ماريا:
— ويباي! — دەپ تالىپ تۇسكەندە، ءادىل بارىپ اجەسىن قۇشاقتاپ:
— اجە! قورىقپا. مەن — ءادىل! مەن ولگەم جوق، مەن جازىلىپ كەلدىم.
اجەسى:
— قاراشىعىم، جالعىزىم-اۋ! ولگەن كىسى تىرىلە مە ەكەن؟ — دەپ، بىرەسە ءادىلدىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، بىرەسە تالىقسىپ قالادى. وعان شەيىن ماريادا ەس جوق ءتۇس جوق، قۇر ادىلگە قادالىپ، ەكى كوزى جاۋدىراپ تۇرىپ، ءبىر كەزدە:
— ا، قۇداي-اۋ! ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟ — دەپ كەلىپ، ءادىلدى قۇشاقتاي الدى. اناۋ ۇيدە جاتقان سەرىكباي بۇلاردىڭ داۋسىن ەسىتىپ، «ءتۇن ىشىندە كەلگەن مىقتىباي ما، باسقا بىرەۋ مە» — دەپ جۇگىرىپ كەلسە — ءادىل!
و دا:
— ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟ — دەپ كەلىپ، قۇشاقتاسىپ كورىستى.
سول كۇنى ءادىلدىڭ ولگەنىن وتارداعى جىلقىدا ءجۇرىپ ەستىگەن
مىقتىباي "وي، باۋىرىم» سالىپ، ۇيگە كىرىپ كەلىپ، ءادىلدى كورىپ، كورىسىپ، و دا اڭ-تاڭ بولدى. ابدەن كورىسىپ باسىلعاندا، تاڭ دا بەلگى بەرگەن سوڭ، ءادىل جىلدام شاي قايناتتىرىپ جىبەرىپ، ءىشىپ الدى دا،
سەرىكبايعا:
— سەرىكباي، اتىڭدى ەرتتە! مەن ءبىرجولا بوسانىپ كەلگەم جوق قوي، تورەبەك بىلسە، تاعى ۇستاپ بەرەدى عوي. ەكەۋمىز كۇندىز تاۋدا بولىپ، تۇندە ۇيگە كەلمەسەك بولمايدى عوي، — دەپ، سەرىكبايدى ەرتىپ، تاۋعا قاراي جونەلدى. سول كۇنى سەرىكباي بارىپ، اسان مەن زىليقادان استىرتىن ءسۇيىنشى سۇراپ، ولار سەنبەي، «كوزىمىزبەن كورەمىز» — دەپ كەلىپ، جولىعىپ امانداسىپ، سوندا عانا ناندى. ءبىراق، بۇل سىردى جاسىرماق بولىستى. ءادىلدىڭ كارى شەشەسى مەن ماريا ءبىرتالايعا شەيىن ءادىلدىڭ شىن ءادىل ەكەنىنە نانار-نانباسىن دا بىلمەي، «جازىلىپ كەلگەنى راس پا، ءولىپ ءتىرىلدى مە؟» دەپ اڭ-تاڭ ءجۇردى. ابدەن كوڭىلدەرى تىنىپ، كوزدەرى جەتكەن سوڭ، بۇرىنعىداي جىلاعاندى دا قويدى. ءبىراق، ماريانى جاس كۇنىندە وقىتقان مولداسى كەلىپ، «ولىككە داۋىس قىلىپ جىلاعان — وبال» دەپ قويعىزدى دەگەن لاقاپ شىعارسا دا، ءبىرقاتار ەل «ماريا بايعا تيگەلى ءجۇر» دەپ وسەك قىلىستى.
مارتتىڭ جيىرما بەسى كۇنى ءادىلدىڭ اۋلى قىستاۋدان كوشتى. بۇل جازعىتۇرىم ول اۋىل دوعالاڭ توڭىرەگىن جايلادى. سەبەبى ءادىل كۇندىز دوعالاڭنىڭ كيىن تاسىندا بولىپ، تۇندە ۇيگە كەلۋگە قولايلى جانە دوعالاڭ ماڭىندا سۋ كوپ بولعاندىقتان، قونىس جاڭعىرتۋعا جايلى.
اپرەلدىڭ ون بەسىنە قارايعى ءتۇنى ماريا تولعاتقان سوڭ، ون بەسى كۇنى ءادىل سەرىكبايدى اۋىلعا تاستاپ، دوعالاڭعا جالعىز كەتتى. جۇرەرىندە سەرىكبايعا:
— ماريا امان-ەسەن بوسانسا، مەنى التىندى بۇلاقتىڭ باسىنداعى دارادان تاپ! — دەپ بارىپ، دارانىڭ باسىنداعى سەرەكتاستان اۋىلعا قapaپ تەلمىردى دە وتىردى. مىنە، وسى وتىرعاندا ءادىل نە ويلاپ وتىر! ءوزى ءۇش اتادان بەرى قاراي جالعىز. جانى اشىر جاقىن اعايىنى جوق. جاماعايىنى بولسا، «از عانا مالىڭنان ءبولىپ بەرمەيسىڭ» — دەپ بۇلدانىپ، بولىس جاققا شىعىپ كەتكەن. جانىن اۋزىنا تىستەپ ءجۇرىپ العان، ءوزىنىڭ جولىندا جانىن قۇربان قىلۋعا شىداعان سۇيگەن جارى ماريا تۇڭعىش بوسانعالى جاتقاندا قاسىندا دا بولا الماي، ارقاردان باسقا اڭ دا شىقپايتىن سەرەكتاستىڭ باسىندا «اۋىلدان نە حابار كەلەر ەكەن» — دەپ ەكى كوزى تورت بولىپ، ەسسىز دالادا جاپا-جالعىز جۇرەگى دۇرسىلدەپ وتىر. اقمولادا جۇرگەندەگى ناۋقاسىنان جازىلعان سوڭ «ەلگە ءبىر بارىپ كەلۋگە بولا ما» — دەپ، سونداعى بولىسىنا اقىلداسقان سوڭ، ول «ءبىرجولا رۇقسات بەرۋگە بولمايدى، «ەل ارالاپ قارەكەت قىلۋعا» دەپ قاعاز بەرەيىن، سونىمەن ەپتەپ بارىپ كەل» — دەپ بەرگەن قاعازىمەن ۇرلانىپ اجەسى مەن ماريانى ءبىر كورىپ قايتپاققا كەلگەن ەدى. ءجونى كەلسە، اۋلىن الىپ كەتۋگە دە ويى بار، ونان باسقا ءبىر ويى — رەتىن تاپسا ەركىمبەكتەن كەك الىپ تا كەتپەك. بۇل ويى بولا ما، بولماي ما، ول — بەلگىسىز.
ءتۇس كەزىندە اۋىل جاقتان سەرىكباي دا دارانىڭ اۋزىنا كەلىپ قالعان سوڭ، تاستان ءتۇسىپ جاقىنداعاندا، سەرىكباي:
— ءشۇيىنشى، ءشۇيىنشى! ۇل تاپتى، — دەپ كەلىپ، ءادىلدىڭ تىماعىن الىپ باسىنا كيىپ، ءوز تىماعىن ادىلگە كيگىزدى. ەكەۋى اتتان ءتۇسىپ، سەرىكبايدىڭ اكەلگەن پىسكەن ەتىن جەپ، قىمىزىن ءىشىپ، مارە-سارە بولدى دا قالدى. بالانىڭ كىندىگىن زىليقا كەسكەنىنە شەيىن ايتىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىر.
«ادام جىلقى مىنەزدى، اۋناعان سوڭ مىنگەنىن ۇمىتادى» — دەگەن ماقالداي-اق، سول كەزدە ءادىل قاشقىن ەكەنىن دە ۇمىتتى-اۋ دەيىم. نەگە دەسەڭ، سەرىكبايمەن قوسىلىپ بىلتىرعى مارياعا العاش بارىپ جولىعاتىنداعى انگە شىرقاتىپ جىبەردى. ءبىراق ول قۋانىش تا باياندى بولعان جوق سەبەبى كۇن باتپاي اۋىلعا بارا المايتىندىعى ويىنا ءتۇسىپ، كۇرسىنىپ جىبەردى. كەشكە تايانعاندا سەرىكبايدى اۋىلعا جىبەرىپ، تاعى جالعىز قالدى. كۇن باتا بەرگەندە سەرىكباي پىسكەن ەت پەن شاۋگىم، شىنى-اياق الىپ كەلدى دە:
— «بۇگىن شىلدەحانا كۇزەتەمىز» دەگەن قاتىن-قالاش، قىز-قىرقىن اۋىلدى باسىپ جاتقان سوڭ ءبىر تۇنشە دالادا-اق بولايىڭ دەپ كەلدىم، — دەپ، كۇن باتقان سوڭ ءتۇتىن سالىپ، شاي قايناتا باستادى. ءادىل مەن سەرىكباي بىلتىرلار وسى دوعالاڭنان ارقار اتقاندا «شولدەپ قالاڭىز» دەپ شاي-باۋىرساعىن الا كەلىپ، ارقار اتقان جەردە ارقاردىڭ توڭ ىشەگى مەن باۋىرىن وتقا ءپىسىرىپ جەپ، شاي قايناتىپ ءىشىپ، «اڭنىڭ قىزىعى وسى-اق تاعى» — دەپ قۇمارىن قاندىراتىن ەدى. وسى تۇنگىسى ءدال سوعان ۇقساپ وتىرسا دا، ەكەۋىنىڭ اراسى تىم قاشىق،! نەگە دەسەڭىز: بىلتىرعىسى — ءوز ەركىمەن جۇرگەن سەيىل، ساۋىق ەدى، بۇل جولعىسى — ەرىكسىزدىك قاشقىندىق!..
ءادىل اقمولادا جۇرگەندە ءبىر ءتۇس كورگەن، تۇسىندە ماريا ۇل تاۋىپ، اسان ازان شاقىرىپ، بالانىڭ اتىن قاسىم قويعانىن كورىپ ەدى. سول ءتۇسى ويىنا ءتۇسىپ، اپرەلدىڭ جيىرماسى كۇنى ەرتە بالانى بەسىككە سالعىزىپ، اساندى شاقىرىپ الىپ، بالانىڭ اتىن قاسىم قويعىزدى. سول كۇنى اجەسى توي قىلسا دا، ءادىل كۇندىزگى كۇيدە بولا المادى...
ءادىلدىڭ اۋلى ميلىقۇدىققا قونعان كۇنى تاعى مايدىڭ ون بەسى ەدى. سول كۇنى تورەبەك بولىستىڭ ءشيلى قۇدىقتاعى اۋلىنىڭ سىرتىندا ەركىمبەك پەن ۇسەن وڭاشا سويلەسىپ وتىر.
ەركىمبەك:
— ءادىل ولگەلى سىزگە ەكى رەت حابار سالدىم. باسىنداعى كار اسى ن جۇلىپ تاستاپ، داۋىس قىلعانىن دا قويعان ماريانى «بايعا تيمەيدى» دەپسىز، وسىعان مەن ءقايتىپ نانايىن؟ مەنىڭ سىزدەن ارىلعانىم — وسى. ەندى مەن ماريانى جالعىز كەمپىردەن اۋلىن تالقان قىلىپ، تارتىپ الامىن. مەن ونان قورقىپ جۇرگەنىم جوق. سىزدەن ءۇمىت قىلىپ ءجۇرمىن.
ۇسەن:
— مىرزا، سىزگە ماريا ولتىرسەڭ دە تيمەيدى. «ءادىلدى ايداتقان ەركىمبەك» دەپ، سونى كەك كورەدى.
ەركىمبەك:
— ءادىلدى مەن ايداتىپپىن با؟
ۇسەن:
— ونى قالايشا جاسىرام دەيسىز! ءادىلدى ۇستاي بارعاندا، قازاق-ورىسىڭ دا مارياعا ايتقان، انا كۇنى دە «تارتىپ الام» دەپ حات جازعانسىز. ءبىراق ول بولمايدى، شىراعىم. ءادىلدىڭ كوزىن جوعالتقانىڭ دا جەتەر! ساعان ەرەم دەپ ءوزىم دە اعايىنعا ءجۇزىقارا بولىپ ءجۇرمىن. ەندى قالعانىمىزدىڭ كوزىمىزدى جوعالتايىن دەمەسەڭ، ءبىزدى اۋرە قىلما! جاپ-جاس جارىڭ بار عوي، ءبىر بەيشارانى اۋرە قىلىپ نە قىلاسىڭ؟
ەركىمبەك اشۋلانىپ:
— ءبىلدىم، ءبىلدىم! باسىندا مەنى الداپ، مالىمدى العان ەكەنسىڭ عوي! كەت اۋىلىمنان!
ۇسەن:
— كەتسەم كەتەمىن! قۇداي ساقتار! كىمنىڭ باسى كىمنىڭ قانجىعاسىندا ءجۇر؟ — دەپ، اتىنا مىنە جونەلدى. ەركىمبەك ول كەتىسىمەن شەشەنبايدى شاقىرىپ الىپ:
— جىلدام جىگىتتەرىڭدى دايىنداپ، ءوز اۋلىڭا جيىپ، اكەمە بىلدىرمەي، مەنى كۇتىپ وتىرىڭدار! كۇن باتپاي-اق اۋلىن ويران قىلىپ، ماريانى اكەلەيىك!
سول كۇنى ەكىندىدە اسان جىلقىسىن سۋارىپ شىعارىپ، جىلقى الدىنداعى توبەدە تۇرعاندا جەلە شاۋىپ ۇسەن كەلدى.
اسان:
— بولىس نەگە شاقىرىپتى؟
ۇسەن:
— شاقىرعان — بولىس ەمەس، ەركىمبەك. تاعى ماريانى ءسوز قىلعان سوڭ، ەكەۋمىز سوزگە كەلىسىپ، ول «اۋىل شاۋىپ تارتىپ الام» دەپ قالدى. مەن اناۋ ادىردان اسقاندا جيىرما شاقتى كىسى ءادىل اۋلىنا قاراي قاتتى كەتىپ بارادى. سىزگە حابارعا كەلدىم، — دەگەن سوڭ، جالما-جان ءبارى ات ۇستاپ، اسان، ۇسەن، بايجان، ەرجاننىڭ ەكى بالاسى قاسىنا تاعى ەكى كىسى الىپ، ءادىلدىڭ اعايىندارىنا كەلدى.
انشەيىندە ءادىلدىڭ ولگەنىنە قارامايتىن اعايىنى ءادىلدىڭ مالىنا ميراسقور بولعىسى كەلدى مە، ماريادان ءۇمىت قىلدى ما — تورت-بەس كىسى ەردى. جولداعى مىقتىبايدى دا ەرتىپ الدى.
ەركىمبەك ەكىندىدە ءادىل اۋلىنا كەلىپ، جارتىسى مالشىلاردى ۇيگە قۋىپ تىعىپ، «شىقساڭ، ولتىرەم» دەپ، ەسىكتى سابالاپ تۇردى دا، وزگەسى ەسىك الدىنا كەلىپ، ەركىمبەك پەن شەشەنباي اتتان تۇسە قالىپ، ۇيگە كىرىپ، ماريانى سۇيرەپ الىپ شىقتى. ويبايلاپ ەتەگىنە جابىسقان كەمپىردى ءبىر-اق قاعىپ سۇلاتىپ سالدى. ماريانىڭ شارشىسى ءتۇسىپ قالعان باسىن دۋدارداي قىلىپ، ەكەۋى ەكى قولىنان سۇيرەپ كەلەدى. ەكىندىدەن بۇرىنىراق اۋىلدى شالىپ، «جەر تازا» دەپ بارعان سەرىكباي ءادىلدى ەرتىپ، ءدال سول كەزدە اۋىلعا تايانعان. جەلە شاۋىپ كەزەڭگە شىعا كەلىپ كوردى دە، اتتى بۇتقا سالىپ جىبەرىپ، «قويا بەر بىلاي» دەپ اڭىرعاندا، شەشەنباي:
— ويباي-اۋ! مىناۋ ءادىل عوي! — دەپ، ماريانىڭ قولىن قويا بەرىپ، اتىنا قاراي جۇگىردى. ونى ۇرامىن دەپ ۇمتىلعان سەرىكبايعا ءبارى جابىلىپ كەتىپ، ءۇش سويىل قابات ءتيىپ، ول قۇلاپ قالدى. ءادىل اتتان تۇسە جۇگىرىپ، مىلتىعىن سۋىرىپ الىپ اتايىن دەگەندە، ەركىمبەكتىڭ قولىنان جۇلقىنىپ بوسانعان ماريا دا اراسىنا كەز بولىپ، سوعان تيەتىن بولعان سوڭ، اتا الماي كىدىرىپ قالعاندا، ەركىمبەك التى اتارىن جۇلىپ الىپ تارس قويعاندا، ءادىلدىڭ مىلتىعى قولىنان ءتۇسىپ كەتىپ، بۇگجيىپ، كەۋدەسىن قولىمەن باسىپ وتىرا كەتتى. ونى كورگەن ماريا:
— قۇداي-اي! سورىم ءبىرجولاتا قاينادى ما! — دەپ، ءادىلدى قۇشاقتاي العاندا، ەركىمبەك قانجارىن سۋىرىپ الىپ، ماريانىڭ قولىنان تارتىپ، ماريانى قورقىتۋ ءۇشىن:
— ءجۇر جىلدام! ايتپەسە سەنى دە باۋىزداپ كەتەم! — دەسە دە، ماريا ءادىلدى قۇشاقتاپ ايرىلماعان سوڭ،
ەركىمبەك:
— ال، باۋىزدايىم! — دەپ، قانجاردى ماريانىڭ القىمىنا اپارعاندا، ماريا قانجار ۇستاعان قولىنا جابىسقان سوڭ، قولىن جۇلىپ قالعاندا قانجار ەركىمبەكتىڭ ءوز كوزىنە ءتيىپ، ءبىر كوزىن شىعارعان سوڭ، ىزا بولىپ:
— ايتەۋىر بولارى بولدى، ەندى سەنى ءتىرى تاستاپ كەتپەيىم، — دەپ، ماريانى شالقاسىنان سالىپ، تابانىمەن باسىپ تۇرىپ، قانجارمەن جۇرەكتەن سالىپ الدى دا:
— ال، ءجۇزىقارا، قۇر سۇيەكتى قۇشاقتا دا جات! — دەپ اتىنا مىنە بەرگەندە، اۋىلدىڭ سىرتىنان كەپ كىسى شۋلاپ قويا بەردى.
مىنە، ءدال سول كەزدە كۇن باتىپ كەتىپ، شاپاقتىڭ شاشاقتى شاربى بۇلتىنداعى كۇننىڭ قىزىل نۇرى ءدال ءادىل مەن ماريانىڭ جاراسىنان سورعالاعان قانداي قىپ-قىزىل بولىپ تاراۋلانا باستادى. اسان، ۇسەندەر كەلىپ، اۋىلدان سەرپىلە بەرگەن جاۋمەن ارالاسىپ، مىقتىباي شەشەنبايعا كەز كەلىپ ۇرىپ جىقسا دا، جولداستارى مىلتىقتىڭ استىنان الىپ، بۇلاردى جولاتپاي، اتىنا مىنگىزىپ اكەتتى. جاۋ ەكى ەسە جانە مىلتىعى بولعان سوڭ بۇلار ەشتەمە قىلا الماي قايتا كەلسە، سەرىكباي ەسىن جيىپ، ءادىلدىڭ باسىن سۇيەپ قوشتاسىپ جىلاپ وتىر ەكەن. اسان اتتان تۇسە قالىپ:
قاراعىم، ءادىل، — دەپ كەلىپ، قولىن ۇستاعاندا،
ءادىل كوزىن اشىپ:
— قوش، زىليقاعا سالەم ايت!.. انا سورلى كەمپىر مەن جەتىم قاسىمدى قولدارىنا ال!.. مىنا ماريا مەن مەنى ga6ipre سال! — دەپ، ماريانى قۇشاقتادى دا، كوزىن جۇمدى.
ارتقىلار كەلىپ:
— ءادىل! ءادىل! — دەسە دە، ول كەزدە مەيىرىمسىز ءولىم ءادىل مەن ماريانىڭ نۇرلى جۇزىنە كەتپەس تاڭباسىن باسىپ قويعان! ءدال سول كەزدە كۇنشىعىستان قايعىلى قارا سالىسىن جامىلىپ ءتۇننىڭ قاراڭعىلىعى — زۇلمات تا شىقتى...
بۇل ءىس نيكولاي چينوۆنيكتەرىنىڭ قىلىشىنان قان تامعان 1911 جىلى بولعاندىقتان، قاشقىن ءادىلدى قاۋىمعا ءبىلدىرىپ قويا الماي، بايجان مەن اسان اقىلداسىپ، سىر شاشپايتىن جاقىندارىن عانا شاقىرىپ، ءادىل مەن ماريانى جانازالاپ، ءتۇن ىشىندە اپارىپ ءادىلدىڭ قىستاۋىنىڭ قاسىنداعى جاڭا قىستاۋ سالام دەپ جيعان تاستاردىڭ استىنا جاسىرىن كومدى.
اسان: «ەركىمبەك اۋلىمدى شاۋىپ، قارىنداسىمدى تارتىپ الىپ كەتتى»، — دەپ، ەركىمبەك: «اسان، ۇسەن قاشقىن ءادىلدى سا^تاپ، ۇستاعالى بارعانىمدا، جانجال شىعارىپ، باسىمدى جارىپ، كوزىمدى شىعاردى»، — دەپ، ەكەۋى دە ۇلىققا ارىز بەرىپ، سول ارىزدار تەرگەۋ بولىپ، كوپكە سوزىلىپ، اياعى پاتشا تاقتان تۇسكەن بوستاندىققا سوعىپ، اياقسىز بوس قالدى.
1917 جىلى بوستاندىق بولعان سوڭ، اسان ءادىل مەن مارياعا جاقسىلاپ كۇمبەز مولا قالاتىپ، ماي اياعىندا ءبىتىرىپ، حالقىنا مالىمدەپ اس بەردى.
تازا ماحابباتقا قۇربان بولعان ەكى اسىقتىڭ ءقادىرلى مولاسىن حالىق التىنمەن جازىلۋعا لايىڭ اڭ بوستاندىقتى تۋعىزعان، ادال جۇرەكتى ازاماتتاردىڭ اركاسىندا عانا ءبىلدى.
You Might Also Like
-
اسىل شاھكارىم بابامىزدىڭ وي الەمى، قازاق دالاسىنا ەندى ماڭگىگە ورالدى.
-
اريستوۆ — كىشى ءجۇزدى ورتا جۇزدەن بولىنگەن الشىن توبى دەيدى. يوفشين سوزىندە كىشى جۇزدەگى رۋلار: ەڭ باستى ەلى — الشىن. وعان جەتى رۋ دەگەن ەلدەردى اتاقتى تاۋكە حان قوسقان.
