InfoHub Logo

قاراسارتوۆتىڭ سونشاما اۋىر قىلمىس جاساۋ جولمەن قولىنا ءتۇسىرىپ العان قولجازبالاردى قالايشا ءوزىنىڭ، كەرەگىنە جاراتپاق بولعانى ماعان بەلگىسىز. ءبىراز وڭدەپ ءوز اتى.مەن بىرنەشە كىتاپ ەتىپ شىعارعىسى كەلۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن وعان شاكارىمنىڭ اتىن ءبىرجولا تاريحتان ءوشىرۋ قاجەت بولدى. قولىنان كەلگەنىنىڭ ءبارىن ىستەپ تە باقتى. ءبىراق ودان نە شىقتى؟! قانشاما قىستاسا دا شىنىن ايتپاي كەتتى. ءارى حالىقتىڭ ۇلى پەرزەنتىن ولتىرگەن، ءارى ۇلكەن ۇرلىق جاساعان كىسىمىن دەپ ونداي ادام ومىردە مويىندار ما!

«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ وسى جىلعى 7-9 ساندارىندا ەۆنەي بۋكەتوۆ پەن ابزال قاراسارتوۆتىڭ ماگنيتوفونعا جازىلىپ الىنعان اڭگىمەسى باسىلدى. اڭگىمەگە «بىلمەدىم شاكارىمدى كىم اتقانىن» دەگەن تاقىرىپ بەرىلىپتى. ونى وقۋ ۇستىندە كوپتەن كوڭىلدە جۇرگەن جانە اقيقاتتىعىنا كۇمانىم جوق ءبىر جايلار ەسكە ءتۇستى. جەكە باسىما بەرەرى بولماسا دا، تاريحي شىندىق ءۇشىن سول جايلار جايىندا ەستىپ-بىلگەنىمدى وقۋشى جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.

مەنىڭ بالالىق جانە جاسوسپىرىمدىك شاعىم قاراعاندى وبلىسىنىڭ قۋ، قارقارالى اۋداندارىنىڭ ورتالىقتارىندا، ياعني ەگىندىبۇلاق سەلوسى مەن قارقارالى قالاسىندا ءوتتى. 1934-1938 جىلدارى ابزال قاراسارتوۆ وسى ەكى اۋداندا نكۆد-نىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت ىستەدى. مەنى ول كىسى، ارينە، بىلگەن جوق، ال مەن ونى سىرتىنان ءبىلىپ ءجۇردىم. 1935 جىلى ەگىندىبۇلاقتا بالالار ۇيىندە جاتىپ، جەتى جىلدىق مەكتەپتى ءبىتىردىم، سوڭعى ءۇش جىلدا قارقارالى قالاسىندا قازاق ورتا مەكتەبىندە وقىدىم. قاراسارتوۆتى ءبىزدىڭ، بالا بولساق تا، بىلەتىن سەبەبىمىز — ول وتە پىسىق، قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەندى ارالاساتىن ادام بولدى. ءبىز وقيتىن مەكتەپتىڭ الدىنداعى كىشكەنتاي الاڭدا كۇن سايىن اۋدان ورتالىعىنداعى جىگىتتەردى جيناپ، «گورودكي» وينايتىن. قاراسارتوۆقا دەيىن بۇل ويىن مۇندا بولماعان-دى. ونىڭ، ۇستىنە پوسەلكانىڭ سىرتىنداعى كەڭىرەك الاڭعا ستاديون ءتارىزدى ءبىر نارسە ورناتىپ، فۋتبول ويىنىن ۇيىمداستىردى. ءبىز بولساق مۇنىڭ ءبارىن قىزىق كورىپ قاراپ تۇراتىنبىز.

قاراسارتوۆتىڭ ءوزى ورتادان تومەنىرەك بويى بار، دەمبەلشە، قاراتورى، سىمباتتى دەپ ايتۋعا بولاتىن جىگىت ەدى ول كەزدە. ونى اۋداندىق كلۋبتا دا ءجيى كورەتىنبىز. كوركەمونەر ۇيىرمەسىنە كەلىپ «نۇسقاۋلار» بەرىپ ءجۇردى عوي دەيمىن. كونسەرت بولسا-اق قاراسارتوۆتىڭ سوزىمەن ايتىلاتىن «پاروۆوز» دەگەن ون ورىندالاتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىز قاراسارتوۆقا قىزىعىپ قارايتىنبىز، شىركىن، وسىنداي ادام بولىپ وسسەك دەپ ارمان ەتەتىنبىز. ونىڭ ۇستىنە قاراسارتوۆتىڭ سول كەزدەگى ءسارۋار دەيتىن جۇبايى ءبىزدىڭ بالالار ۇيىنە ءجيى كەلىپ، وقۋشىلارمەن اڭگىمە جاساپ تۇراتىن-دى. وتە سۇيكىمدى ادام ەدى. ءبىر رەتتە ءبىزدى تاۋعا الىپ شىعىپ، ءارتۇرلى وسىمدىكتەر جايلى تۇسىنىك بەرگەنى، اسىرەسە «قىمىزدىق» دەپ اتالاتىن كىشكەنتاي جاپىراقتى باسقا جاپىراقتاردان اجىراتا ءبىلۋدى ۇيرەتكەنى جانە ونى جۇلىپ جەۋدىڭ قانداي پايدالى ەكەنىن ايتقانى ەسىمدە.

1935 جىلدىڭ كۇزىندە مەن ەگىندى بۇلاقتان قارقارالىعا كەتىپ قالدىم. ارادا ەكى جىل ءوتتى. 1937 جىلدىڭ الاساپىرانى باستالدى. ەكى كۇننىڭ بىرىندە «حالىق جاۋلارىن» اشكەرەلەۋدىڭ بارىسىنا ارنالعان كومسومول اكتيۆىنىڭ جينالىسى بولاتىن دا جاتاتىن. سونداي جينالىستاردىڭ بىرىنە كەلە قالسام، پرەزنديۋمدا قاراسارتوۆ وتىر. بۇل مۇندا نەگە وتىر دەپ سۇراستىرسام، ەگىندىبۇلاقتان اۋىسىپ قارقارالىعا نكۆد-نىڭ باستىعى بولىپ كەلگەن ەكەن. كۇتپەگەن جەردەن سول جينالىستا ءبىزدىڭ قازاق ورتا مەكتەبىنە بايلانىستى ءسوز بولا قالدى. ديرەكتورىمىز — بىزگە تاريح پانىنەن ساباق بەرەتىن عابدراحمان تولەپبەرگەنوۆ دەگەن كىسى بولاتىن. مىنەزى شاتاقتاۋ ەدى، ءبىراق ەكى تىلگە بىردەي ساۋاتتى، جاقسى پەداگوگ، ادال ازامات ەدى. سول كىسىنى مىنبەگە شىعارىپ الىپ، قىسا باستادى. اڭگىمەنىڭ جايى مىناۋ بولدى. مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى قاباتىنىڭ كوريدورىندا سول كەزدەگى اسكەر باسشىلارىنىڭ بىرىگىپ تۇسكەن سۋرەتتەرى باسىلعان پلاكات ءىلۋلى تۇراتىن. ءبىز كانيكۋلدا جۇرگەن كەزىمىزدە سول باسشىلاردىڭ ءبىرازى ۇستالىپ كەتىپتى دە، پلاكات ءىلۋلى قالپىندا قالا بەرىپتى. ءدال سول كەزدە قارقارالىعا «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ ءبىر ءتىلشىسى كەلگەن ەكەن، ءبىزدىڭ مەكتەپتە بولىپ، جاڭاعى پلاكاتقا كوزى ءتۇسىپتى. «مىنانى الىپ تاستايىق» دەپ ديرەكتور ەكەۋى ونى قاسىندا تۇرعان پەشكە اپارىپ جاعىپ جىبەرىپتى. تولەپبەرگەنوۆ وسىنى ايتقان كەزدە قاراسارتوۆ: «حالىق جاۋى تۋحاچيەۆسكيي مەن گامارنيكتەردىڭ سۋرەتتەرىمەن قوسا پوليتبيۋرونىڭ مۇشەسى مارشال ۆوروشيلوۆتىڭ سۋرەتىن جاعۋدى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟» دەپ تولەپبەرگەنوۆكە قادالماسى بار ما! «بۇل تەك جاۋلاردىڭ عانا ىستەيتىن ءىسى، مۇنىڭ كومسومولدىعىن تەز قاراۋ كەرەك، جازاسىن تارتتىرۋ كەرەك»، — دەپ كىجىنىپ وتىرىپ الدى. نكۆد-نىڭ باستىعى تۇگىل، ات ايداۋشىسىنا دا قارسى كەلەتىن ەشكىم ول كەزدە تابىلمايتىن. ءوزىمىز جاقسى كورەتىن ۇستازىمىزبەن بىرگە يىعىمىزعا سۋ قۇيىلعانداي بولىپ تارادىق. جۇرتتىڭ ءبارى: «عابدراحماننىڭ شارۋاسى ەندى ءبىتتى» دەپ ءتۋسىندى. ءبىراق ءساتى ءتۇسىپ، سول كۇندەرى قارقارالىعا وبلىستىڭ كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى جاقان سۇلەيمەنوۆ دەيتىن جولداس كەلە قالدى. وتە ساۋاتتى جانە باتىل ازامات بولاتىن، شىققان جەرى سول قارقارالى. كەلىسىمەن بار اكتيۆتى جيناپ ءماجىلىس وتكىزدى. ءسوزىنىڭ اياق كەزىندە تولەپبەرگەنوۆ تۋرالى بولىپ جاتقان اڭگىمەگە توقتاپ، مۇنداي ۇساق نارسە ءۇشىن ادامدى بوسقا ايىپتاۋعا بولمايدى جانە مەن بۇل جولداستى بالا كۇنىمنەن وتە جاقسى بىلەمىن، ونىڭ تازالىعىنا، ادالدىعىنا كۇماندانۋعا بولمايدى، دەپ ۇزىلدى-كەسىلدى پىكىر ايتتى. كومسومول ول كەزدە وتە كۇشتى جانە بەدەلدى بولاتىن. قاراسارتوۆتىڭ دا توقتاماسقا امالى قالمادى. ءبىراق ءۇش-تورت ايدان سوڭ ونىڭ «پايداسىنا» تاعى ءبىر وقيعا بولا قالدى. مەكتەپ ينتەرناتىنىڭ، بالالار جاتاتىن ەكى جاتاق ءۇيى بولاتىن. سونىڭ بىرىندە ءورت بولدى. ءتۇن ءىشى بولاتىن. ەرەسەك بالالار شەلەكپەن سۋ تاسىپ، جان تالاسىپ ءورتتى ءسوندىرىپ جاتىرمىز. نكۆد-نىڭ ءۇيى مەن ءورت بولعان جاتاقحانا اراسىندا ءۇي جوق. جۇگىرىپ قاراسارتوۆ كەلدى، ءبىراز ادامدار جيناپ اكەلىپتى. كەلىسىمەن ديرەكتوردى سۇرادى. ول الىستا تۇراتىن، تەلەفونى جوق. ۇيىنە كىسى جۇگىرتىپ جىبەرۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەسە كەرەك. قاراسارتوۆ بالالاردىڭ كوزىنشە (كوپشىلىگى 4—6 كلاستا وقيتىن كىشكەنتاي قىز بالالار) ديرەكتوردى قازاقشا ناعىز دورەكى تۇردە بىلشيتىپ بوقتاي باستادى. ءورت ءسوندىرىلىپ بولعانشا بايعۇستىڭ اكە-شەشەسىنىڭ تۇگىن قالدىرماي بوقتاپ - بالاعاتتاۋدان اۋزى ءبىر جيىلعان جوق. وسىنىڭ ارتىنان تولەپبەرگەنوۆتىڭ باسىنا قارا تۇنەك ورنادى. قاراسارتوۆ سوڭىنا شام الىپ ءتۇستى. دەگەنمەن باعى بار ەكەن. از ۋاقىت وتپەي قاراسارتوۆتىڭ ءوزى ۇستالىپ كەتتى. سونىمەن ەكى قاراسارتوۆتى كوردىم. ءبىرى — ەگىندىبۇلاقتاعى ءبىز سىرتىنان ءسۇيسىنىپ جۇرەتىن اقجارقىن قاراسارتوۆ، ەكىنشىسى — 1937 جىلعى نكۆد جەندەتى، قادالعان ادامىن حالىق جاۋى جاساپ، سۋ تۇبىنە جىبەرۋگە جانى قۇمار، قارا جۇرەك، باس كەسەر قاراسارتوۆ. بۇل اداممەن جۇزبە-جۇز كەزدەسىپ، تانىسۋىم بەس جىل وتكەننەن سوڭ بولدى. 1942 جىلدىڭ جازىندا، مەن ەگىندىبۇلاقتا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت ناسيحات ءبولىمىن باسقارىپ جۇرگەنىمدە ابزال قاراسارتوۆ راييسپولكومنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى قىزمەتىنە وبلىستان جولداما الىپ، سول اۋدانعا كەلدى. اندا-ساندا كەزدەسىپ قالىپ جۇردىك. ءبىراق مەن ونىڭ تۇرمەدەن قاشان، قالاي شىققانىن، بىزگە قالاي، كىم ارقىلى كەلگەنىن بىلگەنىم جوق جانە وعان كوڭىل قويىپ، ءمان بەرگەنىم جوق. جىل اياعىندا جۇمىس ورنىم قاراعاندىعا اۋىستى، ەكى جىل وتپەي ماسكەۋگە وقۋعا كەتتىم. قاراسارتوۆ ۇمىتىلدى.

1959 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى شاكارىمنىڭ جوعارعى سوت شەشىمى بويىنشا تولىق اقتالۋىنا بايلانىستى ماتەريالدار جاريالادى. سونىڭ ارتىنان ىلە-شالا قاراسارتوۆ الماتىعا كەلىپتى. مەن ول كەزدە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىندە ىستەيتىنمىن. ءبىر كۇنى ماعان كەلدى. امانداسىپ، جاي-جاپسارلاردى سۇراستىرىپ بولىسىمەن-اق ول ءوزىنىڭ ىشىنە سيماي جۇرگەن ىزالى كوڭىل-كۇيىن اقتارا باستادى. ءبىزدىڭ بارىمىزگە «تاپتىق قىراعىلىقتى باسەڭدەتىپ وتىرسىڭدار» دەپ كىنا تاقتى. ونداعىسى — شاكارىم ولەڭدەرىنىڭ جارىققا شىعۋى بولدى.

ەۆنەي بۋكەتوۆپەن بولعان اڭگىمەدە قاراسارتوۆ: ەرتەرەكتە مۇقاڭنىڭ (مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆتىڭ — ن. ج.) بارىندا كىرىسكەندە بۇل كىسىنىڭ ەڭبەگى باياعىدا شىعۋشى ەدى. مەن بيتتەي قارسى ەمەسپىن! ءقازىر شىعارسا دا! ماعان ەشنارسە ىستەگەن جوق. مەن ەندى تولكو ارماندامىن!» — دەپتى. مارقۇمنىڭ بۇل ايتقانىندا شىندىقتىڭ ءيىسى دە جوق. ول «بيتتەي دە قارسى ەمەس» بولسا، شاكارىم ولەڭدەرى گازەتكە شىعىسىمەن سوناۋ ەگىندىبۇلاقتان الماتىعا جان ۇشىرىپ نەگە جەتىپ كەلدى ەكەن! ماعان ماسەلەنى بىلاي قويدى: «شاكارىم قۇدايبەردييەۆ — سوۆەت وكىمەتىنىڭ قاس جاۋى. قولىنا قارۋ الىپ كۇرەسكەن، وكىمەتكە قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرىپ، وعان وق اتقان ادام. مۇنداي ادام اعارتىلاتىن بولسا، مەن سوڭعى دەمىم بىتكەنشە ءىسىم سەندەرمەن بولادى. حرۋششيەۆقا دەيىن بارامىن، — دەپ قوقان لوققىعا باستى. — بۇل ايتقاندارىمدى تولىق انىقتايتىن دەرەكتەردىڭ ءبارى كگب-دە، ونداعىلار اقىرىنا دەيىن مەنىڭ جاعىمدا بولادى»، — دەدى دە كەتتى. مەن ءوزىم سول كۇننەن باستاپ شاكارىمنىڭ ءومىر جولى جايىنداعى ماتەريالدارمەن تانىسا باستادىم. سول كەزدەگى كگب-نىڭ پرەدسەداتەلى، گەنەرال اۋباكىر ارىستانبەكوۆ ارقىلى ولاردا جينالعان ءبىر پاپكا ماتەريالدىڭ مازمۇنىمەن تانىستىم.كوپشىلىگى ءار كەزدە ءارتۇرلى ادامداردان جازدىرىلىپ الىنعان شاكارىم جونىندەگى تۇسىنىكتەمەلەر ەكەن. ىشىندە ول كىسىنى اقتايتىندارى دا، قارالايتىندارى دا بار. دوكۋمەنتتەردىڭ اراسىنداعى ەڭ «ماڭىزدىسى» وقۋشى داپتەرىنىڭ ءبىر پاراعىنا قارا سيامەن جازىلعان، ءبىراق نە كىرىس، نە شىعىس نومەرى قويىلماعان، ءمورى دە شتەمپەلى دە جوق حابارلاما بار. بۇل قاعاز قاراسارتوۆتىڭ قولىمەن جازىلعان. وندا: «شۇبارتاۋ اۋدانىندا شاكارىم قۇدايبەردييەۆ باسقاراتىن باندا بۇلىك سالىپ ءجۇر»، — دەلىنگەن. كگب-نىڭ بۇل پاپكاسىنداعى شاكارىمدى قارالايتىن ەڭ نەگىزگى دوكۋمەنت تەك سول عانا بولاتىن. سولاي بولا تۇرسا دا بۇل ورگاننىڭ ول كەزدەگى باسشىلارى اقىننىڭ شىعارمالارىن باسىپ شىعارۋعا كوپ ۋاقىت كەدەرگى جاساپ كەلدى. ءبىز سەمەي وبلىسىنىڭ پارتيا كوميتەتى ارقىلى ماتەريالدار جيناتتىڭ. بۇل ىسكە سول كەزدەگى وبكوم حاتشىسى ءانۋار كاكىمجانوۆ، اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نۇربايەۆ جولداستار بەلسەنە قاتىستى. اقىرى ول جاقتان ۇلكەن ءبىر پاپكا ماتەريالدار كەلدى. شاكارىمدى كورگەن، جاقسى بىلگەن، ول كىسى تۋرالى كوپ ەستىگەن ادامدارمەن اڭگىمە جاسالعان، ولار ءوز قولدارىمەن كورگەندەرى مەن ەستىپ بىلگەندەرىن تولىق جازىپ بەرگەن. ءبارىنىڭ ءبىر كىسىدەي ايتاتىنى: شاكارىمنىڭ شۇبارتاۋ كوتەرىلىسىنە ەشقانداي قاتىسىنىن، جوقتىعى. قاراسارتوۆ باستاعان گپۋ ادامدارىنىڭ ونى جازىقسىز ولتىرگەنى. قاننەن - قاپەرسىز تاۋدان ءتۇسىپ كەلە جاتقان ءۇش ادامنىڭ ىشىندەگى شاكارىمدى ءبىر توبەشىك تۇبىندە بۇعىپ جاتىپ، ادەيى كوزدەپ اتقانى، ولگەن ادامنىڭ دەنەسىن سۇيرەپ اپارىپ الىس دالاداعى ەسكى ءبىر اپان قۇدىققا تاستاپ كەتكەنى. سەمەيدەن كەلىپ تۇسكەن وسى پاپكانىڭ ىشىندە اسا قاداعالاپ كوڭىل اۋدارارلىق ەكى ءتۇرلى ماتەريال بولدى. ونىڭ ءبىرى — قازىرگى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى سالىڭ زيمانوۆتىڭ زاپيسكاسى. قانداي مەكەمەنىڭ اتىنا جازىلعانىن ۇمىتىپپىن، ال مازمۇنى تولىڭ ەسىمدە... شاكارىم كوتەرىلىسكە قاتىستى، ونى باسقاردى دەگەن لاقاپتىڭ ەشبىر شىندىققا جاتپايتىنى ايتىلعان.

كوپتەگەن ءتىرى ادامداردىڭ ايتۋىنا، باسقا دا كوپ دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، عالىم شاكارىم قۇدايبەردييەۆتىڭ، زۇلىمدار قولىنان ناقاقتان قازا تاپقانىن دالەلدەيدى. پاپكاداعى ەكىنشى ماتەريال — بۇل شاكارىمنىڭ ءوزى ولەڭمەن جازعان ءومىربايانى. مۇندا ءوزىنىڭ ومىردەن بەزىپ، تاۋ اراسىنداعى جالعىز ۇيدە «وتشەلنيك» بولىپ جۇرگەن كەزىندە سول اۋدانداعى گپۋ-دىڭ باستىعى ابزال قاراسارتوۆپەن كەزدەسكەندەرى ايتىلعان. «بۇل ادام ماعان «دوسپىن» دەپ كەلەدى، ادەبيەتتەن ازداپ حابارى بار ادامعا ۇقسايدى. ءبىراق مەن ونىڭ كىم ەكەنىن، ىشىندە نە جاتقانىن بىلمەيمىن. «وقىپ بەرەيىن» دەپ بىرنەشە رەت مەنىڭ قولجازبالارىمدى سۇراپ اكەتتى، ءالى قايتارماي ءجۇر»، — دەلىنگەن. ءومىرباياننىڭ بۇل، ارينە، ءتۇپنۇسقاسى، اقىننىڭ قولىمەن جازىلعان ءتۇرى ەمەس، ماشينكاعا باسىلعان كوشىرمەسى بولاتىن. دەگەنمەن، ول كەزدە بىرەۋ-مىرەۋدىڭ ويدان شىعارىپ، ادەيى جۇرتتى تەرىس جولعا باعىتتاۋ ءۇشىن جازعان شىعارماسى بولار-اۋ دەگەن كۇدىك مەندە تۋعان جوق. ءتۇپنۇسقانىڭ ارحيۆتە بار-جوعىن دا بىلمەيمىن. ال مەن وقىعان ءومىرباياندا اقىننىڭ قاراسارتوۆ جونىندە جازعانى ەسىمدە سايراپ تۇر. سول تۇستا ءبىر جازۋشى (كىم ەكەنى ەسىمدە جوق) مۇحتار ومارحان ۇلىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىدىم دەپ، قاراسارتوۆتىڭ قولىندا شاكارىمنىڭ كوپتەگەن قولجازبالارى بارلىعىن، ءسىڭىرىپ كەتۋ ماقساتىمەن ونى ەشكىمگە بەرمەي تىعىپ جۇرگەندىگىن ايتتى.

مەن قاراسارتوۆتى الماتىعا شاقىرتتىم. ول كەلدى. ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا مىناداي اڭگىمە بولدى:

— ءسىزدىڭ شاكارىم جونىندەگى پىكىرىڭىز وزگەردى مە، الدە بۇرىنعى قالپىندا ما؟

— جوق، وزگەرگەن جوق، ەشقاشان وزگەرمەيدى دە..

— ءسىز ول كىسىنى نە ءۇشىن اتتىڭىز؟

— اتقان مەنىڭ جەكە باسىم بولماۋى كەرەك. ءبىزدىڭ وتريادتاعى بىرەۋىنىڭ وعى تيگەن بولار. ول وكىمەتكە قارسى كوتەرىلىس ۇيىمداستىردى. سول ءۇشىن اتىلدى.

— قانداي جاعدايدا اتتىڭىزدار؟

— قاشىپ بارا جاتىپ، ءبىزدىڭ توسقاۋىلعا كەزدەسىپ قالدى. ءبىز اتتىق.

— شاكارىمنىڭ قولجازبالارى ءسىزدىڭ قولىڭىزعا قالاي ءتۇستى، ونى ءتيىستى عىلىمي مەكەمەلەردىڭ بىرىنە تاپسىرماي، نەگە وسى كۇنگە دەيىن تىعىپ ءجۇرسىز؟

وسى ارادا قاراسارتوۆتىڭ ءتۇسى ەرەكشە بۇزىلىپ كەتتى. ءوزى قاراعا جاقىن ادامنىڭ قىزارعانىن تەز اڭعارۋ قيىن بولادى عوي، دەگەنمەن ول كوزدى اشىپ-جۇمعانشا كۇپ-كۇرەڭ بولدى دا، قاتتى قىسىلىپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي ءۇنسىز قالدى. ەكى-ۇش مينۋتتەن كەيىن عانا ەسىن جيىپ العانداي بولىپ: «مەندە شاكارىم قولجازبالارى جوق، ول ماعان قايدان كەلسىن جانە شاكارىم ولەڭىنىڭ ماعان قاجەتى نە، مەن ءوزىم ولەڭ جازاتىن اداممىن، — دەپ پورتفەلىن اشىپ، ءبىر قاعازدار الىپ شىقتى. — مىناۋ، مىنە، مەن جازعان ولەڭدەردىڭ ءبىرى، — دەپ، وقي باستادى. سىرت ۇيقاستىقتارى بولعانىمەن كوركەمدىكتەن جۇرداي سىلدىر ءسوز «كولحوزىمىز اناداي»، «سوۆحوزىمىز مىنادايلارعا» ارنالعان ءجاي شاتپىراق ەكەن. تىڭداپ بولعان سوڭ، مەن وعان: «ارينە بۇل وقىعانىڭىز شاكارىمنىڭ قولجاز6اسىنان كوشىرىپ العان ولەڭ ەمەس، ءبىراق ءسىزدىڭ مۇنداي ولەڭ جازا بىلەتىنىڭىز سىزدە ول قولجازبانىڭ جوق ەكەنىنە دالەل بولا المايدى عوي»، — دەدىم. اڭگىمەمىز ءبىراز سوزىلدى. ول تاندى، مەن ول كىسىدە قولجازبانىڭ بار ەكەنىنە ءتىپتى دە كۇماندانبايتىنىمدى ايتتىم. جانە: «اكادەمياعا بارىپ، كەلىسىڭىز، قولىڭىزداعى شاكارىم ولەڭدەرىن تۇگەل تاپسىراتىنىڭىزدى ايتىڭىز، مۇمكىن شارت جاساسىپ، ءتيىستى اقىسىن الارسىز، ولاردىڭ ادامدارى بارىپ سىزدەن وزدەرى الىپ قايتار، سوندا ءسىزدىڭ حالىق الدىنداعى كىناڭىز جەڭىلدەنە تۇسەدى»، — دەپ اقىل بەردىم. ونىما كونبەي، قاراسارتوۆ كەتتى. ءبىراق بۇل جولى العاشقى كەلگەندەي ەمەس، ءجۇنى جىعىلىڭقىراپ، وركوكىرەك كەۋدەسى باسىلىڭقىراپ كەتتى.

بۇل ارادا قاراسارتوۆقا قويىلعان ايىپتىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەيتىن ءبىر كىشكەنتاي انىقتاما بەرە كەتۋىم قاجەت سياقتى.

شاكارىم ماسەلەسى تولىق شەشىلىپ، شىعارمالارى شىعا باستاعان شاقتا كەيبىر جاس جازۋشىلار 1959 جىلى «قازاق ادەبيەتى» بەرگەن ماتەريالداردان سوڭ، بۇل تۋرالى اڭگىمەنىڭ توقتاپ قالۋىنا سول كەزدەگى ورتالىق كوميتەت حاتشىسى ءجاندىلدين كىنالى كورىنەدى دەگەن لاقاپ ايتىپتى. بۇل تەك «ءبورىنىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قاننىڭ» كەرى. بۇرىن «حالىق جاۋى» بولىپ كەلگەن ادامنىڭ ولەڭدەرى كۇتپەگەن جەردەن گازەت بەتتەرىندە شىعا - قالدى. مۇندايدا «قىراعىلار» تەك پارتيا قىزمەتىندەگى ادامدار اراسىنان شىعادى دەۋ — قاتە پىكىر. كەرىسىنشە وندايلار كوبىنە «سىرتتان» كەلەدى. جانە ولاردىڭ «قىراعىلىعى» شىن قىراعىلىقتىڭ، يدەولوگيا تازالىعىن ساقتاۋعا ۇلەس قوسۋ نيەتىنىڭ تۋىندىسى ەمەس، كەيبىر «دوستارىمەن» ەسەپ ايىرىسۋ ماقساتىمەن بايلانىستى ارەكەت بولىپ شىعادى. سول كەزدەگى ەكىنشى حاتشىنىڭ قۇلاعىنا ءبىرلى-جارىم ادەبيەتشىلەر كەلىپ سىبىرلاپ كەتىپتى. ول بايعۇستىڭ بۇل سىبىرلارعا وزىنشە ۇلكەن ءمان بەرىپ، ءبىراز اڭگىمە كوتەرگەنى ەسىمدە. كگب باسشىلارى دا وتقا ماي قۇيۋمەن بولدى. مەن بولسام، بالا كۇنىمدە شاكارىمنىڭ ءبىراز ولەڭدەرىن، ونىڭ ىشىندە «دۋبروۆسكيي» پوەماسىن جاتقا بىلەتىن ەدىم دە، اقىننىڭ «حالىق جاۋى» بولىپ كەتكەنىنە ىشتەي قىنجىلاتىنمىن. سوندىقتان ول ادامنىڭ كىم ەكەنىن ابدەن ءتۇسىنۋ ماقساتىمەن زەرتتەۋ ىسىنە كىرىستىم. اڭىرى شاكارىمنىڭ كىناسىز ولتىرىلگەنىنە، ونىڭ قالدىرعان رۋحاني مۇراسىنىڭ زور ماڭىزدىلىعىنا تولىق كوزىم جەتتى. 1965 جىلدىڭ العاشقى ايلارىنىڭ بىرىندە سول كەزدەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ اتىنا زاپيسكا جازدىم. شاكارىمنىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ جيناعىن شىعارتۋ كەرەك دەپ ۇسىنىس جاسادىم جانە ۇسىنىسىمدى دالەلدەۋگە تىرىستىم. ءبىرىنشى حاتشى: «ءجاندىلدين جولداستىڭ ۇسىنىسىن قولدايمىن»، — دەپ بۇرىشتاما سوقتى. قالعان بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ ءبارى كەلىسكەندىكتەرىن انىقتاپ قولدارىن قويدى. ول مەكەمەدە قابىلدانعان ءتارتىپ بويىنشا مۇنداي قاعاز قابىلدانعان قاۋلىمەن پارا-پار بولادى. وسىنىڭ ارتىنان اكادەميانىڭ سول كەزدەگى ۆيسە-پرەزيدەنتى ساقتاعان بايىشيەۆ پەن ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءمۇسىلىم بازاربايەۆ ەكەۋىن شاقىرىپ الىپ، زاپيسكامەن تانىستىردىم دا، ونىڭ ءبىر داناسىن قوسىپ، شاكارىم جونىندەگى ماتەريالدىڭ ءبارىن قولدارىنا بەردىم. ەندى ەشنارسەگە الاڭداماي ىسكە كىرىسىپ، تەز ارادا شاكارىم شىعارمالارىن باسپاعا دايىنداۋدى تاپسىردىم. كوپ ۇزاماي ءوزىم ورتالىق كوميتەتتەن باسقا جۇمىسقا اۋىسىپ كەتتىم. شاكارىم ماسەلەسىن بەلسەنە قولعا العان ءمۇسىلىم بازاربايەۆ تا مادەنيەت مينيسترلىگىنە كەتىپ قالدى. بىرەۋلەر ولاي تارتىپ، بىرەۋلەر بۇلاي تارتىپ، ساياساتقا اكەپ تىرەي بەردى بىلەم. «ساياسات تىم كوپ بولعان جەردە مادەنيەتكە ورىن قالمايدى» دەپ م. گوركيي دۇرىس ايتسا كەرەك. جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بويى شاكارىم جابىلىپ قالا بەردى. وكىنىشتى-aق! ءبىراق ەڭ سوڭىندا ادىلدىك جەڭدى. سوعان مەن دە شىن قۋانىشتىمىن. بۇدان ەكى-ۇش جىل كەيىن ەل جاقتان كەلگەن ءوزىمنىڭ ءبىر جاقىن تۋىسىمنان شاكارىمنىڭ نە ءۇشىن ولتىرىلگەنىنە كوز جەتكىزەرلىكتەي ءبىر اڭگىمە ەستىدىم. بۇل تەكتەن-تەك ويدان شىعارىپ ايتۋعا قيسىنى كەلمەيتىن، اقيقاتتىعىنا ەشبىر كۇمان قويۋعا بولمايتىن اڭگىمە.

ماعان مۇنى ايتقان ادام بار. ءاتى-جونىن كەلتىرمەي وتىرعان سەبەبىم — ەڭ سوڭعى كەزدە جازىلىپ وتىرعان مالىمدەمەنىڭ مازمۇنىمەن ونى تانىستىرا المادىم. كەرەك بولسا رەداكسيانىڭ ول ازاماتپەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋىنا مۇمكىندىك بار.

مەنىڭ اۋباكىروۆ حامزا دەگەن نەمەرە اعام بولدى. بۇل ەرتەدە مۇسىلمانشا ءبىراز وقىعان ساۋاتتى ادام ەدى. اراب ارىپتەرىمەن باسىلعان شىعارمالاردى، اسىرەسە ولەڭ، پوەمالاردى مۇدىرمەي وتە جىلدام وقيتىن-دى. ونىڭ ۇستىنە قارقارالى، سەمەي وڭىرلەرىندەگى اتا-بابالار تاريحىن وتە جاقسى بىلەتىن. قاراسارتوۆ ەگىندىبۇلاقتا گپۋ-دىڭ باستىعى بولعان كەزدە ول كىسى دە سول جەردە ءارتۇرلى جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولعان. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ازداعان دوستىڭ قارىم - قاتىناستارى دا بولاتىن. كەيىن، 50ء-شى جىلدار ىشىندە قاراسارتوۆ سوۆحوزدا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، ءبىر ۋاقىتتا قىزمەتىنەن بوساپ، اۋدان ورتالىعىنا قايتا ورالىپتى. ءبىراز ۋاقىت جاڭاعى مەنىڭ اعامنىڭ ۇيىندە جاتىپتى. كەلگەن بەتتە قولىنداعى ۇلكەن اۋىر چەمودانىن جەڭگەمىز قايشانىڭ قولىنا بەرىپ: «مىنانىڭ ىشىندە — مەنىڭ ومىرلىك ازىعىم، سەن مۇنى ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەيتىن ءبىر جەرگە تىعىپ قوي»، — دەپتى. قايشەكەڭ اپارىپ شوشالاسىنىڭ (كلادوۆكا) جوعارعى سورەسىنە قويىپتى. ءبىر كۇنى قاراسارتوۆ ۇيدە جوقتا، بىردەمەلەر ىزدەپ ءجۇرىپ، چەموداندى قۇلاتىپ الىپتى. سول ساتتە ەسكى چەموداننىڭ اۋزى اشىلىپ كەتىپ، ىشىنەن ونداعان داپتەر اڭتارىلىن جەرگە شاشىلىپتى. جەڭگەمىزدىڭ حات تانۋ جاعى شامالىلاۋ، ءبىراق كوكىرەگى اشىق، ساۋدىراپ، كۇلدىرە سويلەيتىن جايدارى ادام ەدى، ۇيدە وتىرعان كۇيەۋىنە كەلىپ: «مىنا ابزالدىڭ تىعىپ جۇرگەنى نە التىن، نە اقشا شىعار دەپ ويلاسام، كىلەڭ جازىلعان قاعازدار ەكەن، بايقاماي چەمودانىن قۇلاتىپ الىپ ەدىم، ءبارى شاشىلىپ قالدى، سونى جيناپ، قايتادان ورنىنا سالىپ بەرشى»، — دەيدى. حامزەكەڭ تاڭەرتەڭ «جيناۋعا كىرىسكەننەن» كۇن باتقانشا باسىن كوتەرمەستەن شاشىلعان داپتەرلەردى وقۋمەن بولادى. جيناپ بولىپ، ايەلىنە: «سۇمدىق-اي، مىنا ءيتتىڭ تىعىپ جۇرگەنى باياعى ابايدىڭ تۋىسى اتاقتى اقىن شاكارىمنىڭ قولجازبالارى ەكەن، مۇنىڭ قولىنا قايدان ءتۇستى ەكەن، كەلگەن سوڭ وزىنەن سۇرايىن»،— دەيدى. قاراسارتوۆ كەلىسىمەن بولعان جايدىڭ ءبارىن بايانداپ، حامزەكەڭ ودان: «شاكارىم قولجازبالارى ساعان قالاي كەلدى، ونى نە ىستەيمىن دەپ وزىڭمەن سۇيرەپ ءجۇرسىڭ؟» — دەپ سۇرايدى. وعان قاراسارتوۆ زارەسى ۇشىپ قورقىپ كەتەدى دە: «حامزاجان، مۇنى سەن مەنەن سۇراما، مەن ساعان ايتپايىن، ولتىرەم دەمەسەڭ، اۋزىڭنان ءبىر ءسوز شىعا كورمەسىن، سۇرايمىن، وتىنەمىن»، — دەپ، سول ساعاتتا ول ۇيدەن چەمودانىن كوتەرىپ، كەتىپ قالادى. دەگەنمەن حامزەكەڭ اۋداندا جاۋاپتى قىزمەتتە ىستەيتىن ەڭ جاقىن ادامىنا سىر ەتىپ، بۇل اڭگىمەنى ايتىپ بەرەدى. قولجازبالار شاشىلعان كەزدە قاراڭعى بۇرىشتا كورىنبەي قالعان ولەڭ جازىلعان ەكى پاراق قاعاز كوپ ۋاقىت سول جىگىتتە ساقتاۋلى جاتادى ەكەن، ءبىراق ءقازىر ونى تابا الماي ءجۇر.

بۇل وقيعانىڭ بولۋى 1959-شى، 1960 جىلداردىڭ بىرىندە. ويتكەنى حامزەكەڭ 1961 جىلى كەنەتتەن قايتىس بولىپ كەتتى. از ۋاقىتتان سوڭ، جەڭگەمىز دە دۇنيە سالدى. مەن بۇل جايدى قاراسارتوۆپەن سوڭعى كەزدەسكەنىمنەن كوپ كەيىن ەستىدىم. قاراسارتوۆتىڭ ارامدىق ءىسىنىڭ كەزدەيسوق كۋاسى بولعان مەنىڭ تۋىستارىم قاراپايىم ادامدار ەدى. شاكارىم قولجازبالارىنىڭ كىمنىڭ چەمودانىنان قانداي جاعدايدا كورگەندەرى جونىندەگى اڭگىمەنى ولاردىڭ ويدان شىعارىپ ايتۋى ىقتيمال-اۋ دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى ميعا قونبايتىن جاي. دەمەك، قاراسارتوۆتىڭ سول قولجازبالاردى قولىنا ءتۇسىرىپ الىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تىعىپ كەلگەنى — كۇماندانۋعا بولمايتىن شىندىق. ولەرىنەن از ۋاقىت بۇرىن التى-جەتى اي بويى ۇيىندە وتىرىپ، ءتۇنى بويى ءبىر داپتەردەگى اڭگىمەنى ەكىنشى داپتەرگە قوپارىپ وتىرعانىن كورىپ، بىلگەن دە ادام بار دەپ ەستىدىم.

وسى ايتىلعانداردىڭ ءبارىن بىر-بىرىمەن سالىستىرا، تىزبەكتەي كەلگەندە، لوگيكا جولىمەن قورىتىندى جاساۋ قيىنعا تۇسە قويمايتىن ءتارىزدى. شاكارىمنىڭ 1931 جىلعى شۇبارتاۋ كوتەرىلىسىنە ەشقانداي قاتىسى بولماعانىن بىلە تۇرا (گپۋ-دىڭ باستىعىنىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس قوي) قاراسارتوۆ نەگە الدىن الا بايبالام سالدى؟ رەسمي ورگاننىڭ باسشىسى نەلىكتەن شتەمپەل باسىپ، رەسمي دونەسەنيە جىبەرمەي، ءبىر جاپىراق قاعازعا تەك ءوز قولىمەن جازىلعان «سالەم حاتتى» رەسپۋبليكالىق گپۋ-گە جىبەرە سالدى؟ ويلانىپ شەشىلگەن، ەشكىم بىلۋگە ءتيىستى ەمەس ءبىر ارام سىردىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە اشىلىپ قالعانداي كەزى بولسا، ءوزىن اقتاۋ ماقساتىمەن جاسالعان ارەكەتىنە ۇقساپ تۇرعان جوق پا؟ قاراسارتوۆتىڭ كوكىرەگىنە بۇل ارام وي شاكارىمنىڭ قولجازبالارىن قولىنا تۇسىرە باستاعان كۇندەردەن-اق ۇيالاعان جوق پا ەكەن؟ قولىنداعى جانە شاكارىمنىڭ ۇيىندەگى بارلىق قولجازبالاردى باسىپ الىپ، ءبىرجولاتا ءسىڭىرىپ كەتۋدىڭ جالعىز عانا جولى — اقىننىڭ كوزىن جويۋ بولدى. كوپ ويلانىپ، قاراسارتوۆ مۇنىڭ دا رەتىن كەلتىردى. ونىڭ قاسىندا ەشنارسەنىڭ بايىبىنا بارماي-اق شاش ال دەسە باس الاتىن، باستىق ايتسا قانداي قىلمىسقا بولسا دا بارۋعا دايىن بىرنەشە نادان، قانىشەر جەكسۇرىندار بولعان. سولارمەن بىرگە ءبىر توبەنىڭ تۇبىندە اڭدىپ جاتىپ، ءوز شارۋاسىمەن كەلە جاتقان قارت اقىندى ادەيى كوزدەپ اتقان. ولاردىڭ قايسىسىنىڭ وعىنان قايران شاكارىم مەرت بولدى، — ماسەلە مۇندا ەمەس. تاريح الدىنداعى اۋىر قىلمىستى ۇيىمداستىرۋشى — قاراسارتوۆ. ەۆنەي بۋكەتوۆپەن اڭگىمەسىندە «مەن اقىننىڭ سۇيەگىن ءبىر مولاعا اپارىپ قويدىردىم» دەپتى. ول مولاعا قويدىرعان بولسا، 25 جىلدان كەيىن مارقۇمنىڭ سۇيەگى تەرەڭ قۇدىقتان قالاي تابىلماق؟

ساسقان ۇيرەك قۇيرىعىمەن سۇڭگيدىنىڭ» كەبى ەمەس پە؟ قاسىنداعى جەندەتتەرى شاكارىمنىڭ دەنەسىن سۇيرەتىپ اپارىپ تاستاۋ ءۇشىن يەسىز قالعان ەسكى قۇدىق ىزدەپ كەتكەندە گپۋ-دىڭ باستىعىنىڭ ءوزى اقىننىڭ ءۇيىن ءتىنتىپ، كوزدەگەن ماقساتىنا قولىن جەتكىزبەگەنىنە كىم كەپىل بولا الادى؟ سونشاما كوپ جازبالاردىڭ ءبارىن اقىننىڭ ءوز قولىنان الماعان بولار. قاراسارتوۆتىڭ سونشاما اۋىر قىلمىس جاساۋ جولمەن قولىنا ءتۇسىرىپ العان قولجازبالاردى قالايشا ءوزىنىڭ كەرەگىنە جاراتپاق بولعانى ماعان بەلگىسىز. ءبىراز وڭدەپ ءوز اتىمەن بىرنەشە كىتاپ ەتىپ شىعارعىسى كەلۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن وعان شاكارىمنىڭ اتىن ءبىرجولا تاريحتان ءوشىرۋ قاجەت بولدى. قولىنان كەلگەنىنىڭ ءبارىن ىستەپ تە باقتى. ءبىراق ودان نە شىقتى؟! قانشاما قىستاسا دا شىنىن ايتپاي كەتتى. ءارى حالىقتىڭ ۇلى پەرزەنتىن ولتىرگەن، ءارى ۇلكەن ۇرلىق جاساعان كىسىمىن دەپ ونداي ادام ومىردە مويىندار ما!

قاراسارتوۆتىڭ جاقسى ازامات بولىپ وسكەن، وتە جاۋاپتى ءىس باسقاراتىن بالالارى بار دەپ ەستيمىن. تۋعان اكەسى جونىندە مۇنداي اڭگىمەنى ەستۋ بالاعا، ارينە، وتە اۋىر. ءبىر كەزدە كورىپ بىلگەن ادامىم تۋرالى بۇلايشا جازۋ ماعان دا جەڭىل ءتيىپ وتىرعان جوق. ءبىراق اڭگىمە ءبىر ادامنىڭ جەكە باسىنا بايلانىستى عانا ماسەلە جايىندا بولىپ وتىرعان جوق قوي. شاكارىم شىعارمالارى — حالىق مۇراسى، قازىرگى ۇرپاقتار ءۇشىن عانا ەمەس، بولاشاق ۇرپاقتاردىڭ دا

رۋحاني تالابىنا ۇلكەن قىزمەت جاسايتىن اسىل قازىنا. قاراسارتوۆ ءوزىنىڭ بالالارىنا بارلىق قۇپيا سىرلارىن اشىپ، قولىنداعى قولجازبالاردى بەرىپ كەتتى دەپ مەن ايتا المايمىن. عابيت مۇسىرەپوۆ مارقۇم دا ەۆنەي بۋكەتوۆپەن بىرگە ول ازاماتتاردىڭ ۇيىندە بولىپ، اكەلەرىنەن قالعان ءبىرلى-جارىم ولەڭدەرمەن تانىسقان ەكەن، ءبىراق ولاردىڭ شاكارىم تۋىندىلارىنا ۇقسامايتىنىن انىقتاپتى. مۇنى عابەڭنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنمىن. ارينە، جۇرتقا كورسەتۋگە بولاتىن ولەڭدەر مەن شاكارىم ولەڭدەرىن، ءتىپتى ولاردىڭ كوشىرمەسىن دە، قاراسارتوۆ ءبىر چەمودانعا سالىپ قالدىرعان جوق.

ءتۇپنۇسقاسى (وريگينالى) جاعىلىپ جىبەرىلسە، نە كومىلىپ تاستالسا دا كوشىرمەسى بار بولار دەپ ويلايمىن. حالىقتىق مۇرانىڭ ءوز يەسىنە قايتارىلۋىنا، قايدا بولسا دا ونىڭ تابىلۋىنا قاراسارتوۆ بالالارى كومەكتەسسە — ۇلكەن ازاماتتىق ءىس ىستەگەندەرى بولار ەدى.

---