الەۋمەتتىك مارتەبە دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟
ءاربىر ادام ءوزىنىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە باسقا دا كوپتەگەن ينديۆيدتەرمەن ءوزارا قارىم-قاتىناسقا تۇسەدى. الەۋمەتتىك ساياسي بايلانىستار مەن ءوزارا ىس-ارەكەتتەر كەڭىستىگىندە ادامداردىڭ ىس-ارەكەتتەرى، ولاردىڭ بىر-بىرىمەن قاتىناستارى شەشۋشى دارەجەدە قوعامدىق-ساياسي ومىردە، قوعامدا ولاردىڭ قانداي ورىن الاتىندىعى جاعدايىمەن انىقتالادى. بىزگە پارلامەنت ماجىلىسىڭدە سەز سويلەپ تۇرعان ەلىمىزدىڭ پرەمەر-مينيسترىن ەلەستەتۋ وڭاي، ءبىراق الماتىنىڭ سپورت سارايىنىڭ الدىندا قايىر سۇراپ تۇرعان ءىرى قارجىگەردى نەمەسە كاسىپكەردى ەلەستەتۋ قيىن. بەلگىلى ءبىر قۇقىقتار مەن مىندەتتەرمەن بايلانىسقان قوعامدىق-ساياسي ومىردەگى، قوعامداعى قالىپتاسقان ادامنىڭ جاعدايىن الەۋمەتتىك مارتەبە دەپ اتايدى. «مارتەبە» (ستاتۋس) تەرمينى ەجەلگى ريمدە زاڭدى تۇلعانىڭ قۇقىقتىق ەرەجەسىن بىلدىرگەن.
ەكى مىڭ جىل ەتكەننەن كەيىن، ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا، اعىلشىن تاريحشىسى گ. د. س. مەين ونى قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىندا تۇلعانىڭ ورنىنىڭ الەۋمەتتىك پوزيسياسىن بىلدىرەتىن ساياسي-فيلوسوفيالىق جانە الەۋمەتتانۋلىق ۇعىم رەتىندە قولدانا باستادى. الەۋمەتتىك مارتەبە تەورياسىنىڭ دامۋىنا بەلگىلى الەۋمەتتىك-ساياسي عىلىمنىڭ وكىلدەرى ر. لينتون، ر. مەرتون، ر. تەرنەر، ت. پارسونس جانە باسقالار ۇلەسىن قوستى. قازىرگى پىكىرلەرگە سايكەس الەۋمەتتىك مارتەبە — بۇل كاسىبىنە، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا، ساياسي مۇمكىندىكتەرىنە، جىنىسىنا، شىعۋ تەگىنە، وتباسى جاعدايىنا سايكەس، قوعامداعى، قوعامدىق-ساياسي ومىردەگى توپتىڭ نەمەسە تۇلعانىڭ اراقاتىناس جاعدايى (پوزيسياسى). الەۋمەتتىك مارتەبە ۇعىمى كوعامدىق-ساياسي ومىردەگى، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنداعى، قوعامدىق ىس-ارەكەتتەر جۇيەسىندەگى تۇلعانىڭ ورنىن، ءارتۇرلى قوعام ومىرىندەگى ولاردىڭ قىزمەتتەرىن جانە قوعام تاراپىنان تۇلعا قىزمەتىنىڭ باعاسىن سيپاتتايدى. سودان كەيىن، ءارتۇرلى ساپالىق جانە ساندىق كورسەتكىشتەرگە — لاۋازىم، بەدەل، مارتەبە (ابىروي)، ارتىقشىلىق، كىرىس دەڭگەيى، جالاقى، اقشالاي سىيلىق، ماراپاتتاۋ، اتاق، داڭق جانە باسقا دا جاعدايلاردا كورىنۋى مۇمكىن.
امەريكان انتروپولوگى رالف لينتون «الەۋمەتتىك مارتەبە» ۇعىمىنىڭ «ەكى جاقتى ءمانى بار» دەپ تۇسىندىرۋگە تىرىستى. ونىڭ ايتۋى بويىنشا، ءاربىر ادام الەۋمەتتىك-ساياسي يەرارحيادا الاتىن ورنىنا سايكەس، بەلگىلى الەۋمەتتىك مارتەبەگە يە، مىسالى، شتات گۋبەرناتورى، شەريف، پوليسيا قىزمەتكەرى جانە ت.ب. سونىمەن قاتار، ءبىر مەزگىلدە ءاربىر جەكە تۇلعا ءبىر ءوزى بىرنەشە مارتەبەنى بىرگە الىپ جۇرەدى، ءبىر ۋاقىتتا گۋبەرناتور، قانداي دا پارتيا مۇشەسى، وتباسى، اكە، بەيسبول ويىنشىسى جانە ت.ب. بۇل مارتەبەلەر كەيدە بىر-بىرىنە قاراما-قارسى كەلەدى. مۇنداي جاعدايدا، جەكە تۇلعا الەۋمەتتىك مارتەبەلەردىڭ بىرەۋىنىڭ قاجەتتىلىگىن ورىنداي وتىرىپ، ەكىنشىسىنىڭ تالاپتارىن جوققا شىعارۋىنا تۋرا كەلەدى. جەكە تۇلعا ادەتتە ەزىنىڭ ناقتى ءجۇرىس-تۇرىسىندا ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىن ساقتاپ قالۋعا جانە ونى كەتەرۋگە تىرىسادى. ادام ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس بولۋ ءۇشىن،كوپ نارسەدەن ءوزىن اۋلاق ۇستاۋ كەرەك. وعان ءارتۇرلى جاعدايلاردا ءوزىنىڭ تىلەكتەرىنەن قالىس قالۋعا، باسقالاردىڭ الدىندا بەدەلدى بولۋ ءۇشىن، ەتيكا ەرەجەلەرىن، مورال جانە قۇقىق تالاپتارىن ت.ب. ساقتاۋى قاجەت.
جەكە تۇلعانىڭ كوپ قىرلىلىعى ونىڭ ءبىر وزىندە ەمەس، ونىڭ بىرنەشە مارتەبەسىندە بولىپ وتىر. مىسالى، دوسەنت ءن-دى سيپاتتايمىز. الەۋمەتتانۋشى — ونىڭ ماماندىعى، الەۋمەتتانۋ كافەدراسىنىڭ دوسەنتى — ونىڭ لاۋازىمدىق مارتەبەسى، 33 جاستا — ونىڭ جاس ەرەكشەلىگىنىڭ سيپاتتاماسى، ەركەك — ونىڭ جىنىستىق ايىرماشىلىق بەلگىسى، كىرىس كالەمى بويىنشا ورتا — قوعامداعى جوعارى وقۋ ورنى وقىتۋشىسىنىڭ ەكونوميكالىق ەرەكشەلىگى، وي ەڭبەگىنىڭ قىزمەتكەرى (زيالى) — ستراتيفيكاسيالىك سيپاتتاما. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەسى — ساياسي باعىتى. بۇل سيپاتتامانىڭ بارلىعى ءبىر ادامنىڭ ءارتۇرلى قىرىنان ۇستاناتىن باعىتىن كورسەتەدى. ءبىراق ولاردىڭ ءارقايسىسى باسقا ادامداردىڭ ۇستانعان باعىتتارىمەن قارىم-قاتىناسقا تۇسكەن كەزدە عانا الەۋمەتتىك مانگە يە بولادى: دوسەنت پوزيسياسى — ستۋدەنتتەردىڭ نەمەسە كافەدرا مەڭگەرۋشىسىنىڭ (دەكاننىڭ) ۇستانىمىمەن، زيالىنىڭ ۇستانىمى — جۇمىسشىنىڭ، پوليسيا قىزمەتكەرىنىڭ نەمەسە كاسىپكەردىڭ كوزقاراسىمەن، ەر ادامنىڭ كوزقاراستارى ايەلدىڭ كوزقاراستارىمەن: ايەلىنىڭ، قارىنداسىنىڭ، ارىپتەسىنىڭ، كورشىسىنىڭ جانە ت.ب. ۇستانىمىمەن اراقاتىناستا بولعاندا، الەۋمەتتىك مانگە يە بولادى.
ءارتۇرلى ەلدەردە ءارتۇرلى مادەنيەت جۇيەسىندە جانە ولاردىڭ دامۋىنىڭ ءارتۇرلى كەزەڭدەرىندە ءارتۇرلى الەۋمەتتىك مارتەبەلەردىڭ ماڭىزدىلىعى نەمەسە ماڭىزىنىڭ ازدىعىنا بايلانىستى، ولاردىڭ ولشەمدەرى ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. ايتالىق، يتاليا نەمەسە پولشا ءدىن قىزمەتشىسىنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسى كوعامدا شاحمات گروسسمەيستەرىنىڭ مارتەبەسىنەن جوعارى باعالانادى. بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا سونىمەن بىرگە، قازاقستاندا بۇل مارتەبەلەردىڭ باعاسى قاراما-كارسى بولدى. بۇگىندە قازاقستاندا سونىمەن قاتار، تمد-نىڭ باسقا دا ەلدەرىندە، كوعامدىق پىكىردىڭ باعالاۋى بويىنشا، شاحماتشىنىڭ مارتەبەسى تومەندەپ، ال، ءدىن قىزمەتشىسىنىڭ نەمەسە مولدانىڭ مارتەبەسى اناعۇرلىم ءوستى. ءاربىر ادامدى ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتەبەلىك بەلگىلەر سيپاتتايتىنىنا بايلانىستى، امەريكان الەۋمەتتانۋشىسى روبەرت مەرتون عىلىمعا جەكە تۇلعانىڭ مارتەبەلەرىنىڭ بارلىعىنىڭ جيىنتىعىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن «مارتەبەلىك جيىنتىق» ۇعىمىن ەنگىزدى.
سونىمەن، مارتەبەلىك جيىنتىق جەكە تۇلعانىڭ باسقا دا تۇلعالارمەن ءوزىنىڭ كوپتەگەن ءارتۇرلى قۇقىكتارى مەن مىندەتتەرىن ورىنداۋ ماقساتىنداعى ىس-ارەكەتتەرىن سيپاتتايتىن بىرنەشە بارلىق مارتەبەلەر جيىنتىعى بولىپ تابىلادى. بۇل جيىنتىقتا كوبىنەسە جەكە تۇلعاعا بارىنشا ءتان ەڭ نەگىزگى نەمەسە باستى مارتەبە بولىپ كورسەتىلەدى. ناق وسى مارتەبە بويىنشا، ونى باسقادان اجىراتۋعا نەمەسە ونىمەن سالىستىرۋعا بولادى. كەيبىر مارتەبەلەر وتە ايقىن بولادى دا، ونداي مارتەبەلەر جەكە تۇلعانىڭ جيىنتىعى، تۇتاس العاندا قانداي ەكەنىنە كاراماستان، جەكە تۇلعا ءۇشىن باستى مانگە يە بولادى. بۇل جەردە، الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ اتىن اتاساقتا جەتكىلىكتى، ونىڭ ۇلى تۇلعا رەتىندە، دۇنيەجۇزى تاريحىنداعى ورنىن بىلە وتىرىپ، ءبىز ونى قولباسشى دەپ ايتا الامىز. سونداي-اق، پەتر چايكوۆسكييدى ۇلى كومپوزيتور دەپ قاتەسىز ايتا الامىز نەمەسە مۇحتار اۋەزوۆتى ۇلى جازۋشى قاتارىنا جاتقىزا وتىرىپ، ەسكە الامىز.
كەلتىرىلگەن مىسالداردان كورىنگەنىندەي، ادام ءومىرىنىڭ ىس-ارەكەتىندەگى باستى مارتەبە جەكە تۇلعانىڭ باعىتى مەن ماقساتتارىن، ونىڭ قىزمەتتەرىنىڭ سيپاتى مەن مازمۇنىن، ءومىر ءسۇرۋ كەيپى مەن ءستيلىن، ءجۇرىس-تۇرىس مانەرىن، تانىستارىنىڭ ورتاسىن جانە ت.س.س. انىقتايتىن ستاتۋس بولىپ تابىلادى. قوعامتانۋدا مارتەبەنى ەكىگە ءبولىپ قاراستىرادى — جەكە جانە الەۋمەتتىك. ادەتتە الەۋمەتتىك مارتەبە ەكى ماعىنادا قولدانىلادى — تار جانە كەڭ ماعىناسىندا. بۇل تەرمين كەڭ ماعىناسىندا قولدانىلعاندا، بۇعان دەيىن ايتىلعانداي، ادامنىڭ قوعامدىق-ساياسي امىردە، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك كۇرىلىمىندا الاتىن ناقتى ورنىنىڭ جاعدايى ءسوز بولادى. ءبىراق، جەكە تۇلعانىڭ ناكتى الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە سايكەس كەلمەيتىن كوعامدىك پىكىرلەردە، سەنىمدەردە كابىلدانعان وزىنە ءتان ەرەكشە ادامنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەلەرى بار. مۇنداي جاعدايدا، قالىپتاسقان تۇسىنىك، جالعان پىكىرلەر، وسەك-اياڭ جانە ت.س.س. جەكە تۇلعانىڭ قانداي دا ءبىر جەكە ساپاسى بولىپ سانالمايدى، كانداي دا ءبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ وكىلدەرى ونى «بارلىق كاسىپكەرلەر — «بۇزاقىلار»، «بارلىق كۇرىلىسشىلار — الكاشتار» دەپ قالىپتاسقان شابلون بويىنشا باعالايدى.
You Might Also Like
-
ساياسي باسقارۋ بيلىك قۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋدا، ۇكىمەتتىڭ باعدارلاماسىن ايقىنداۋدا، زاڭ اكتىلەرىن دايارلاۋ مەن قابىلداۋدا، ەكونوميكانى رەتتەۋدە، بيلىكتىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيلەرى مەن ءتۇرلى تارماقتارىنىڭ ءوزا...
-
ءسىز سياقتى باستىق بولسا سەنىمدى، بۇلت باسپايدى مولدىرەگەن كوگىڭدى. ءسىز بار كەزدە بىزگە تىنىش، راحات، ءسىز وتىرعان جەردە بىزگە كوڭىلدى. ۇجىم بولىپ قۇتتىقتايمىز بۇگىن ءبىز، قۇتتى بولسىن ءتو...
