InfoHub Logo

ساياسي باسقارۋ بيلىك قۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋدا، ۇكىمەتتىڭ باعدارلاماسىن ايقىنداۋدا، زاڭ اكتىلەرىن دايارلاۋ مەن قابىلداۋدا، ەكونوميكانى رەتتەۋدە، بيلىكتىڭ ءارتۇرلى دەڭگەيلەرى مەن ءتۇرلى تارماقتارىنىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىن ۇيىمداستىرۋدا ساياساتتانۋدىڭ عىلىمي ادىستەرى مەن قول جەتكىزگەن ناتيجەلەرى كەڭىنەن پايدالانىلادى. قوعامدى باسقارۋ ءۇردىسى بارعان سايىن عىلىميلانۋ ۇستىندە، ال ساياساتتانۋ بولسا پسيحولوگيا، كيبەرنەتيكا، الەۋمەتتانۋ جانە ەكونوميكامەن جانە وزگە دە عىلىمدارمەن قاتار وعان وزىندىك ۇلەسىن قوسۋدا. ساياسي باسقارۋ — ساياسي ءومىردىڭ باستى جانە بولىنبەيتىن بولشەگى بولىپ تابىلادى. ونىڭ كومەگىمەن قوعامداعى ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ۇردىستەردىڭ اۋقىمدى مىندەتتەرى دە، سونىمەن قاتار، بۇقارانىڭ سەنىمىنە كىرۋ، سايلاۋدا جەڭىسكە جەتۋ، داۋلى جاعدايدى شەشۋ جانە ت.ب. سياقتى ناقتى ماقساتتار مەن مىندەتتەرگە قول جەتكىزۋمەن بايلانىستى ۇساق ماسەلەلەر دە شەشىمىن تابادى.

XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بىرتىندەپ ساياسي-باسقارۋشىلىق پاندەرىنىڭ تۇتاستاي ءبىر كەشەنىنە اينالعان ساياسي باسقارۋ دەپ اتالاتىن ءبىلىمنىڭ جاڭا سالاسى قالىپتاستى. بۇل كۇردەلى عىلىمي كەشەن الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق پاندەردىڭ ءۇش توپتاماسىنىڭ پاندىك كەڭىستىگىنىڭ قيىلىسىندا قالىپتاستى، ولار:

1) الەۋمەتتىك-ساياسي (ساياسي، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق عىلىمدار)؛

2) كوگنيتيۆتىك (فيلوسوفيا، پسيحولوگيا جانە اقپاراتتىق-بايلانىستىق زەرتتەۋلەر)؛

3) مەنەدجەرلىك (مەملەكەتتىك باسقارۋ، ۇيىمداستىرۋ تەورياسى، جالپى مەنەدجمەنت، اسكەري عىلىمدار). الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق بىلىمدەر اياسى ەلەكتەن وتكىزىلدى، ۋاقىت وتە كەلە وعان ماتەماتيكالىق، كيبەرنەتيكالىق زەرتتەۋلەر، اقپاراتتى وڭدەۋ ادىستەمەسى قوسىلدى. وسىناۋ ەلەكتەن وتكىزىلگەن ءپانارالىق سالانىڭ باسىندا 1940-50 جىلدارى گ. لاسسۋەلل مەن گ. سايمون تۇردى. لاسسۋەلل د. لەرنەرمەن بىرىگىپ «ساياسي-باسقارۋ عىلىمدارى» (1951 ج.) دەگەن ەڭبەكتى دايارلادى. سايمون بولسا وزىنە نوبەل سىيلىعىن اكەلگەن «اكىمشىلىك ءجۇرىس-تۇرىس: اكىمشىلىك ۇيىمدارداعى شەشىم قابىلداۋ ءۇردىسىن زەرتتەۋ» دەگەن مونوگرافياسىن جاريالادى.

بۇگىنگى ساياساتتانۋ ادەبيەتتەرىندە «ساياسي باسقارۋ» تەرمينى كەڭىنەن قولدانىسقا يە بولدى. الايدا ونىڭ مانىنە قاتىستى پىكىرلەر كوپتىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. وسى سالاداعى زەرتتەۋشىلەر سانى قانشالىقتى كوپ بولسا، ساياسي باسقارۋدىڭ سونشالىقتى كوپ انىقتاماسى بار. سوندىقتان بۇل ۇعىمنىڭ ءمانىن انىقتاپ، ونىڭ قوعامدى باسقارۋداعى ورنى مەن ءرولىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن «ساياسات» جانە «باسقارۋ» ۇعىمدارىنىڭ ءمانىن ايقىنداپ العان ءجون. ساياسي عىلىم تاريحى ونىڭ مازمۇنى مەن نىسانىنىڭ وزگەرىسسىز قالمايتىندىعىنا، ءارتۇرلى فاكتورلار اسەرىنەن وزگەرىسكە ۇشىرايتىندىعىنا، الەۋمەتتىك دامۋ زاندىلىقتارىمەن تىعىز بايلانىستىلىعىنا، ءارتۇرلى قوعامدار مەن تاريحي كەزەندەردە وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن كورىنىس تاباتىندىعىنا كۋا بولدى. «ساياسات» تەرمينى ەجەلگى گرەكيادا پايدا بولدى جانە polis-قالا-مەملەكەت دەگەن سوزدەن قۇرالعان. داستۇرگە ساي اريستوتەل ەڭبەكتەرىنەن باستاۋ الاتىن ونىڭ نەگىزگى مازمۇنى مەملەكەتكە تيەسىلى بولاتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ نىسانىن سارالاۋمەن، سيپاتتاۋمەن جانە مىنەزدەمە بەرۋمەن بايلانىستىرىلدى. مۇنداي كوزقاراس ۇزاق ۋاقىت بويى تولىعىمەن مەملەكەتكە باعىشتالعان ساياسي عىلىمدا مىقتاپ ورنىققان بولاتىن. ءتىپتى XX عاسىردىڭ باس كەزىندە امەريكاندىق دج. گارنەردىڭ «ساياسي عىلىمدارعا كىرىسپە» دەپ اتالاتىن ايگىلى وقۋلىعىندا ساياسي عىلىمنىڭ مەملەكەتتەن باستالىپ مەملەكەتپەن اياقتالاتىندىعى جونىندە تۇجىرىمداما جاسالعان بولاتىن.

مەملەكەتتىڭ كوپتەگەن انىقتاماسى بار: دەسكريتيۆتىك جانە نورماتيۆتىك، ءدىني جانە زايىرلى، پالسافالىك جانە قۇقىقتىق، الەۋمەتتانۋشىلىق، ساياسي جانە ليبەرالدىق، كونسەرۆاتيۆتىك، الەۋمەتتانۋشىلىق جانە ت.ب. بۇل ينستيتۋتتىڭ قىزمەتتەرى، ءمونى مەن ساياساتى دا ءارقيلى تالدانادى. الايدا مەملەكەتتىڭ تاريحي-تابيعي دامۋدىڭ جەمىسى ەكەندىگى، ادامدار قاۋىمداستىعىندا رەتتەۋشى، ۇيىمداستىرۋشى جانە ادىلدىك ەتۋشى ەكەندىگى، ورتاق يگىلىكتى ايقىنداپ، بارلىق مۇشەلەرىنىڭ ورتاق مۇددەسىن ءبىلدىرۋشى ەكەندىگى جونىندەگى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرى ءبىر جەردەن شىعادى. ول ارنايى ينستيتۋتتار مەن مەكەمەلەردىڭ جۇيەسى جانە كاسىبي باسقارۋشىلاردىڭ توبى ارقىلى نەگىزگى «ويىن ەرەجەسىن» قالىپتاستىرادى جانە ءوز بيلىگىنە ادامداردىڭ ءجۇرىستۇرىسى مەن قوعامدىق ۇردىستەرگە اسەر ەتۋگە قاجەت سايكەس قورلار مەن مۇمكىندىكتەردى الۋ ارقىلى ونىڭ ورىندالۋىن قاداعالايدى. وسىلايشا، بارلىق ماڭىزدى باسقارۋ قىزمەتتەرى، سونىمەن قاتار، بارلىق ساياسات مەملەكەتتىڭ قىزمەتىنە تاۋەلدى بولادى. ۆ. ي. لەنيننىڭ كوزقاراسى بويىنشا، ساياسات دامۋ كەزەڭىندە مەملەكەتتىك ىستەرگە قاتىسۋدى، مەملەكەتتى باعىتتاۋدى، مەملەكەت قىزمەتىنىڭ نىسانىن، مىندەتىن، مازمۇنىن ايقىنداۋدى بىلدىرەدى. الايدا قوعام دامۋىنا بايلانىستى ونىڭ ءوزىن-وزى ۇيىمداستىرۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قۇرىلۋىمەن (پارتيالار، قوعامدىق ۇيىمدار مەن قوزعالىستار، ب ا ق جانە وزگە دە ازاماتتىك قوعام ينستيتۋتتارى)، سونىمەن كاتار، دەموكراتيالىق ۇردىستەر مەن بيلىكتى جۇزەگە اسىرۋ تەتىكتەرىنىڭ قۇرىلۋىمەن ساياسي اياداعى جاعداي تۇپكىلىكتى وزگەرىسكە ۇشىرايدى.

مەملەكەت بىرتىندەپ ساياساتتىڭ جالعىز قۇرالى رەتىندەگى ءمانىن جوعالتا باستايدى. ونىڭ دامىعان ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىمەن بايلانىسۋى ساياسي بيلىكتىڭ دەموكراتيالىق سيپاتقا ەنۋىنە ىقپال ەتەدى. تيىسىنشە، ساياساتتى تۇسىنۋگە دە تۇزەتۋلەر ەنگىزىلەدى. ساياسات كوبىنەسە قوعامنىڭ ومىرلىك ماڭىزى بار مۇددەلەرىن، قاجەتتىلىكتەرىن جانە ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بۇقارالىق بيلىك ينستيتۋتتارىن پايدالانۋمەن بايلانىستى ورىن الاتىن قوعامدىق قاتىناستاردىڭ ايرىقشا ءتۇرى رەتىندە قاراستىرىلادى. ساياسي عىلىمنىڭ باستى نازارىندا تەك مەملەكەت قانا ەمەس، بيلىك پەن بارلىق ساياسي جۇيە بولادى. زەرتتەۋشىلەردى ساياساتتىڭ ءارتۇرلى سۋبەكتىلەرىنىڭ بيلىككە تالاسۋىنىڭ زاڭدىلىعىنىڭ ماسەلەلەرى، ولاردىڭ ساياسي جۇيەدەگى ءرولى مەن قىزمەتتەرى، ونى وڭتايلاندىرۋدىڭ سيپاتى مەن تەتىكتەرى، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتىنە اسەر ەتۋدىڭ نىساندارى مەن ادىستەرى، كادر ساياساتى مەن قوعامدىق ىستەردى باسقارۋشىلاردى تانداۋ، قوعامدى مىندەتتەۋشى شەشىمدەردى جاساۋ، قابىلداۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ بارىسىنداعى باسقارۋشىلار مەن باسقارىلۋشىلاردىڭ ارەكەتتەسۋى كوپ قىزىقتىرادى.

ساياساتتى جاساۋ مەن جۇزەگە اسىرۋ تەتىكتەرى ءارتۇرلى مەملەكەتتەردە وزىندىك سيپاتقا يە بولادى. مىسالى، بۇرىنعى كسرو-دا ساياسات پەن باسقارۋ تولىعىمەن مەملەكەت قىزمەتىنە تىرەلەتىن ەدى. كوكپ-نىڭ بولۋى ەشنارسەنى وزگەرتكەن جوق. ول كەڭەستىك ساياسي جۇيەدە يادرو ءرولىن اتقارعان، باسقارۋشى جانە باعىتتاۋشى كۇشكە يە، ساياسي باسقارۋ مەن باقىلاۋ قىزمەتىن جۇزەگە اسىرعان مەملەكەتتىك پارتيا بولدى. پارتيالىق باسقارۋدىڭ ءمانىسى پارتيانىڭ قوعام دامۋىنىڭ باعىتتارىن ايقىنداپ، ونىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ينستيتۋتتار ارقىلى باقىلاۋىندا بولدى. جەكە مۇددە مەن كۇقىق ماسەلەسى ەسەپكە الىنبادى، ءتىپتى مۇلدە قاپەردەن تىس قالدىرىلدى. مەملەكەتتىك باسقارۋ تىپتەن قوعامنىڭ جانە جەكە تۇلعالاردىڭ بارلىق ىستەرىنە باسشىلىق جاساۋ رەتىندە قاراستىرىلدى. سوسياليستىك قۇقىقتىق جۇيەدە قۇكىقتى بۇقارالىق جانە جەكە دەپ ءبولۋ ورىن المادى، ال كونستيتۋسيالىق قۇقىق مەملەكەتتىك قۇقىققا اينالدىرىلدى. باسقارۋ عىلىمنىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە زاڭ عىلىمدارى اياسىندا نەگىزىنەن اكىمشىلىك قۇقىق سالاسىندا دامي الدى. باتىس مەملەكەتتەرىندە، اسىرەسە اقش-تا، مەنشىك، ەكونوميكا مەن باسقارۋ باسىنان باستاپ جەكە، ساياساتتان تىس ماسەلەلەر بولىپ تانىلدى. قوعامنىڭ بۇقارالىق (قوعامدىق) ءومىرى ساياسي-مەملەكەتتىك بولدى، ءبىراق، تاجىريبەدە ولاي بولماعاندىقتان، ساياسات پەن باسقارۋدىڭ كوپ ماندىلىگىنە الىپ كەلدى.

XIX عاسىردىڭ سوڭىندا قوعامدى باسقارۋ عىلىمى جانە بيزنەستى باسقارۋدان تولىقتاي ءبولىنىپ شىقتى جانە ونى كوپتەگەن مەملەكەتتەردە ساياساتتانۋ عىلىمدارى شەڭبەرىندە سالىستىرمالى مەملەكەتتىك باسقارۋ، جاريا قۇقىق جانە ساياسي تەوريا سياقتى پاندەرمەن قاتار مەڭگەرەدى. بۇعان سول كەزەندەگى الەۋمەتتانۋ مەن ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دا مەملەكەتتىڭ قوعام ىستەرىن باسقارۋدىڭ ەرەكشە تەتىگى رەتىندە قاراستىرىلۋى ءوز اسەرىن تيگىزگەن ەدى. ءسال كەيىنىرەك، XX عاسىردا بۇقارالىق باسقارۋ ءۇردىسىن جانە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ وزدەرىن عىلىمي مەنەدجمەنت نەگىزىندە كاسىبيلەندىرۋگە تالپىنىستار بۇقارالىق باسقارۋ شەڭبەرىندە public policy، قازاقشاعا اۋدارعاندا جەكە ادامنىڭ، ۇيىمنىڭ نەمەسە ۇكىمەتتىڭ ارەكەتتەرىنىڭ (قاعيدا، جوسپار، باعىت) ماقساتقا ساي، اقىلعا قونىمدى كۋرسى دەگەن ماعىنا بەرەتىن جاڭا عىلىم سالاسىنىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى. قازىرگى كەزدە بۇقارالىق باسقارۋدىڭ بۇل سالاسى policy science، ياعني بۇكارالىك سالاداعى (ساياسي باعىتتار تۋرالى عىلىم) ارەكەتتەردى (شەشىم) جاساۋ مەن جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى عىلىم دەپ اتالادى. ول كەي كەزدە policy analisis (باسقارۋشى بۇقارالىق ورگانداردىڭ قىزمەتى مەن ونىڭ قوعامعا اسەرىنە سىرتتان ماتەماتيكالىق جانە ارنايى سارالاۋ جاساۋعا باعىتتالعان) جانە policy making (وسى ورگانداردىڭ شەشىمدەرىن جاساۋ مەن قالىپتاستىرۋ) بولىپ ەكىگە بولىنەدى.

«مەملەكەتتىك ساياسات» تەرمينىن تۇسىنۋدە دە ۇلكەن وزگەرىستەر ورىن الدى. كەڭ ماعىناسىندا بۇل ءسوز ۇكىمەتتىك مەكەمەلەردىڭ ءوزىنىڭ اينالاسىنداعىلارمەن قارىمقاتىناسىن بىلدىرەدى. مىسالى، كانادالىق مامان لەسلي پال مەملەكەتتىك ساياساتتى ناقتى ءبىر ماسەلەنى نەمەسە بىر-بىرىمەن بايلانىستى ماسەلەلەر جيىنتىعىن شەشۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ورگان تاڭداعان ارەكەتتەن باس تارتۋ رەتىندە تۇسىندىرەدى. بريتاندىق زەرتتەۋشى ريچارد روۋزدىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، مەملەكەتتىك ساياسات — بۇل كىمتە قاتىستى بولسا، سول ءۇشىن ناكتى ءبىر سالدارى بولاتىن، بىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ارەكەتتەردىڭ ۇزىن تىزبەسى. امەريكاندىق ساياساتتانۋشى د. يستون مەملە-كەتتىك ساياساتتى بارلىق قوعام ءۇشىن ءقۇندىلىقتاردى جەكە دارا بولىسكە سالۋ رەتىندە قاراستىرادى. ا.كاپلاننىڭ ويى دا وسى تەكتەس، ونىڭ پىكىرىنشە، مەملەكەتتىك ساياسات ارەكەتتەردىڭ كۇندىلىقتار مەن ماقساتتاردىڭ الدىن-الا جوسپارلانعان باعدارلاماسى. باتىستىق ساياسي عىلىمنىڭ كوزقاراسى بويىنشا، ساياسي باسقارۋ ساياساتپەن تىكەلەي بايلانىستى. كەيبىر راديكالدىق كوزقاراستاعى ساياساتكەرلەردىڭ پىكىرىنشە، ساياسات پەن باسقارۋدى ءبولىپ قاراستىرۋ عىلىمي تۇرعىدان دا، ساياسي تۇرعىدان دا الىپ قاراعاندا قاتەلىك. باسقارۋدىڭ مازمۇنىن ساياسات ايقىندايدى، باسقارۋ تەورياسى دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ساياسي تەوريا، ال مەملەكەتتىك ساياسات باسقارۋ جۇيەسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىن ساياسي باسقارۋ قىزمەتى رەتىندە قاراستىرىلادى. ساياسات پەن باسقارۋ ۇعىمدارىنىڭ ۇيلەسەتىندىگى جايلى ماسەلەنى تەرەڭىرەك ايقىنداي ءتۇسۋ ءۇشىن باسقارۋ تەورياسى سالاسىنداعى مامانداردىڭ دا ويلارىن ەسكەرۋ قاجەت. ولاردىڭ پىكىرىنشە، باسقارۋ — بۇل:

— بىرىنشىدەن، جۇيەنىڭ قىزمەت ەتۋى مەن دامۋىن، قىزمەت ەتۋ رەجيمىن قالپىندا ۇستاۋىن، قۇرىلىمدى رەتكە كەلتىرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن قىزمەت، كۇردەلى (الەۋمەتتىك، قوعامدىق) جۇيە ەلەمەنتى؛

— ەكىنشىدەن، قوعامعا باعىتتاۋ جولىمەن نەمەسە قوعامدىق ينستيتۋتتار كومەگىمەن (باسقارۋ سۋبەكتىلەرى) اسەر ەتۋ؛

— ۇشىنشىدەن، باسقارۋ سۋبەكتىلەرىنىڭ قىزمەتىنىڭ باعدارلامالارى مەن ماقساتتارىن ايقىنداۋ، شەشىمدى دايارلاۋ مەن قابىلداۋ، ونىڭ ورىندالۋىن ۇيىمداستىرۋ جانە باقىلاۋ؛

— تورتىنشىدەن، تەك ارنايى ينستيتۋتتاردىڭ عانا ەمەس، قاتارداعى ازاماتتاردىڭ باسقارۋ ىسىنە ارالاسۋى؛

— بەسىنشىدەن، وزگە سالالاردا دا وزگەرىستەردىڭ بولۋىنا الىپ كەلەتىن قوعامنىڭ ءبىر سالاسىندا باسشىلىق جاساۋ.

وسىلايشا، ساياساتتانۋشىلار مەن باسقارۋ تەورياسى سالاسىنداعى مامانداردىڭ ويلارى بىر-بىرىمەن سايكەس كەلەدى، سونىڭ ناتيجەسىندە ساياسات پەن باسقارۋدىڭ اجىراماستىعى، ساياسي باسقارۋ ماسەلەسىنىڭ عىلىمي جانە تاجىريبەلىك ءمانى جونىندە تۇجىرىمداما جاساۋعا بولادى.

---