ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءمانى

ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءمانى مەن قۇرىلىمى

«ۇلتتىق كاۋىپسىزدىك» ۇعىمىنىڭ ءوزى وتاندىق ادەبيەتتە جەتە زەرتتەلمەگەندىگىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى جانە ونى ۇعىنۋ ءۇشىن باتىس ساياساتتانۋىنىڭ باي تاجىريبەسىنە نازار اۋدارۋ قاجەت.

ساياسي ءسوز كورىندا «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك» ۇعىمى العاش رەت 1904 جىلى پرەزيدەنت ت. رۋزۆەلتتىڭ اقش كونگرەسىنە جولداۋىندا قولدانىلدى. وندا پرەزيدەنت «اقش-تىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى» ءۇشىن پاناما كانالى ايماعىن باسىپ الۋ جانىندە اسكەري اكسيا وتكىزۋدى نەگىزدەپ بەردى. بۇدان كەيىنگى جىلدارى امەريكاندىق ساياساتتانۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پروبلەماسى ءوزىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەمەسىن الدى. باتىستىق اۆتورلار «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك» ۇعىمىنىڭ كاينار كوزى «ۇلتتىق مۇددەلەر» تەورياسىندا دەپ بىلەدى. بۇل كوزقاراستى العاش رەت 1943 جىلى كورنەكتى امەريكاندىق الەۋمەتتانۋشى ۋ. ليپپمان ۇسىنعان بولاتىن، ول ءوز ەڭبەگىندە مۇددەلەرىن قۇرباندىق ەتۋگە تۋرا كەلمەيتىن كەزدە مەملەكەت قاۋىپسىزدىك جاعدايىندا بولاتىندىعىن اتاپ كورسەتتى. تەوريالىك-ادىسنامالىق تۇرعىدان ۇلتتىق مۇددەلەر تۇلعانىڭ، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ماڭىزدى.مۇددەلەرىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپ-قاتەردەن كورعالعاندىعىنىڭ جاي-كۇيى رەتىندەگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارىن زەرتتەۋدىن قۇرالدار جيناعىنىڭ العاشقى نەگىزى بولىپ سانالادى.

«ۇلتتىق كاۋىپسىزدىك» تەورياسىن جاساۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسكاندار: ب. بروۋدي، م. گالپەرين، گ. مورگەنتاۋ، دج. شلەسسيندجەر، گ.كان، گ. كيسسيندجەر، گ. لاسسۋەل جانە تاعى باسقالار. كازىرگى ۋاقىتتا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پروبلەماسى امەريكاندىق «ستراتەگيالىك تالداۋ جاساۋ» مەكتەبىنىڭ زەرتتەۋشىلىك قىزمەتىندە جانە باسقا دا ەلدەردىڭ عىلىمي ورتالىقتارىندا نەگىزگى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالعان.

عىلىمي ادەبيەتتەردە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پروبلەماسىنا تالداۋ جاساۋ ءادىسناماسىندا ەكى باعىت قاراستىرىلادى: ونىڭ ءبىرى بۇنى كۇش ارقىلى، ياعني ءبىر مەملەكەتتىڭ باسقا مەملەكەتتەن نەمەسە ەلدەر توبىنان كۇش-قۋاتىنىڭ ارتىق بولۋى ارقىلى ايقىندايدى؛ ەكىنشىسى پروبلەمانى مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا ارەكەتى (ىقپالى) تۇرعىسىنان شەشەدى، ياعني حالىقارالىك قاتىناستاردىڭ بۇكىل جۇيەسىنىڭ دامۋىنا وڭتايلى جاعدايلار جاساۋ ارقىلى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋدى قاراستىرادى.

باتىستىق اۆتورلاردىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى انىقتاۋداعى كوزقاراستارىنىڭ (تاسىلدەرىنىڭ) كوپ جوسپارلىلىعى ورتاق نارسە بولىپ تابىلادى، ولار ونى ناقتى سىرتقى جانە ىشكى جاعدايلاردا ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن مۇددەلەردى قورعاۋداعى مەملەكەتتىڭ قابىلەتى رەتىندە كورسەتەدى. بۇل تۇرعىدان العاندا، مەنىڭ كوزقاراسىم بويىنشا، دج. كەننەديدىڭ مەملەكەتتىڭ ساياساتىندا قورعانىس سالاسىندا دا، ديپلوماتيادا دا، قارۋسىزدانۋدا دا جەكە الىنعان ساياسات جوق — ولاردىڭ ءبارى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءبىرىڭعاي ساياساتىندا جيناقتالعان دەگەن پىكىرى بىرىكتىرۋشى كوزقاراس بولىپ تابىلادى.

ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پروبلەماسى جونىندەگى باتىس ساياساتتانۋشىلارىنىڭ زەرتتەۋلەرىن تالداۋ تومەندەگىدەي قورىتىندى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى: ساياسي عىلىمنىڭ كاتەگورياسى رەتىندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ەلدىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇتاستىعىن ساقتاۋعا، ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني دامۋ پروبلەمالارىن دەربەس شەشۋگە جانە حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىنىڭ دەربەس سۋبەكتىسى بولۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاعدايىن سيپاتتايدى.

بۇعان قوسا 1947 جىلدان بەرى اقش-تا «ءۇلتتىق قاۋىپسىزدىك» تۋرالى زاڭ ارەكەت ەتىپ كەلە جاتقانىن ايتا كەتكەن ءجون، بۇل زاڭعا سايكەس ىشكى، سىرتقى جانە اسكەري ساياساتتىڭ نەگىزگى اسپەكتىلەرىنە قاتىستى ماسەلەلەر جونىندە پرەزيدەنتكە كەڭەس بەرىپ وتىراتىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قۇرىلىپ، جۇمىس ىستەۋدە. وسىنىڭ ءبارى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ ماسە-لەلەرىن تەك تەوريالىق دەڭگەيدە عانا ەمەس، سونداي-اق مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءىس جۇزىندە شەشۋگە دەگەن ۇلكەن مۇددەلىلىكتى ايعاقتايدى. قازىرگى قازاقستاندا ونىڭ تاريحى مەن مۇددەلەرىن ەسەپكە الا وتىرىپ دايىندالعان «ۇلتتىق كاۋىپسىزدىك تۋرالى» زاندا بۇل ۇعىمدار ءبولىپ كورسەتىلگەن. بۇل زاڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى تۇلعانىڭ، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ ومىرلىك ماڭىزدى مۇددەلەرىنىڭ قورعالۋ جاعدايى رەتىندە ايقىندايدى.