ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ءوسۋى
حالىقتىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ءوسۋى ۇلتتىق، الەۋمەتتىك پروگرەستىڭ باستى ءۇردىسى بولىپ تابىلادى. جاڭارۋ جاعدايىندا بۇل ءۇردىس عىلىمي-تەحنيكالىك ريەۆوليۋسيا ىقپالىمەن ءارى قاراي دامي تۇسپەك. كەيىنگى جىلدارى ساياساتتانۋشىلار، سوسيولوگتار، پسيحولوگتار، فيلوسوفتار مەن تاريحشىلار ىقىلاسى اتالمىش تاقىرىپقا ارتا تۇسكەنىمەن، ونىڭ كوپتەگەن قىرلارى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. البەتتە، بۇل پروبلەمانىڭ بارلىق تۇيتكىلدەرىن ءبىر ماقالادا قامتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، مەن ۇلتتىق سانا-سەزىم ءوسۋىنىڭ كەيبىر قىرلارىن عانا اشىپ كورسەتكىم كەلەدى.
سوڭعى كەزدە قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق، ەتنوساياسي قاۋىمداستىعىن زەرتتەۋدە ۇلتتىق سانا-سەزىم مەن ونىڭ ءوسۋ پروبلەماسى ۇلكەن ماڭىزعا يە بولىپ وتىرعانى بەلگىلى. وسىعان بايلانىستى عىلىمي ادەبيەت پەن مەرزىمدى باسپاسوزدە «ۇلتتىق سانا-سەزىم جانە ونىڭ ءوسۋى» دەگەن ءۇعىمنىڭ ءوزىن ايقىنداۋدا ايتارلىقتاي الشاقتىقتار بايقالىپ جۇرگەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. مۇنداي الشاقتىقتار، مەنىڭ پىكىرىمشە، ءبىرىنشىدسن، اتالمىش قۇبىلىستى ءتانىپ-بىلۋدىڭ كۇردەلىلىگىنەن؛ ەكىنشىدەن، ونىڭ ۇزاق ۋاقىتتار بويى عالىمدار نازارىنان تىس قالىپ كەلگەندىگىنەن، ۇشىنشىدەن، ۇلتتىق ساناسەزىم ۇلتتىق سانامەن تەندەستىرىلە قارالعاندىقتان، ال تەرتىنشىدەن، ونىڭ مانىنە دۇرىس تۇسىنىك بەرىلمەي، ءتىپتى ءجون-جوسىقسىز بۇرمالانۋىنان تۋىنداسا كەرەك.
قازاقستان حالىقتارى ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ ءوسۋىن تالداماس بۇرىن اۋەلى ۇلتتىق سانا دەگەنىمىزدىڭ ءوزىن ءتۇسىنىپ العانى ءجون. ۇلتتىق سانا -ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ رۋحاني دامۋىنىڭ ءمانىن، دەڭگەيى مەن ەرەكشەلىكتەرىن ايقىندايتىن الەۋمەتتىك، ساياسي، ەكونوميكالىق، ەستەتيكالىق، فيلوسوفيالىق، ءدىني جانە وزگە دە كوزقاراستار جيىنتىعى. مەيلى، قازاق نەمەسە باسقا ۇلت بولسىن ۇلتتىق سانانى ولاردىڭ جەكەلەگەن وكىلدەرى تۋعىزبايدى، ول ۇلتتىق قاۋىمداستىقتاعى ۇجىمدىق سانادا پايدا بولادى.
دەمەك، قازاقستان حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى — ولاردىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ وزەگى مەن نەگىزگى قۇرامداس بولىگى. ول — رەسپۋبليكانىڭ ناقتى حالقىن، ونىڭ وتكەنىن، بۇگىنگىسى مەن بولاشاعىن، باسقا حالىقتار اراسىنداگى ورنى مەن ءرولىن وزىنە ارقاۋ ەتىپ الادى. مىسالى، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىندە نەگىزىنەن ونىڭ وزگە ۇلتتىق قاۋىمداستىكتارعا قاتىناسى «وزىنىكى» جانە «وزگەنىكى» دەگەننىڭ ورتاقتىعى مەن ايىرماشىلىعى سيپاتىن ءتۇيسىنۋى بولماقشى. وسىعان بايلانىستى ونىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىندە ماسەلەنىڭ دۇرىس نەمەسە تەرىس كورىنىس تابۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان ۇلتشىلدىق جانە شوۆينيستىك سەزىمدسردەن ادا، شىنايى ينتەرناسيوناليستىك سانا-سەزىم عانا حالىقتىڭ شىنايى ۇلتتىق مۇددەسىن بەينەلەي الادى.
قازاقستان حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى جەدەل دامۋمەن قاتار ۋاقىت اعىمىنا قاراي وزگەرىپ تە وتىرادى. ۇلتتىق سانا-سەزىم بۇل، سايىپ كەلگەندە، حالىقتىڭ ءوزىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ءتانىپ-بىلۋ، ءوزى تۋراسىنداعى ۇعىمدار جۇيەسى دەگەن ءسوز. قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ بەلگىلى ءبىر قۇرىلىمدىق بەلگىلەرىنە ۇلتتىق تەگىن تانۋىن، وزىق داستۇرلەرىنە ۇلتتىق ماكتانىشىن، رەسپۋبليكا مەن ادامزات پروگرەسىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسىن، ەتنيكالىق ساناسن، اۋماق، مادەنيەت، ءتىل، تاريحي وتكەن كەزەڭى، ۇلتتىق مۇدسەلسرى تۋرالى تۇسىنىگىن، وزگە حالىقتارعا كوزقاراسىن جاتقىزار ەدىك.
وسىلايشا، ۇلتتىق سانا-سەزىم بۇل ادامدار قاۋىمداستىعى رەتىندەگى حالىقتىڭ ءوزىنىڭ وتكەنى مەن قازىرگىسىن، دامۋ دەڭگەيىن، قوعام پروگرەسىندەگى ورنى مەن ءرولىن، بوستاندىق دارەجەسىن، ادامگەرشىلىك كەلبەتىن، مۇراتتارىن سەزىنىپ، ەكونوميكالىق ءومىر، اۋماقتىق بايلانىستار، مادەنيەت، ءتىل، پسيحيكالىق بولمىس ارقىلى ۇشتاسىپ جاتاتىن السۋمەتتىك ءىس-قيمىل سۋبەكتىسى رەتىندەگى ءوز ءمانىن تانىپ-باعالاۋى بولىپ تابىلادى.
قازاقستان حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىندە دەموكراتيالىق كۇرىلىس تابيعاتىنا ءتان جالپىادامزاتتىق، ينتەرناسيونالدىق بەلگىلەر قالىپتاسادى. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتارمەن بايىپ، ونىڭ كەمەلدەنۋىنە جول اشادى دەپ پايىمدايمىز. وسىعان بايلانىستى قازاقستان حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى ءوسۋىنىڭ قانداي سەبەپتەرى بار دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بىرىنشىدەن، دەموكراتيالىق قۇرىلىس حالىقگاردىڭ قايتا تۇلەۋى مەن دامۋىنىڭ قۋاتتى كوزى بولىپ تابىلادى. ول بارلىق حالىقتاردىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني پروگرەسىنە قولايلى جاعدايلار تۋعىزادى. ۇلتتىق فاكتورلاردىڭ ورنىعۋى، جاڭارۋى مەن دامۋى ءۇشىن جاڭا ساپالى نەگىز قالىپتاسادى.
ەكىنشىدەن، قازاقستاندىقتاردىڭ ءبىلىمى مەن مادەني دارەجەسىنىڭ ءوسۋى، ولاردىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ ارتۋى ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ ءمانى مەن ءرولىن سەزىنىپ، ولاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمدى ورنىقتىرۋعا باستايتىن جولدارىن سارالاۋعا كومەكتەسەدى. ادامداردىڭ تانىمدارى جاڭارىپ، ءوز حالقىنىڭ وتكەنى، بۇگىنى مەن بولاشاعى تۋرالى ءۇعىمى بايي تۇسەدى.
ۇشىنشىدەن، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ءوسۋى قازاقستان حالىقتارىندا ءجۇرىپ جاتقان شوعىرلانۋ ۇدەرىستەرىنە جانە ىشكى بىرلىكتەردىڭ كۇشەيۋىنە نەگىزدەلەدى. بۇل ءتۇستا كەيبىر حالىقتار سانىنىڭ جەدەل تابيعي ءوسۋى دە ەلەۋلى ماڭىز اتقارادى.
ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا حالىقتارى سانا-سەزىمىنىڭ ءوسۋى زاڭدى وبەكتيۆتىك قۇبىلىس. اڭگىمە دامۋ ءۇردىسى مەن حالىقتاردىڭ جاقىنداسۋىن بىلدىرەتىن وزىندىك الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق فەنومەن جايىندا بولىپ وتىر. سوندىقتان جالپى قازاقستاندىق سانانىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا وراي رەسپۋبليكانىڭ بارشا ۇلتتارى ۇلتتىق سانا-سەزىمدەرىنىڭ ءوسۋى دە جالعاسا تۇسپەك.
وسى ارادا ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ۇزدىكسىز ءوسۋىنىڭ قانداي الەۋمەتتىك سالدارى بولادى دەگەن ماسەلە تۋىندايدى. ول ۇلتارالىق كيكىلجىڭگە، حالىقتار اراسىنداعى جاتسىنۋشىلىق پەن قىرعي قاباقتىق كورىنىستەرگە، اقىرىندا ۇلتشىلدىق پەن شوۆينيزمگە اكەلىپ سوقتىرماي ما؟ الدە حالىقتار دوستىعىن، قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋ ارقىلى ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ دامۋىن رەتتەپ وتىرۋ مۇمكىن بە؟
حالىقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمدەرى كۇردەلى الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىك كۇبىلىس ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، مۇنىڭ جاعىمدى جاعىمەن قاتار جاعىمسىز تۇستارى بولاتىنىن دا ايتا كەتكەن ءلازىم. مىسالى، قازاقستانداعى كازاكتاردىڭ ءوز مادەنيەتىنە، تاريحي وتكەنىنە شەكتەن تىس دەن قويۋى ءوز تاريحىن، ۇلتتىق ءومىر تۇرمىسىن اسىرە ماراپاتتاۋشىلىققا، ءوز حالقىن اسىرا باعالاپ، قازاكستانداعى كازاكتاردىڭ جانە باسقا حالىقتاردىڭ ۇلەسى مەن جەتىستىكتەرىنە كەمسىتۋشىلىكپەن كاراۋىنا اكەلىپ سوقتىرادى. سول سياقتى چەچەن حالقىنىڭ ۇلتتىك سانا-سەزىمىنىڭ ءوسۋى، ايتالىك، ۇلتتىق داندايسۋشىلىققا، وركوكىرەكتىككە، توزىمسىزدىك پەن باسقا دا كەلەڭسىز ارەكەتتەرگە ۇرىندىرۋى مۇمكىن. 1986 جىلعى جەلتوقساندا الماتىدا، سونداي-اق، جاڭاوزەندە جانە رەسپۋبليكانىڭ باسكا دا اۋداندارىندا بولعان ۇلتارالىق قاقتىعىستار ءۇلتتىق سانا-سەزىمدەگى وزگەرىستەردىڭ ايقىن مى-سالى بولا الادى.
وزىنە سىن كوزىمەن قاراماۋشىلىق كوپ رەتتە «ينتەرناسيونالدىلىق» نەمەسە ۇلتشىلدىق كورىنىستەرىن تىم اسىرەلەپ جىبەرۋگە نەمەسە ۇلتتىك جالپىادامزاتتىق مۇددەلەرمەن قابىسپايتىن ورىستاندىرۋعا، ءوزىنىڭ مۇمكىندىك-قابىلەتتەرىن اسىرا باعالاۋشىلىققا ۇرىندىرادى. قول جەتكەندەرىن شەكسىز دارىپتەۋشىلىك اسىرەسە گولوششەكيندىك جانە كولبيندىك كوزەندەرگە ءتان قۇبىلىس بولدى.
رەسپۋبليكانىڭ كەز كسلگەن حالقىنىڭ ونىڭ سانىنىڭ از-كوپتىگىنە قاراماستان، وزدەرىنە ءتان قۇندىلىقتارى، ءوز تاريحى بار. ءاربىر ادامنىڭ ءوز تاريحىن، ءوز حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرىن ماقتان تۇتۋى تابيعي نارسە. سوندىقتان ۋاقىت پەن ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ تابيعي ۇدەرىسىن اينالىپ ءوتىپ، قازاقستاندىقتاردىڭ ساناسىن جەدەل تۇردە «ينتەرناسيونالداندىرۋعا» ۇمتىلۋ ۇلكەن قاتەلىك بولار ءسدى. ءارى «ينتەرناسيونالداندىرۋ» ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى جوققا شىعارۋ، بارلىق ماسەلەگە ءبىرجاقتى قاراۋ تۇرعىسىنان ءتۇسىنىلىپ كەلگەنىن دە ەسكەرۋىمىز كەرەك.
وسىلايشا ۇعىنىلعان «ينتەرناسيوناليزم» ءىس جۇزىندە كەرى اسەر ەتىپ، جۇرتتا ەتنوسەنتريستىك پيعىل تۋعىزادى. قازاقستان حالىقتارى ءومىرىن «ينتەرناسيونالداندىرۋدى» جەدەلدەتۋ ءۇردىسى تەك ۇلتتىق فاكتورعا قىسىم جاساپ قانا قويماي، ونىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىم مەن ماڭىزدى الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىك دىڭگەگى — ۇلتتىك ماقتانىشتىڭ ەزىن ەلەمەۋشىلىككە اكەلىپ سوقتىردى. ۇلتتىق مۇددەلەردى اياقاستى ەتۋ كوپتەگەن اۋداندارى ەكولوگيالىق اپات جاعدايىندا قالعان قازاقستاننىڭ تابيعي بايلىعىن تالان-تاراجعا سالۋ، ورتالىق ۆەدومستۆولىق مۇددەلەردى دارىپتەۋ قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىندە جاتىرقاۋشىلىق، اشىنۋ مەن نارازىلىق كۇيلەرىن تۋعىزدى.
بۇل ارادا ءومىردىڭ قاي جاعى بولماسىن ۇلتتىق مۇددەلەرگە كەلىپ جاناسقاندا ۇلتتىق سانا-سەزىم وزىندىك كوڭىل-كۇيگە دە قاتتى اسەر ەتەدى. بۇعان قازاق حالقى وتە ءادىل نازار اۋداردى. ول قازاقستان اۋماعىندا 40 جىل بويىنا يادرولىق قارۋلاردىڭ كەڭ كولەمدى سىناقتارى جۇرگىزىلگەنى جانە ءجۇرتشىلىقتىڭ ونى توقتاتۋ جونىندەگى تالاپتارىنا قۇلاق اسپاعانى تۋرالى رەنجىپ، قايعىردى. ارينە ءمۇنداي شەشىمدەردىڭ وسپادارسىزدىعى قازاك حالقىنىڭ ۇلتتىق سەزىمىنە قاياۋ تۇسىرمەي قويماعانىن بەلگىلى. تاعى ءبىر مىسال، قازاقستان سيرەك كەزدەسەتىن پايدالى قازبالارعا باي ەكەندىگى بەلگىلى، ءبىراق شىن مانىندە رەسپۋبليكانىڭ وسىنداي ءوز بايلىعىنا ءوزى يەلىك ەتە الماۋى ونى بەيشارالىق پەن وتارلىق جاعدايعا دۋشار ەتتى.
وسىعان بايلانىستى ورتالىقتىڭ اۋزىن ارانداي اشقان الپاۋىت مينيسترلىكتەرى مەن ۆەدومستۆولارى وزدەرىن بوتەن ەلدەگى جاۋلاپ الۋشىلار سياقتى سەزىنىپ، قازاقستان بايلىعىن تۋ-تالاقاي ەتىپ، سۋداي ساپىرىپ وتىرعانىمەن، رسسپۋبليكانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا، ونىڭ ەكولوگيالىق، مادەني، داستۇرلىك ەرەكشەلىكتەرىنە اسا سالعىرت قاراعاندارىن دا ايتا كەتۋ كەرەك. مىسالى، «عاسىر جوباسى» اتالىنعان تەرىستىك وزەندەرىن بۇرۋ نەمەسە قازاقستاندى ءبىر جاقتى مونوكۋلتۋرالىق دامۋعا عانا باعىتتاپ، ونىڭ ۇلان-عايىر اۋماعىن اتوم پوليگوندارىنا اينالدىرۋ ءتارىزدى قاسكويلىكتەر ناعىز قىلمىستىق ارەكەتتەردىڭ، ادامدار تاعدىرىنا دەگەن ءتۇرپايى تورەشىلدىك نەمقۇرايدىلىقتىڭ كۋاسى بولىپ تابىلاتىنى داۋسىز. ءمۇنىڭ ۇستىنە، عالىمداردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قازاقستانعا قۋدالانىپ كەلگەن حالىقتار سانىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى 1،5 ميلليون ادام بولسا، ال تىڭ يگەرۋگە دەگەن جەلەۋمەن باسقا رەسپۋبليكالاردان 1 ملن. 300 مىڭ ادام كوشىپ كەلگەن. وسىنىڭ ءبارى ۇلتارالىق قاتىناستاردا الاۋىزدىق تۋعىزىپ، جەرگىلىكتى جەرلەردە ۇلت ساياساتىنىڭ باعاسىن كۇلدىراتىپ جىبەردى. ءسويتىپ، بۇلار الەۋمەتتىك تورىعۋشىلىق، ەنجارلىق، ادىلەتسىزدىكتى سەزىنۋ ت.ب. سەكىلدى الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق سالدارلارعا اكەپ سوقتى.
ۇلتتىق سانا-سەزىم جانە ۇلتتىق سەزىم دەگەندەر اسا كىنامشىل دە نازىك. ءتىپتى باسكا ءۇلت وكىلدەرىنىڭ ءازىل رەتىندە اڭداۋسىز ايتقان ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ اكىرى دا ناسىرعا شاۋىپ كەتۋى وپ-وڭاي. مىسالى، الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا پايدا بولعان «قونايەۆشىلدىك»؛ كوكپ وك قاۋلىسىنداعى «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن بايبالامدار دا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سەزىمىن جارالاماي قويعان جوق. وسى «قازاق ۇلتشىلدىعى» دەگەن ءسوز ەشقانداي نەگىزسىز، بۇكىل قازاق حالقى ءۇشىن ار-نامىسكا تيەتىن ءسوز. مەن مۇنى تەك كازاق حالقىنىڭ ەمەس، بۇكىل قازاقستان حالقىنىڭ نامىسىنا تيەر ءسوز دەپ باعالار ەدىم. مۇنىمەن شۇعىلدانعان كوميسسيا بولعان جاعداي جاريالىلىك پەن دەموكراتيا سالدارى دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.
You Might Also Like
-
ۇلتتىق كاۋىپسىزدىك — ۇلتتىڭ-مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ جەكە كۇش سالۋى مەن حالىقارالىق ىنتاماقتاستىقتىڭ اركاسىندا باسقا ۇلتكا، مەملەكەتكە زيان كەلتىرمەي، قوعامنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن دامۋىنىڭ جانە ونىڭ تۇر...
-
ۇجىمىم دەپ بايەك بولىپ جۇرەسىز، تاتۋلىققا، ىرزالىققا دايەك بولىپ جۇرەسىز. جۇمىسىمىز وڭعا باسسا، كوتەرىلىپ كوڭىلىڭىز، بال-بۇل جايناپ، شاتتانىپ ءبىر كۇلەسىز! ءسىز تۇرعاندا قامقورشى دەپ بىلە...
