سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 2 كۇن بۇرىن)
ۇلتتىق ونەردىڭ ۇلىقپانى – وزبەكالى جانىبەكوۆ

ومىر-وزەن توقتاۋسىز اعىپ جاتىر. قايىرىلمايدى، سۋالمايدى، ءوز ارناسىمەن ماڭگىلىك سارىنىن تاۋىپ، بۇلكىل قاعادى. ادام بالاسىنىڭ ساپارى وسىلاي جالعاسا بەرەدى، جالعاسا بەرەدى…

«تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ»، - دەيدى ۇلى اباي.

ماڭگىلىكتىڭ ءپالساپاسى وسى. توقتاۋ جوق، قوزعالىس، تەك قوزعالىس!

جول ۇستىندەگى جولاۋشى سياقتى پەندە، شىركىن، وتكەن ومىرىنە قايتىپ كەلە المايدى. تەك ارتىنا ۇرپاعىن، اسىل ءسوزىن، ادالدان تاپقان مالىن، عيبراتتى ۇلگى-ونەگەسىن، قولتاڭباسىن قالدىرىپ قانا مىڭ جاسايدى. سوندىقتان دا "وتكەن كۇندە بەلگى بار» دەپ ەسكە الادى، ارتىنداعى بالا- شاعاسىنا جۇرگەن ءىزىن، ىستەگەن ءىسىن مۇرا ەتىپ قالدىرادى.

مەنىڭ بۇگىنگى ماقالاما ارقاۋ بولعان مەملەكەت قايراتكەرى، ەتنوگراف، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى - وزبەكالى جانىبەكوۆ.

حالقىمىزدىڭ عاسىرلار قويناۋىنا كەتكەن تاريحىن، ادەت-عۇرپىن، قولونەرى مەن فولكلورلىق ەرەكشەلىگىن، مادەني مۇرالارىن زەرتتەپ، ونىڭ كەلەشەك ۇرپاققا جەتۋىنە التىن كوپىر بولعان، ۇلتتىق ونەرىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى عىلىممەن ۇشتاستىرا بىلگەن ۇلتىمىزدىڭ جاناشىرى، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، بەلگىلى ەتنوگراف، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى وزبەكالى جانىبەكوۆ قازاق حالقىنىڭ ۇلكەن جاناشىرى ەدى. وزبەكالى اعامىز 1931 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى وتىرار اۋدانىنا قاراستى «سارىقامىس» اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاقتىڭ اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى. ءوزاعاڭ ەڭبەك جولىن اۋىل مەكتەبىندە ۇستازدىق ەتۋدەن باستاسا، كەيىن ءارتۇرلى باسقارۋ مەكەمەلەرىندە قىزمەت اتقارادى. 1977-87 جىلدارى قازاقستاننىڭ مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، 1987-88 جىلى مادەنيەت ءمينيسترى، 1988-91 جىلدارى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى.

ءو.جانىبەكوۆ قازاقتىڭ ۇلتتىق مادە­نيەتىنىڭ وركەندەۋىنە، قازاق ءتىلىنىڭ مەم­لەكەتتىك مارتەبە الۋىنا كوپ كۇش-جىگەر جۇمساعان قايراتكەر. حح عاسىردىڭ جەتپى­ءسىنشى جىلدارىندا قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىن قالپىنا كەلتىرۋگە ۇيىتقى بولعان دا ءوزاعاڭ. ونىڭ باستاماسىمەن كوپتەگەن ەتنوگرافيالىق مۇراجايلار اشىلدى، سونىمەن قاتار قازاق جەرىندەگى تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەردى ساقتاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىن كوزدەگەن «ارقاس» قوعامى قۇرىلدى. ول تورعايدا «شەرتەر»، «عاسىرلار پەرنەسى»، الماتىدا «سازگەن»، «ادىرنا»، «التىناي» انسامبلدەرىنىڭ قۇرىلىپ، ونەر كورسەتۋىنە اقىلشى، دەمەۋشى بولعان ازامات. ءو.جانىبەكوۆتىڭ «قازاقتىڭ ۇلتتىق قولونەرى»، «جاڭعىرىق»، «ۋاقىت كەرۋەنى»، «جولايرىقتا»، «قازاق كيىمى»، «ەجەلگى وتىرار» اتتى بىرنەشە جيناقتارى جارىق كورگەن. وسى ورايدا «تاعدىر تاعىلىمى» جيناعىنىڭ شىعۋىنا وراي باس قوسقان ماجىلىستە ءوزاعاڭ «قىرىق ەكى جىل بويى حالىققا بەلگىلى ادامدارمەن ىستەس بولدىم. سولاردىڭ يگىلىك ىستەرىن دە، قامقورلىعىن دا كوردىم. «تاعدىر تاعىلىمىندا» مادەنيەت جانە ونەر ­جايىندا ءسوز قوزعالادى. ەسكى ادەت-عۇرىپقا ­بايلانىستى ءبىرشاما دۇنيەلەر قامتىلعان. بۇل مەنىڭ العاشقى ادەبي شىعارمام» دەپ، وزەكجاردى ءسوزىن ايتقان ەدى. ءوزاعاڭ ءوزىنىڭ سانالى عۇمىرىندا ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتى اشا ءبىلىپ، دارىندى جاستاردى ۇلكەن ساحناعا باۋلىعان ونەر جاناشىرى. ول كىسىنىڭ ۇستازدىق ەڭبەگى، ونەرلى جاستارعا قامقورلىعى جايلى حالقىمىزدىڭ كورنەكتى عالىمى، اكادەميك ز.قابدولوۆتىڭ «ادامنان ازامات شىعاراتىن، بالادان دانا جاساپ شىعاراتىن قۇدىرەتتى كۇش – ۇستاز ەڭبەگى. ءوزىنىڭ ۋاقىتىن اياماۋ، وزگەنىڭ باقىتىن ايالاۋ ۇستازعا عانا ءتان. وزبەكالى جانىبەكوۆ اردا تۋىپ، ومىردە ارمان قۋعان جان. ادامداردىڭ نەگە قابىلەتى بار، سونى وسىرۋگە كۇش-جىگەرىن جۇمساعان جان، ونەر جاناشىرى» دەگەن پىكىرى قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىندا ساقتاۋلى. 1980 جىلى 1 تامىزدا ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇيعارىمىمەن رەسپۋب­ليكالىق ساز اسپاپتار مۋزەيىن اشۋ تۋرالى قاۋلى شىقتى. ءوزاعاڭنىڭ باسقارۋىمەن توعىز ايدىڭ ىشىندە مۋزەي ەكسپوناتتارىن ىزدەستىرىپ، سەمەي وبلىسىنداعى اباي مۋزەيىنەن اقىننىڭ دومبىراسىن، اتىراۋدان مۇرىن جىراۋدىڭ، قىزىلوردانىڭ ورتالىق مۋزەيىندەگى شاشۋبايدىڭ سىرنايىن، ءا.بەكتاسوۆتىڭ كومەگىمەن ءبىرجان سالدىڭ دومبىراسىن الدىرىپ، بولاشاق «سازگەن» ءانسامبلىنىڭ اسپاپتارى مەن ۇلتتىق كيىمىن دايىنداپ، ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستارىن جونگە كەلتىردى. اسىرەسە بەلگىلى شەبەر د.شوقپاروۆتىڭ باسقارۋىنداعى ماماندار انسامبلگە قاجەت اسپاپتاردى جاساپ، از ۋاقىتتا كوپ شارۋا تىندىردى. ءسويتىپ، 1981 جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە رەسپۋبليكالىق ساز اسپاپتار مۋزەيى اشىلدى. مۋزەيدى باسقارۋعا ونەر زەرتتەۋشىسى، بەلگىلى كۇيشى ج.شاكارىم شاقىرىلدى. جاكەڭ مۋزەي جانىنان اشىلعان «سازگەن» فولكلورلىق انسامبلىنە دە جەتەكشىلىك ەتتى. مۋزەي ەكسپوناتتارىن تولىق­تىرۋعا بەلگىلى ونەر زەرتتەۋشىسى بولات سارىبايەۆتىڭ دا قوسقان ۇلەسى ەرەكشە. ءوزاعاڭ ب.سارىبايەۆتى تورعايدا اشىلعان «شەرتەر» ءانسامبلىن ۇيىمداستىرۋعا كومەككە شاقىرعان-دى. ول مۋزەي شەبەرحاناسىندا جاسالعان اسپاپتارعا كەڭەسشى بولدى. ءو.جانىبەكوۆ «سازگەن» انسامبلىمەن العاش وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىن ارالادى. قازاقستاننىڭ ءار جەرىنەن ءۇش جۇزدەي ەكسپونات جينادى. وسىدان سوڭ «سازگەن» يۋگوسلاۆيا، ماريي اكسر-ى، تۇرىكمەنستان، ءۇندىستان جەرىن ارالاپ، الجير مەن فرانسيادا كونسەرت قويدى. ماسكەۋگە ءۇش رەت بارىپ، حالىقارالىق فەستيۆالدەرگە قاتىستى. وسى ورايدا تەاتر سىنشىسى، پروفەسسور اشىربەك سىعاي كوزى تىرىسىندە: «وزبەكالى جانىبەكوۆ – قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار ازاماتى. ءوز كەزەڭىنىڭ اسا ءىرى قايراتكەرلەرى رەتىندە سالعان جولى سايراپ جاتىر. مەن 1974 جىلى تەاتردى كورۋگە تورعايعا باردىم. ول جەردە تەاتر اشىلعانىنا نەبارى ەكى-ۇش جىل بولعان. ءو.جانىبەكوۆ تورعاي وبكومىنىڭ حاتشىسى ەدى. تەاترداعى ءار قويىلىمدا ­رەجيسسەرلەرمەن اقىلداسىپ وتىراتىن. ­ارتيستەرگە قالاي ويناۋ كەرەكتىگىن دە ۇيرەتەتىن. ايمان-شولپان كەزدەسكەندە بىر-بىرىنە قالاي ەمەۋرىن تانىتىپ جاتىر، الىبەك، ارىستاندارمەن كەزدەسكەندە قىزدار قالاي ءوزىن-وزى ۇستاۋ كەرەك، وسىنىڭ ءبارىن ءوزاعاڭ ۇيرەتەتىن. بۇل ءىسى ماعان جاعاتىن. ­سودان قىزمەت بابىمەن كەزدەسىپ تۇردىق. كەيىن مەن ول كىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ىستەدىم. ول كىسى مينيستر بولىپ كەلدى. سوسىن ورتالىق كوميتەتكە حاتشى بولىپ كەتتى. جۇمىس دەسە جانىن ايامايتىن جانكەشتى ادام ەكەنىن ۇعىندىم. قازاقستاندا سول كەزدە ون جەتى مىڭداي ەسكەرتكىش بار ەكەن، سونىڭ بارلىعىنىڭ قۇجاتتارىن ءوزاعاڭ رەتكە كەلتىردى. ءتىپتى وتتىققا دەيىن، كونە شاينەك، قۇمانعا دەيىن اۋىل-اۋىلدان جيناپ، مۇراجايدىڭ تولىعۋىنا ەڭبەگى ءسىڭدى. قۇرعان انسامبلدەرىن «ادىرنا»، «ارقاس»، «سازگەن»، «التىناي» دەپ اتاۋى دا ەرەكشە ەدى. ارتىنان بىرنەشە كىتاپ قالدىردى. قىسقاسى، بۇل كىسى ەلىم، جەرىم دەپ كۇڭىرەنىپ وتكەن كىسى، وعان داۋ جوق» دەپ ەدى. عالىمدار ءۇيىنىڭ ديرەكتورى ع.بيباتىروۆا ءوزاعاڭنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىنە ەرەكشە توقتالىپ، «مەن ول كىسىمەن زامانداس بولعانىمدى ماقتانىشپەن ايتىپ جۇرەمىن. ونداي ادامدار وتە سيرەك. بۇل كىسى ۇلكەن عالىم، ەتنوگراف، پۋبليسيست، كەرەمەت ەڭبەكقور ادام ەدى، مىنەز بولماسا تۇلعا بولمايدى عوي. جاقسى كورگەن ادامىنا ءازىلى دە جاراسۋشى ەدى، سۇسى بار ەدى، سوندىقتان كوبىسى قارسى كەلۋگە باتپايتىن. بۇل كىسىنىڭ ەسىمى ەل ەسىندە ماڭگى قالادى» دەپ تولعانادى. «بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش» دەمەكشى، ءو.جانىبەكوۆ دارىندى جاستارعا قامقور بولىپ، ولاردىڭ قاناتتانۋىنا، ساحنالىق شەبەرلىگىن شىڭداۋىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. سونداي قارىنداستارىنىڭ ءبىرى – ءمادينا ­ەرالييەۆا ەدى. سىڭعىر داۋىستى سىرنايشى قىزدى جيىن-تويدا كورىپ، انشىلىگىن مويىنداعاننان كەيىن ءوزاعاڭ «ادىرنا» انسامبلىنە ءانشى رەتىندە قابىلدايدى. ول ءمادينانىڭ ورىندايتىن اندەرى مەن كيەتىن ۇلتتىق كيىمىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ۇلكەن ساحناعا الىپ شىقتى، باعىن اشتى. جاس ءانشى ءوز تىڭداۋشىسىن تاپتى، كوپشىلىك قوشەمەتىنە بولەندى. اكادەميك ءا.قايداروۆ وزبەكالى جانىبەكوۆ جايلى «ءوزاعاڭ تۋرالى كوپ ايتۋعا دا، از ايتۋعا دا بولادى. ول كىسىنىڭ قازاق حالقىنا جاساعان جاقسىلىعى، يگىلىكتى ىستەرى مول. قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە اپەرۋگە بايلانىستى ءبىز بىرىگىپ ەڭبەك ەتتىك. اقتاڭداقتاردى اقتاپ الۋعا بايلانىستى كوپ اقىلداسۋشى ەدىك. ول كىسىنىڭ ارتىنا قالدىرىپ كەتكەن عىلىمي ەڭبەكتەرى باعا جەتپەس قازىنا. قولعا العان نارسەسىن اياقتاۋعا تىرىساتىن. قازاق ءتىلى قوعامىن قۇرۋعا مەن مۇرىندىق بولسام دا ءوزاعاڭنىڭ كومەگى كوپ بولدى. تىلىمىزگە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋ دەگەن ۇلكەن ءىس. سوندىقتان بۇل ىسكە حالىقتى ارالاستىرۋ، ەلدىڭ ساناسىن وياتۋ كەرەك بولدى. وسى ىستەردىڭ بارلىعىنا جول كورسەتىپ كەلگەن وزبەكالى جانىبەكوۆ ەدى» دەپ ەسكە الادى. ءيا، تاريح قويناۋىنا ءۇڭىلىپ، حالقىمىز­دىڭ ءومىرى مەن تىرشىلىگىن، ادەت-عۇرپى مەن ءسالت-داستۇرىن زەرتتەپ، ەرلىگى مەن بىرلىگىن پاش ەتىپ، كەلەر ۇرپاققا باعا جەتپەس قۇندى ەڭبەكتەرى مەن وسيەتىن قالدىرعان ەلىمىزدىڭ ءبىرتۋار ءىرى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى – مەملەكەت قايراتكەرى، بەلگىلى ەتنوگراف، تاريحشى-عالىم وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ەڭبەگى جىل وتكەن سايىن قۇندىلىعى ارتا تۇسەرى انىق. وعان ەش داۋىمىز جوق.

جەتەكشىسى: قوزىباقوۆا ف.ا.

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

دايىنداعان: باكرامبەكوۆا اياۋلىم

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1- كۋرس ستۋدەنتى


You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما