InfoHub Logo

الەمدى مويىنداتقان داڭقتى قولباسشىلاردىڭ ءبىرى - اقساق تەمىر. اتاقپەن بىرگە اڭىز بەن ايارلىق ىلەسىپ جۇرەتىنىن ەسكەرسەك تەمىر تۋرالى ءتۇرلى مىسالدار جەتەرلىك. بىرەۋلەر ونىڭ اقساقتىعىن ىشتەن بىتە تۋعان كەمىستىكپەن بايلانىستىرسا، ەكىنشىلەر كەزىندە قاراقشىلار باسشىسى بولعان جىگىتتىڭ اياعانا بارىمتا كەزىندە جەبە قادالعان دەيدى. ال، تاريحقا سۇيەنسەك اقساق تەمىر 1336 جىلى بۇحار حاندىعىنىڭ قۇرامىنداعى كەش شاھارى ماڭىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءتۇبى مونعول-تۇرىك تايپاسى اتانعان بارلاس رۋىنان. ونىڭ اكەسى تاراعاي وسى تايپانىڭ كوسەمى بولىپتى.

تەمىردىڭ كەزەڭى سان قيلى وقيعالارعا تولى. شاعاتاي مەملەكەتىنىڭ قۇلاۋى، ماۋرەناحردى تۇرىك امىرلەرىنىڭ تۋلاقتاي ەتىپ تارتىسقا سالۋى، موڭعولداردىڭ تۇتاس شىعىس تۇركىستان مەن قۇلجا اۋماعىن، جەتىسۋدى قاراماققا الىپ تۇقىلىق تەمىردى تاققا وتىرعىزاتىن وسى تۇس. قاراقشىلارىمەن كەلىپ كەش ءشارىنىڭ بيلەۋشىسى قاجىعا قىزمەت ەتە باستاعان اقساق تەمىردىڭ بيلىككە قول جەتكىزۋىنە تۇقىلىق تەمىردىڭ ماۋرەناحرعا جورىق جاساۋى ىقپال ەتكەن. كەش بيلەۋشىسى قاشقان سوڭ اقساق تەمىر تۇقىلىقپەن كەلىسىمگە كەلىپ، كەنتتىڭ بيلەۋشىسى اتانادى. ال، 1361 جىلى ول تەك شاھار ءامىرى ەمەس، تۇقىلىقتىڭ ماۋرەناحردى بيلەگەن ۇلى ءىلياس قوجانىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ بىرىنە اينالادى. ۋاقىت وتە كەلە ءامىر تەمىر كورەگەن سۇڭعىلالىق تانىتادى دا موڭعولدارمەن اتقۇيرىعىن كەسىسىپ، تۇرىك ءامىرى قازاعاننىڭ نەمەرەسى قۇسايىنمەن بىرىگۋ ارقىلى بۇرىنعى دوستارىنا سوققى بەرە باستايدى. وسىنىڭ ارقاسىندا 1364 جىلى ماۋرەناحر ءتۇبى تۇرىك قۇسايىن حاننىڭ قولىنا وتەدى. ءبىراق، اناسىنان قان ۋىستاپ تۋعان تەمىر وزىنە بۇرىنعى كەش شاھارىنىڭ قايتارىلعانىن عانا كاناعات تۇتپاي، قۇسايىنعا قارسى ەكى مارتە سوعىس اشادى. اقىرىندا 1370 جىلى 34 جاسىندا قۇسايىندى ءولتىرىپ، بار تىزگىندى قولىنا الادى. ءبىراق، ول حان دەگەن اتاقتان قاشقاقتاپ، ۇلى امىر-دەگەندى قالايدى.

اقساق تەمىر بيلىكتى الىسىمەن اۋەلى ءوز ءتارتىبىن قابىلداماعان كورشى بيلەۋشىلەردى مويىنۇسىندىرا باستادى. جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستانعا جورىق جاسادى. 1379 جىلى حورەزمدى تالقاندادى. ال، كەلەر جىلى پارسىلارعا جورىققا شىقتى. تەمىردىڭ ۇستانعانى "ءبىر جاھاندا ەكى بيلەۋشى بولۋى مۇمكىن ەمەس"،- دەگەن ۇران ەدى. 2 جىل ىشىندە گەرات، حوراسان، سەيستان الىندى. جالپى، اقساق تەمىر پارسى ەلىنە ءۇش مارتە جورىق جاساعان. اينالدىرعان 4-5 جىل ىشىندە اقساق تەمىر موڭعول يەلىگىندەگى قارا ەرتىسكە دەيىنگى، التىنوردالىقتار ات سۋارىپ جۇرگەن ەدىلگە دەيىنگى ارالىقتى تۇگەل يەمدەندى. پارسىنىڭ باتىس بولىگ ىمەن باعداتتى ۋىسىندا ۇستاعان جالايىرلار بۇل كەزدە جەرگىلىكتى سوعىستاردان ىعىر بولعان ەدى. وسىنىڭ سالدارىنان كۇللى ءوڭىر تەمىردىڭ ۇلى ومار شەيحتىڭ قول استىنا كىردى. ال، كاسپيي جاعالاۋى، ازەربايجان مەن قاپ تاۋىنىڭ ءبىر بولىگى ءامىردىڭ ەكىنشى ۇلى- ميران شاحتى مويىندادى.

تەمىردى كوپ مازالاعان ءوز كومەگىمەن مامايدى جەڭىپ، التىنوردا تاعىنا وتىرعان توقتامىس حان بولدى. ماۋرەناحرعا تۇمسىق سۇعىپ ءبىر جەڭىلگەن توقتامىس، قاپ تاۋىندا دا قيعالاق سالدى. ۇلى ميران شاحقا كومەك بەرۋگە اتتانعان ءامىر تەمىر 1395 جىلى ورىس ەلىنىڭ وڭتۇستىگىن باسىپ الدى دا، توقتامىسپەن تەرەك وزەنى بويىندا قىلىش جۇزدەستىردى. قاھارعا توتەپ بەرە الماي قاشقان جاۋىن وكشەلەگەن بيلەۋشى جولىنداعى استراحان ساراي، ازوۆ، كافۋ سىندى شاھارلاردى تاس-تالقان ەتكەن. 1398 جىلى ءامىر تەمىر ءۇندىستاندى جاۋلاۋعا اتتانعان.

تەمىردىڭ 1401 جىلى باعداتتاعى بيلىكتى نىعايتۋى اسقان قاتىگەزدىكپەن جۇزەگە استى. وسى شايقاستا 90 مىڭ ادام جان تاپسىرىپتى. جالپى، حY عاسىر اقساق تەمىردىڭ وسمان يمپەرياسىنىڭ سۇلتانى بايازيتپەن قىرقىسۋىنان باستالادى. بۇعان تۇرىكتەردىڭ تەمىردىڭ سەنىمدى ادامى بيلەپ وتىرعان ارزيندجان شاھارىن باسىپ الۋى تۇرتكى بولعان. باس اياعى ەكى-اق جىلدىڭ ىشىندە تەمىر ءبايازيتتىڭ تالقانىن شىعارىپ، ءوزىن تۇتقىنعا الدى. انگورداعى اتاقتى شايقاستىڭ بۇلاي تامامدالۋى تەك وسماندىقتاردىڭ عانا ەمەس، كىشى ازيا بيلەۋشىلەرىنىڭ بارلىعىنىڭ باسىنا كۇن تۋدىردى. كورەگەننىڭ جاساعى بارلىق قالالاردى جايپاپ ءوتتى.

كىشى ازياعا ساپارىن اياقتاپ، سامارقانعا ورالعان اقساق تەمىردىڭ كوكەيىن تەسكەن جۇڭگو ەدى.

بيلىككە ۇمتىلۋ جولىندا بار امالدى قولدانىپ، 1370 جىلى 34 جاسىندا تاققا وتىرعان ءامىر تەمىر پارسىنى، قاپ تاۋى مەن ەدىل بويىن باسىپ الىپ، تۇرىك سۇلتانى ءبايازيتتى تالقانداعاننان كەيىنگى ارمانى جۇڭگو تورىندە ات ويناتۋ ەدى. بۇل ەلدى جاۋلاۋدى ول 1398 جىلدان باستاپ كوكسەگەن. وسى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن شەگاراعا جاقىن ماڭنان ەكى بەكىنىس تە سالدىرىپتى. جاۋلاپ العان جەرلەرىندەگى حان سۇلتانداردى تىنىشتاندىرامىن دەپ ءجۇرىپ، تەك 1405 جىلى اجداھا تاڭبالى ەلگە جورىققا شىعادى. الايدا، 70ء-تى القىمداعان ءامىر وتىرار قالاسىنا جەتكەندە سىرقاتتانىپ كوز جۇمادى دا، ماقساتى ورىندالماي قالادى.

اقساق تەمىر تۋرالى تەك بيلىككە ۇمتىلۋشى دەگەن كوزقاراس قالىپتاستىرۋ ءجون بولماس. ونىڭ ءوزى بيلەگەن ەلدەردىڭ بارلىعىنان شەبەر الدىرىپ سامارقاندى كوركەيتكەنى، قوجا احمەت ياسساۋيعا كەسەنە سالدىرىپ، تۇركىستان قالاسىن تۇرلەندىرگەنى كوپكە ءمالىم.

اقساق تەمىر الەمدى تىتىركەنتكەن ۇلى قولباسشى شىڭعىسحان ومىردەن وزعانىنا ءبىر عاسىر وتەر-وتپەستەن دۇنيەگە كەلگەن تۇلعا. قازىردە وسى ەكەۋدىڭ اراسىنان ۇقساستىق ىزدەۋشىلەر بار. دەرەكتەردىڭ كوبى ءامىر تەمىر شىڭعىسحاندى ۇستاز تۇتقان-اۋ دەگەن بولجامعا يتەرمەلەيتىنى دە راس. اسكەردى تارتىپتە ۇستاۋ، جاۋلاپ العان جەرلەرىندە مادەنيەتكە، بىلىمگە كەڭىستىك بەرۋ، توڭىرەگىنە عالىمداردى توپتاستىرۋ سىندى ۇقساستىقتار بارشىلىق.

ءقازىر دە داڭقتى قولباسشىلاردى مەنشىكتەۋ ءجۇرىپ جاتىر. وسىدان ءبىراز بۇرىن قازاق زيالىلارى "شىڭعىسحان قازاق پا، قازاق ەمەس پە؟"،- دەگەن ماسەلەگە باس قاتىرىپ ەدى. ەندى وسى ىندەت وزبەك اعايىندارعا جۇققان سىندى. ءوز جەرىنە جۋىپ كەتكەننىڭ بارلىعىن باۋىرانا ءبۇرىپ الا قوياتىن كورشىلەرىمىز ءبىزدىڭ جەرىمىزدە تۇرىپ، قالامىزدى كوركەيتكەن ءامىر تەمىر وزبەك ەكەنىنە ءشۇبا جوق - دەپ ەمىنىپ وتىر.

ەسكەندىر زۇلقارنايىن، ەدىل باتىر، شىڭعىسحان سىندى دارا قولباسشىلار شوعىرىنىڭ سوڭىن اقساق تەمىر تۇيىندەپ تۇر. وزگەلەرى سياقتى ونىڭ تۇلعاسى دا ءالى سان پىكىردىڭ ۇشىعىنا ىلىگەر، زەرتتەلەر.

ءامىر تەمىردىڭ تاريحى ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق قاعازعا تۇسكەن. ول تۋرالى الي-بەن دجەمال-ال-يسلام، نيزام-اد-دين شامي، شەرەف اد-دين يەزدي، حافيزي ءابرۋ سىندى عالىمدار قالام تارتقان. ول ەڭبەكتەردىڭ ءبىرازى بىزگە توزعان قولجازبا كۇيىندە جەتتى. ال، تولىق ساقتالعاندارى بريتانيا سىندى ەلدەردىڭ مۇراجايىندا.

---