ءاليحان بوكەيحانوۆ
ءاليحان بوكەيحانوۆ نۇرمۇحامەد ۇلى (25.03.1866، بۇرىنعى سەمەي وبلىسى قارقارالى ۋەزى توقىراۋىن بولىسىنىڭ 7-ا-27.09.1937، ماسكەۋ) — قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، ۇلت-ازاتتىق جانە الاش قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتتىڭ ءتوراعاسى، پۋبليسيست، عالىم، اۋدارماشى. ءاليحان بوكەيحانوۆ. ورتا ءجۇز حانى بوكەيدىڭ ۇرپاعى. اتا-تەگى: بوكەي — باتىر — مىرزاتاي — نۇرمۇحامەد — ءاليحان.
جاسىنان زەرەك، العىر وسكەن. ءاليحاندى اكەسى قارقارالىعا الىپ بارىپ، جەرگىلىكتى مولدانىڭ قولىنا وقۋعا بەرەدى. ءبىراق ول مولدانىڭ قولىنان وقۋدى قاناعات تۇتپاي، قالاداعى ءۇش سىنىپتىق ستاۋات اشاتىن مەكتەپكە اۋىسادى. ونى بىتىرگەننەن كەيىن 1879-1886 جىلدارى قارقارالى قالاسىنداعى قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتە وقىدى. 1886-1890 جىلدارى ومبىداعى تەحنيكالىق ۋچيليششەدە وقىپ، ونى «تەحنيك» ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىقتى. 1890-1894 جىلدارى سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان ينستيتۋتىنىڭ ەكانوميكا فاكۋلتەتىندە وقىدى. مۇندا ول ستۋدەنتتىك قىزۋ پىكىرتالاستارعا قاتىسىپ، XI عاسىر بساعاسىن اتتاعالى تۇرعان رەسەيدىڭ قانداي جولمەن دامۋى ءتيىمدى بولاتىندىعى تۋرالى قايشىلىقتى پىكىرلەر قاقتىعىسىنا كۋا بولدى، ءوز ويىن دا شىڭداي ءتۇستى.
بوكەيحانوۆ تۋرالى «سەميپالاتينسكيي ليستوك» گازەتىنىڭ 1906 جىلعى 5 ماۋسىمداعى سانىندا: «ول ورمان ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى بولىپ جۇرگەن كەزىندە بارلىق ستۋدەنتتىك قوزعالىستارعا بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ، اسىرەسە، سولشىلدارعا ىلەسەتىن. ماركسيزم تۋرالى قىزۋ پىكىرتالاستاردا ەكانوميكالىق ماتەرياليزم قاعيدالارىن دەس بەرمەي قورعايتىن» دەلىنگەن. ءا. بوكەيحانوۆ رەسەي جاندارمەريا باسقارماسىنىڭ نازارىنا العاش رەت ستۋدەنتتىك جىلدارى — اق ىلىگىپ، «ساياسي — سەنىمسىزدەردىڭ قارا تىزىمىنە الىندى». ول ينستيتۋتتى بىتىرگەننەن كەيىن ومبىعا بارادى. وندا ورمان شارۋاشىلىعى ۋچيليششەسىنە ماتەماتيكا پانىنەن وقىتۋشى بولىپ ورنالاستى. سوسياليستىك باعىتتاعى «ستەپنوي كراي» گازەتىنىڭ قىزمەتىنە بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ، ونىڭ رەداكسيا القاسى قۇرامىنا ەندى. 1896 — 1903 جىلدارى ششەربينا ەكسپەديسياسى جۇمىسىنا قاتىستى. ونىڭ ويى بويىنشا، ەكسپەديسيا جۇمىسىنا قاتىسۋ سول تاريحي كەزەڭدە قازاق حالقى ءۇشىن ەڭ ءزارۋ ماسەلەگە اينالعان — جەر قاتىناستارىن تەرەڭىنەن ءتۇسىنىپ، بەلگىلى ءبىر تۇجىرىمدارعا كەلۋگە جاعداي جاساۋعا ءتيىس ەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ەكسپەديسيا جۇمىسىنا قاتىسۋ بارىسىندا قازاق دالاسىنا بايلانىستى رەسەي يمپەرياسىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىن بۇرىن ءوزى بايقاي بەرمەگەن جاڭا قىرىنان كوردى جانە ورتالىق بيلىكتىڭ تاياۋ جىلدارى ءىرى شارالاردى ىسكە اسىرۋعا دايارلىق جاساپ جاتقانىن بايقايدى. قالاي بولعاندا دا، ءاليحاننىڭ كوزقاراسىنىڭ ششەربينا ەكسپەديسياسىنا قاتىسقاننان كەيىنگى كەزەڭدە ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىراعاندىعى انىق. دەگەنمەن، بوكەيحانوۆ سياقتى قازاق زيالىلارىنىڭ مۇلدەم جاڭا ساپاعا كوتەرىلۋىنە 1ء-شى ورىس ريەۆوليۋسياسى ەرەكشە ىقپال ەتتى.
ستۋدەنتتىك جانە ومبىلىق ءومىرىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە ماركستىك باعىتتا تۇرعان بوكەيحانوۆتىڭ ساياسي كوز قاراسى وزگەردى. ول قازاق دالاسىن وتارلاۋ ساياساتىنا بىلەك سىبانا كىرىسكەن پاتشا وكىمەتىمەن كۇرەس جۇرگىزۋ ءۇشىن اۋەلى بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋدى، سونىمەن بىرگە ورىس قوعامىنىڭ ىشىندە رەسمي بيلىككە قارسى تۇرعان ساياسي كۇرەستەرگە سۇيەنۋدى العا تارتتى. ءاليحان 1905 جىلى قاراشادا ماسكەۋدە وتكەن زەمستۆو جانە قالا قايراتكەرلەرىنىڭ سەزىنە قاتىستى. سەزدە قازاق حالقىنىڭ جوعىن جوقتاپ ءسوز سويلەدى. سوزىندە ول قازاق حالقىنىڭ ءتىل، سايلاۋ، ءدىن، ت.ب. بوستاندىقتارى ماسەلەسىن كوتەردى. ول وسى جىلى «حالىق بوستاندىعى» (كونستيتۋتسيالىق — دەموكراتيالىق) پارتياسىنىڭ مۇشەلىگىنە، ال 1906 جىلى ونىڭ وكرۋگى قۇرامىنا ەندى. بوكەيحانوۆ كونستيتۋتسيالىق — دەموكراتيالىق پارتيانىڭ قازاقستاندا بولىمشەسىن اشۋعا ىنتا ءبىلدىردى. 1906 جىلى ماۋسىمدا سەمەيدە وتكەن قازاق سايلاۋشىلارىنىڭ سەزىندە بوكەيحانوۆ «حالىق بوستاندىعى» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن قۋاتتاپ ءسوز سويلەدى. بوكەيحانوۆ ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا سەمەي وبلىسىنىڭ قازاقتارى اتىنىن دەپۋتات بولىپ سايلاندى. ءبىراق، ول ءبىرىنشى مەملەكەتتىك دۋما جۇمىسىنا قاتىسا المادى. ويتكەنى بوكەيحانوۆ دۋمادا ءوز جۇمىسىن باستاعان كەزدە دالا گەنەرال — گۋبەرناتورىنىڭ نەگىزسىز جارلىعىمەن، سوتتىڭ تەرگەۋىنسىز 3 اي پاۆلودار اباقتىسىندا وتىردى. ال اباقتىدان شىعىپ، سانكت -پەتەربۋەرگكە جەتكەندە دۋما پاتشانىڭ ۇكىمىمەن تاراتىلىپ، ونىڭ ءبىراز مۇشەلەرى نارازىلىق اكتىسىن قابىلداۋ ءۇشىن فينليانديانىڭ ۆىبورگ قالاسىنا ءجۇرىپ كەتكەن ەدى. بوكەيحانوۆ تا سولاردىڭ ارتىنان اتتانىپ ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويدى. سول ءۇشىن جازاعا تارتىلىپ، سانكت — پەتەربۋرگ سوت پالاتاسىنىڭ توتەنشە ءماجىلىسىنىڭ شەشىمىمەن ءۇش ايعا سەمەي تۇرمەسىنە جابىلدى.
1906 جىلى ومبىدا شىعاتىن كادەتتىك «گولوس ستەپي»، «وميش» جانە «يرتىش» گازەتىندە 1908 جىلى پەتەربۋرگتە جارىق كورگەن مەنشيەۆيكتىك «توۆاريشش»، كادەتتىك «رەچ»، «سلوۆو» گازەتتەرىدە رەداكتورلىق قىزمەت اتقاردى. سول جىلى ساماراعا جەر اۋدارىلىپ، 1909-1917 جىلدارى دون ەگىشىلىك بانكى بولىمشەسىندە جۇمىس ىستەدى. 1912-1917 جىلدارى كادەتتەر پارتياسى وك-نىڭ مۇشەسى بولدى. XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي جانە رۋحاني ءومىرىن دە «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرۋدا جانە ونىڭ جالپى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە بوكەيحانوۆ زور ەڭبەك ءسىڭىردى. 1914 جىلى ماۋسىمدا مەملەكەتتىك دۋماداعى مۇسىلمان فراكسياسىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىمەن شاقىرىلعان بۇكىل رەسەيلىك مۇسىلمان سەزىنە قاتىستى، مۇسىلمان فراكسياسى بيۋروسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى بولدى. ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس جىلدارى مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الىنعان قازاق، قىرعىز، وزبەك، ت.ب ەل ازاماتتارىنا قاجەتتى ءتۇرلى كومەك كورسەتۋ ىسىنە باشىلىق جاسادى. وسى ماقساتتا 1917 جىلى 15 اقپاندا مينسكىدەگى زەمستۆو جانە قالا وداقتارى جانىنان اشىلعان برانتانالار ءبولىمىنىڭ باستىعى قىزمەتىن بوكەيحانوۆ اتقاردى. 1917 جىلى 20 ناۋرىزدا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي وبلىسى كوميسسارى جانە تۇركىستان كوميتەتىنىڭ مۇشەسى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. بوكەيحانوۆ ەسكى پاتشالىق بيلىكتىڭ ورنىنا كەلگەن ۋاقىتشا ۇكىمەت جاعدايىندا وبلىس باسشىسى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن العاشقى قازاق بولاتىن. ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ بوكەيحانوۆتىڭ تۇپكى ماقساتى بولدى. ول ۋاقىتشا ۇكىمەتكە، سونداي-اق كادەت پارتياسىنا ۇلكەن ۇمىتپەن قارادى. ءبىراق ونىڭ بۇل ءۇمىتىنىڭ نەگىزسىز ەكەندىگىن كوپ ۇزاماي ۋاقىتتىڭ ءوزى كورسەتىپ بەرەدى. بۇل بوكەيحانوۆتىڭ كادەت پارتياسىنان شىعۋىنا الىپ كەلدى. ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1917 جىلى شىلدەدە ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزى وتكىزىلدى، سونداي-اق «الاش» پارتياسى قۇرىلدى.
بوكەيحانوۆ 1917 جىلدىڭ كۇزى مەن قىسىندا مەملەكەتتىك بوستاندىققا جەتۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن قاراستىردى. گ.ن. پوتانين باستاعان ءسىبىر اۆتونومياشىلارىمەن قاتىناس جاساپ، ءسىبىر اۆتونومياسى قۇرىلا قالعان كۇندە قازاقستاننىڭ ونىڭ قۇرامىنا ەنۋىن جاقتادى. ءبىراق، بۇكىل يمپەريا كولەمىندە جاعدايدىڭ كۇن وتكەن سايىن شيىلەنىسە تۇسۋىنە بايلانىستى، بۇل پىكىردىڭ ىسكە اسۋى ەكىتالاي ەدى. مىنە وسىنداي جاعدايدا بوكەيحانوۆ پەن ا. بايتۇرسىنوۆ باستاعان ءبىر توپ قايراتكەرلەردىڭ ۇسىنىسىمەن ۇيىمداستىرۋ بويىنشا 1917 جىلى 5-13 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىندا قازاق مەملەكەتتىگى تۋرالى ماسەلە قاراعان جالپىقازاق سەزى بولىپ ءوتتى. سەزدىڭ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەڭ نەگىزگى ماسەلە — كەڭەستىك بيلىككە قاتىناس جونىندە باياندامانى بوكەيحانوۆ جاسادى. سەزد قازاق بولىستارىن بۇلىنشىلىكتەن ساقتاۋ ماقساتىندا ۋاقىتشا «ۇلت كەڭەسىن» قۇرىپ، ونىڭ اتى «الاشوردا» بولسىن دەگەن شەشىم قابىلدادى. 25 ورىننان تۇرعان بۇل ۇكىمەتتىڭ ءتوراعاسى بولىپ كوپشىلىك داۋىسپەن بوكەيحانوۆ سايلاندى.
ازامات سوعىسى باستالىپ كەتكەننەن كەيىنگى كەزەڭدە بوكەيحانوۆ باستاعان الاشوردا وكىمەتى كەڭەس بيلىگىنە قارسى كۇرەسىپ، اق قازاقتارى مەن پاتشا گەنەرالدارىنىڭ جاعىندا بولدى. بولشيەۆيكتەر پارتياسى ۇسىنعان باعدارلامانى قازاق قوعامىن ۇلكەن اپاتقا ۇرىندىرۋى مۇمكىن ەكسپەريمەنت ەسەبىندە باعالاپ، ال قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ روتالىق بيلىكتىڭ قول شوقپارى رەتىندە ايىپتادى. 1918-1919 جىلدارى الاشوردا جاساقتارى قىزىل اسكەرگە قارسى شايقاستارعا قاتىستى، كەڭەس بيلىگىن قولداعان قازاقتاردى جازالادى. كەڭەس وكىمەتى 1919-1920 جىلدارىنداعى الاش قوزعالىسىنا قاتىسقاندارعا جاريالاعان كەشىرىممەن كەيىگى ۋاقىتتا دا بوكەيحانوۆ ءوز پرينسيپىنە سەنىمدى كۇيدە قالدى. كەڭەس بيلىگى تۇسىندا ول تۋعان ەلى ءۇشىن بەلسەندى قىزمەتتەن باس تارتقان ەمەس. 1920 جىلى قازاق اكسر-ى ەگىنشىلىك حالىق كوميسسارياتى كوللەگياسىنىڭ مۇشەسى، 1922 جىلى ۇلتتار ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتى (ماسكەۋ) جانىنداعى ورتالىق باسپانىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، 1926-1927 جىلدارى رەسەي عا—نىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى بولدى. وكىنىشكە وراي ستالين باسقارعان جوعارعى بيلىك ريەۆوليۋسياعا دەيىنگى قازاق زيالىلارىنا، ونىڭ ىشىندە بوكەيحانوۆقا سەنىمسىزدىك تانىتتى، قوعامدىق قىزمەتىن تەرىس باعالاپ، شەكتەپ وتىردى. 1925 جىلى قازاقستانداعى ساياسي بيلىككە ف. گولوششەكين كەلگەننەن كەيىن جۇرگىزىلگەن ونىڭ قونىس اۋدارۋشىلارعا كەڭ جول اشۋ ساياساتىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن قازاق قوجالىقتارىنا قاجەت جەر نورماسىن انىقتاۋ ماقساتىندا كسرو عا جانىنان پروفەسسور س.پ. شۆەسوۆ باستاعان ەكسپەديسيانى قۇرۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ، ونىڭ قۇرامىنا ءوزى دە ەندى. قازاقستاندا قونىس اۋدارۋشىلارعا جارارلىق ارتىق جەر جوق ەكەندىگىن عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەپ بەرگەن بۇل كوميسسيانىڭ جاساعان تۇجىرىمدارىمەن ۇسىنىستارى ف. گالوششەكينگە جانە ورتالىق مەملەكەتتەرگە ۇناي قويعان جوق. 1926 جىلى بوكەيحانوۆتى ماسكەۋدەن باقىلاۋشى ورىنداردىڭ رۇقساتىنسىز شىعىپ كەتكەنى ءۇشىن وگپۋ قىزمەتكەرلەرى اقتوبەدە تۇتقىنعا الدى دا، كەيىن قايتارىپ، بۋتىركا اباقتىسىنا جابىلدى. ءبىراق ونى 15 كۇننەن سوڭ شىعارىپ جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى. زورلىقشىل بيلىكتىڭ بۇل قوقان — لوقىسى كۇرەستە قايراتكەرلەردىڭ جۇرەگىن شايلىقتىرا العان جوق ەدى. كەلەسى 1927 جىلعى وداقتىڭ ەگىنشىلىك كوميسسارياتىندا ول پروفەسسور شۆەسوۆ ۇسىنعان جەر نورماسىن قورعاپ ءسوز سويلەپ، وتارشىل پيعىلداعى شەنەۋنىكتەردى اشكەرەلەپ سىنعا الدى.
بوكەيحانوۆ 1927 جىلدىڭ 1- ءشى قازانىنان باستاپ ماسكەۋدە، وگپۋ ورىندارىنىڭ باقىلاۋى استىندا تۇرۋعا ءتيىس بودى. ۇكىمەت ورىندارىنىڭ، جەكە ادامداردىڭ ونى قازاقستاندا تۇرىپ، قىزمەت ىستەۋىنە رۇقسات سۇراپ ورتالىققا جاساعان وتىنىشتەرىنەن ناتيجە شىقپادى. 1928 جانە 1930 جىلدارى ەكى مارتە الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرلەرى تۇتقىنعا الىنىپ، سوتتالعاندا، وگپۋ ورىندارى بوكەيحانوۆتى ءبىر-اق رەت شاقىرىپ تۇسىنىك الۋمەن شەكتەلدى. وگپۋ ورىندارىنىڭ بوكەيحانوۆتى دا قاماپ قويماي، سىرت قالدىرىپ قويۋىن شامالىلاپ تۇسىنۋگە بولادى. ويتكەنى بوكەيحانوۆتى تۇتقىنداۋ ارقىلى ولار ءوز پيعىلىن قوعامدىق پىكىر الدىندا تىم ايعاقتاپ الۋدان قايمىقتى. 1937 جىلى 27 قىركۇيەكتە كسرو جوعارعى سوتى اسكەري كوللەگياسىنىڭ نەگىزگى ۇكىمى بويىنشا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. سوڭعى تەرگەۋدە الاش پارتياسى مەن كەڭەستىك بيلىككە قارسى ارەكەتتەرىنە بايلانىستى بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا العان بوكەيحانوۆ اقتى سوزىندە «كەڭەستىك بيلىكتى سۇيگەن ەمەسپىن، ءبىراق مويىنداۋعا ءماجبۇرمىن» دەپ مالىمدەدى.
1989 جىلى 14 مامىردا كسرو جوعارعى سوتىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا ارەكەتىندە قىلمىس قۇرامى جوق بولعاندىقتان اقتالدى.