InfoHub Logo

امىرە قاشاۋبايەۆ — قازاقتىڭ اتاقتى ءانشىسى، اكتەر، ءارى مۋزىكانتى. تۋعان جەرى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ابىرالى اۋدانىنا قاراستى دەگەلەڭ تۋىنىڭ الابى. الماتى قالاسىنان توپىراق بۇيىرعان. شىققان تەگى ورتا ءجۇز ىشىندەگى تاراقتى رۋى. كەدەي شارۋا وتباسىندا تۋىپ وسكەن.   

امىرە 12 جاسقا تولعاندا اكەسى سەمەي قالاسىنا كوشىپ كەلەدى. جاس امىرە يسابەك دەگەن بايدىڭ ات ايداۋشىسى بولىپ، ەڭبەككە ەرتە ارالاسادى. يسابەك جاس ءانشىسى جانىنا ەرتىپ ءجۇرىپ، توي-جيىندارىندا ءان سالعىزادى. كوپ ۇزاماي امىرەنىڭ اتاق-داڭقى بۇكىل سەمەي وڭىرىنە جايىلادى. اتاقتى قوياندا جارمەڭكەسىنە بارىپ، ەل ارالاپ ءان سالىپ، قاراوتكەلدىك ساتماعامبەت، عازيز ايتبايەۆ، بايانۋىلدىق جاياۋ مۇسا، قالي بايجانوۆ، كەرەكۋلىك مايرا ءۋالي قىزى، قارقارالىق ءمادي ءباپي ۇلى سياقتى ارقالى انشىلەرمەن تانىسىپ، ونەرىن ودان ءارى شىڭداي تۇسەدى. امىرە 1921-24 جىلدارى سەمەيدە قۇرىلعان قازاق جاستارىنىڭ اعارتۋ ۇيىمى «ەسايماققا» مۇشە بولىپ، انشىلىك ونەرىن شىڭداي تۇسەدى. 1924 جىلى سەمەيدە وتكەن ونەرپازدار بايقاۋىندا قالي بايجانوۆپەن بىرگە باس جۇلدەگە يە بولادى. 1925 جىلى قىزىلوردادا وتكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ V سەزى مەن 1927 جىلى ماسكەۋدە بولعان كەڭەستەردىڭ ءىV سەزىنە دەلەگات رەتىندە قاتىسىپ، دەلەگاتتار ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان كونسەرتتە ونەر كورسەتكەن. 1925 جىلدىڭ 26 ماۋسىمىندا وسى كونسەرت جايىندا «پراۆدا» گازەتى «كەرەمەت كونسەرت. ماۋسىمنىڭ شىڭى. كەرەك بولسا باشقۇرت قۋرايشىسى يسەنبايەۆ، قازاق ءانشىسى امىرە قاشاۋبايەۆ، وزبەك ءبيشى-انشىسى تامارا حانۋم... شىن مانىسىندەگى حالىق ارتيستەرى» دەپ جازدى. 1925 جىلى پاريجدە وتكەن دۇنيەجۇزىلىك ءسان ونەرى كورمەسىندەگى ەتنوگرافيالىق كونسەرتتە «اعاش اياق»، «قاناپيا»، «ءۇش دوس»، «جالعىز ارشا»، «قوس بالاپان» ت.ب. اندەرى ورىنداپ، ەكىنشى ورىن الىپ، كۇمىس مەدال يەمدەنەدى. «پاريج اپتالىعى» گازەتى مەن «لە ميۋزيكل» جۋرنالى امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ سيرەك كەزدەسەتىن تالانت ەكەنىن جازسا، ساربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى پەرنو فەنوگرافقا امىرەنىڭ ورىنداۋىندا بىرنەشە ءان جازىپ العان. وسىلايشا امىرە قاشاۋبايەۆ شەت ەلدە ونەر كورسەتىپ، قازاق ەلىن تانىتقان تۇڭعىش ءانشى بولدى. 1927 جىلى ماسكەۋ كونسەرۆاتورياسىندا قازاق اندەرىن تامىلجىتا شىرقادى. گەرمانيانىڭ ماينداعى فرانكفۋرت قالاسىنداعى كونسەرتكە قاتىسىپ، قازاقتىڭ حالىق اندەرىن تاعى دا الەمگە پاش ەتتى. امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ اندەرى دۇنيە ءجۇزى مادەنيەتىنىڭ ءىرى وكىلدەرى رومەن روللان، انري باربيۋس ت.ب. تاراپىنانجوعارى باعا العان. ا.ۆ. زاتايەۆيچ امىرەنىڭ انشىلىك ونەرىنە ءتانتى بولىپ، ودان «بالقاديشا»، «دۋداراي»، «بەس قاراگەر»، «كوك كوبەلەك» تاعى دا باسقا اندەرىن جازىپ العان. ونىڭ انشىلىك ونەرىن، ونەردىڭ پارقىن تەرەڭ تۇسىنەتىن ماماندار ا.ۆ. لۋناچارسكيي، گ.ليۋبيموۆتار جانە قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى م. اۋەزوۆ، س. سەيفۋللين، ي. بايزاقوۆ، ءا. مارعۇلان، ج. ەلەبەكوۆ، ا. جۇبانوۆ پەن ق. جانداربەكوۆتار جوعارى باعالاعان. 1925 جىلى امىرەنىڭ ورىنداۋىنداعى فونوگرافقا جازىلىپ العان «جالعىز ارشا»، «ءۇش دوس»، «اعاش اياق»، «سمەت»، «دۋداراي»، «بەس قاراگەر» اندەرىن 1974 جىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ج. شاكارىموۆ تاۋىپ الىپ، ولار تەحنيكالىق وڭدەۋدەن وتكەننەن كەيىن قايتادان كۇيتاباققا ءتۇسىرىلدى.

امىرە ورىنداعان قازاقتىڭ كلاسسيكالىق اندەرى ول ايتقان ۇلگى ونەگىمەن ورنىعىپ، كەيىنگى انشىلەردىڭ رەپەرتۋارلارىندا جالعاسىن تاپتى. بۇل رەتتە ج. ەلەبەكوۆ، م. ەرجانوۆ، ج. كارمەنوۆ، ق. بايبوسىنوۆ، م. ەشەكەيەۆ، ب. تىلەۋحانوۆ سياقتى جەز تاڭداي انشىلەردىڭ امىرە ونەرىن جالعاستىرۋشى لايىقتى ءىزباسارلار بولعانىن اتاپ ايتقان ءجون.

ءا. قاشاۋبايەۆ 1926 جىلى قىزىلوردادا اشىلعان جاڭا تەاتر ترۋپپاسىنا قابىلدانادى. م. اۋەزوۆتىڭ «قاراكوز»، «بايبىشە-توقال»، «ايمان-شولپان» سپەكتاكلدەرىندە قوسكەلدى، قويشى، جاراس، اقىن وبرازدارىن سومداعان. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تەاتردا ءانشى-ارتىس بولعان. 1934 جىلى قازىرگى اباي اتىنداعى قازاق وپەرا جانە بالەت تەاترىنا اۋىسادى.

اۋىر سىرقاتقا ۇشىراعان ءانشى قىستان قايعىلى قازاعا ۇشىرادى. امىرە قاشاۋبايەۆ جونىندە جازىلعان بىرنەشە زەرتتەۋلەر، كوركەم شىعارمالار جارىققا شىقتى. ءا.قاشاۋبايەۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق جاسانشىلەر بايقاۋى ءوتىپ تۇرادى. سەمەي قالاسىنداعى وبلىستىق فيلارمونيا ءا. قاشاۋبايەۆ اتىمەن اتالادى.

امىرە قاشاۋبايەۆ 1888 جىلدىڭ شىلدە ايىندا تۋىلعان. تۋعان جەرى — شىعىس قازاقستان، قازىرگى سەمەي وبلىسى، اباي اۋدانى، قاينار  سەلوسىندا تۇرعان. كەدەي شارۋا جانۇياسىندا تۋىپ وسكەن. قازاقستان ۇلتتىق تەاتر ونەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. ونەر جولىن 1917 جىلى باستادى. 1921-1924 جىلدارى سەمەيدە قۇرىلعان قازاق سوۆەت جاستارىنىڭ اعارتۋ ۇيىمى (ەس-ايماققا) مۇشە بولىپ، انشىلىك ونەرىن شىڭداي ءتۇستى. 1924 جىلى وسى قالادا ۇيىمداستىرىلعان حالىق  ونەرپازدارىنىڭ بايقاۋىنا (انشىلەر سايىسىنا) قاتىسىپ، باس بايگەگە بايجانوۆپەن بىرگە يە بولدى. 1925 جىلى قىزىلوردادا وتكەن قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ بەسىنشى سەزى مەن 1927 جىلى موسكۆادا بولعان سوۆەتتەردىڭ ءتورتىنشى سەزىنە دەلەگات بولىپ، ءارى دەلەگاتتار ءۇشىن ۇيىمداستىرىلعان كونسەرتكە قاتىستى. 1925 جىلى پاريج قالاسىندا وتكەن بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ءسان  ونەرى كورمەسىندە «اعاش اياق»، تاعى باسقا اندەردى ورىنداپ، ەكى بايگەمەن قوسا، كۇمىس مەدالدى يەلەندى. ءسويتىپ، امىرە قاشاۋبايەۆ شەت ەلدە ونەر كورسەتكەن تۇڭعىش قازاق  ءانشىسى بولدى. 1927 جىلى ءساۋىر ايىندا امىرە قاشاۋبايەۆ موسكۆا كونسەرۆاتورياسىندا قازاق اندەرىن استانا كورەرمەندەرى الدىندا تامىلجىتا شىقادى. سول جىلى گەرمانيانىڭ ماينداعى فرانكفۋرت قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق مۋزىكالىق  كورمەدە ونەر كورسەتىپ، تاعى دا قازاقتىڭ حالىق اندەرىن الەمگە پاش ەتتى. ونىڭ ورىنداۋىنداعى اندەر ءساندى ىرعاعىمەن، نازىك ناقىشىمەن،  سازدى اۋەنىمەن ەرەكشەلەنەدى.

ا.ۆ.زاتايەۆيچ امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ انشىلىك ونەرىن وتە جوعارى باعالاپ، ودان كوپتەگەن اندەردى جازىپ الدى. امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ ورىنداۋىندا 1925 جىلى موسكۆادا فونوگرافقا جازىلىپ الىنعان «جالعىز ارشا»، «ءۇش دوس»، «اعاش اياق»، «دۋداراي»، «بەسقاراعاي»  اندەرىن 1974 جىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ءارى مۋزىكانت ج. شاكارىموۆ تاۋىپ، ولاردى تەحنيكالىق وڭدەۋدەن وتكەننەن كەيىن قايتادان كۇيتاباققا  ءتۇسىردى.

1925 جىلى قىزىلوردادا اشىلعان قازاق دراما تەاترىنىڭ العاشقى اكتەرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ قابىلدانادى. وسى تەاتردا 1926 جىلى  م. و. اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەك» تراگەدياسى العاش قويىلعاندا جاپال رولىندە وينايدى. كەيىننەن قوسكەلدى، قويشى، جاراس، اقىن (م. اۋەزوۆتىڭ  «قاراكوز»، «بايبىشە-توقال» جانە «ايمان-شولپانىندا») قاريا (م. تريگگەردىڭ «سۇڭگۋىر قايىعىندا»)، («شايحانا قوجاسى»)،  (د.ا.فۋرمانوۆتىڭ «بۇلىنشىلىندە»)، تاعى دا باسقا ءار الۋان كەيىپكەرلەردىڭ وبرازىن جاسادى. 1933 جىلعا دەيىن تەاتردا انشى-اكتەر بولعان.  امىرە قاشاۋبايەۆ 1934 جىلى مۋزىكالىق تەاترعا (قازىرگى وپەرا جانە بالەت تەاترى) اۋىسادى. ءانشىنىڭ ءومىرى مەن تۆورچەستۆولىق جولى تۋرالى شاكارىموۆتىڭ «امىرە» 1973 جىلى، «ءان جۇلدىزى» 1978 جىلى، «امىرە قاشاۋبايەۆ» 1980 جىلى، اتتى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى، ق. جارماعامبەتوۆتىڭ «ءانشى ازامات» 1951 جىلى جانە م. توقجىگىتوۆتىڭ  «ءان اتاسى - امىرە» 1972 جىل، كىتاپتارى جارىق كوردى.

---