اقساق قۇلان
مۋزىكا ءپانى ءمۇعالىمى ساپييەۆا ءلاززات
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اقساق قۇلان
ماقساتى: ا) قازاق حالقىنىڭ اڭىز - كۇيلەرىن، ەرتەگى - داستاندارىن تىڭداۋعا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ. مۋزىكا تىڭداۋ ەرەجەسىن ەسكە ءتۇسىرۋ؛
ءا) مۋزىكانىڭ ءتۇپ - تامىرى حالىق مۋزىكاسىندا جاتقانىن ۇعىندىرۋ. ءان ۇيرەنۋ كەزىندە ەستە ساقتاۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
ب) مۋزىكانى سۇيۋگە، ەلىن، جەرىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: كومپوزيتورلاردىڭ سۋرەتتەرى، «اقساق قۇلان» اڭىز - كۇيى بويىنشا سۋرەتتەر، مۋزىكالىق اسپاپ.
بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. كۇي دەگەن نە؟
2. كۇي قانداي اسپاپتارمەن ورىندالادى؟
3. كۇيدىڭ ءسوزى بولا ما؟
4. نەلىكتەن حالىق كۇيى دەپ اتالادى؟
مۋزىكا تىڭداۋ. ن. مەڭدىعالييەۆ. «تەپەڭكوك»
ن. مەڭدىعالييەۆ 1921 جىلى ورال وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، پروفەسسور.
ن. مەڭدىعالييەۆ حالىق اسپابى دومبىرانىڭ مانەرلىك مۇمكىندىگىن كلاسسيكالىق فاكتۋرا تۇرعىسىندا بەرۋگە ۇمتىلعان العاشقى قازاق كاسىبي پيانينوشىسى. ول كوپتەگەن مينياتيۋرا، فورتەپيانولىق كونسەرتتەر جازعان. ونىڭ «دومبىرا تۋرالى اڭىز» كونسەرتتىك پەساسى قازاق فورتەپيانولىق مۋزىكاسىندا كەڭ تانىمال.
- ال ەندى بالالار، بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبىن اشۋ ءۇشىن الدىمەن «اقساق قۇلان» اڭىز - كۇيىن تىڭدايىق.
كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىنا توقتالايىق.
ەرتەدە ءبىر ەل بيلەگەن حاننىڭ جالعىز ۇلى بولعان ەكەن. ءبىر كۇنى حاننىڭ ۇلى اڭ اۋلاۋعا شىعىپ، جازىق دالادا جايىلىپ جۇرگەن ءبىر توپ قۇلانعا كەزىگىپتى. اڭشىلىقتىڭ قىزىعىنا بەرىلگەن جىگىتتىڭ ساداقتان اتقان وعى ءۇيىردى باستاپ جۇرگەن قۇلاندى جارالايدى. جانىنا باتقان جاراقاتىن اۋىرسىنعان قۇلان ىزىلانىپ، اڭشىعا قارسى شاۋىپ كەلىپ، تۇياعىمەن تەۋىپ ولتىرەدى.
بالاسىن بىرەر كۇن كۇتىپ، اڭشىلىقتان ورالماعان سوڭ ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزگەن حان: «كىمدە - كىم ۇلىم تۋرالى جامان قايعىلى حابار جەتكىزەتىن بولسا، كومەيىنە قورعاسىپ ەرىتىپ قۇيامىن»، – دەپ حالىققا جار سالىپتى.
بۇل حاباردى ەستىگەن حالىق حاننىڭ الدىنا بارىپ، كوڭىل ايتۋدان دا قايمىعادى. نە ىستەرلەرىن بىلمەي قاتتى قينالعان ۋازىرلەر ەل ىشىندەگى اتاقتى كۇيشىگە كەلىپ قولقا سالىپتى. كۇيشى ەڭسەسى ءتۇسىپ، كۇيزەلىپ وتىرعان حاننىڭ الدىنا كەلىپ، ونىڭ رۇقساتىن العان سوڭ دومبىراسىن قولىنا الىپ، ءبىر كۇيدى ويناي جونەلەدى. كۇڭىرەنگەن كۇيدىڭ سازىمەن حاننىڭ كوز الدىنان اڭشىلىق كورىنىس، اشۋلى قۇلانداردىڭ تۇياقتارىنىڭ ءدۇرسىلى، جالعىز ۇلىنىڭ عايىپ بولىپ، كوز جۇمعانى ءوتىپ جاتادى. كۇيدىڭ قۇدىرەتىنىڭ ارقاسىندا حان بولعان جايدى ءتۇسىنىپ، ەگىلىپ جىلايدى. ءبىر كەزدە ەسىن جيعان حان: «ۇستاڭدار مىنا كۇيشىنى!» – دەپ ۋازىرلەرىنە ءامىر بەرىپتى. سوندا كۇيشى: «دات تاقسىر! مەن ەمەس، مىنا دومبىرا عوي سىزگە ەستىرتكەن»، – دەپتى. «ولاي بولسا، دومبىرانىڭ شاناعىنا قۇيىڭدار قورعاسىندى!»، – دەيدى حان.
مىنە، سودان بەرى قازاق دومبىراسىنىڭ شاناعىندا تەسىك پايدا بولىپتى. بۇل كۇيدى ەستىرتكەن كۇيشى كەتبۇعا دەگەن كۇيشى ەكەن.
«اقساق قۇلان» كۇيىن تىڭداۋ.
سەرگىتۋ ءساتى
«كوڭىلدى مۋزىكانت» قيمىل - قوزعالىس ويىنى. بۇل ويىندى ويناۋ بارىسىندا ءار اسپاپتىڭ ۇنىنە، ويناۋ مانەرىنە، دىبىس ەرەكشەلىكتەرىنە نازار اۋدارىلادى.
ءان تىڭداۋ
ب. ءالىمجاننىڭ «كۇيشى» ءانى تىڭدالادى.
- ءاننىڭ مازمۇنى «كۇي» دەگەن اتاۋدىڭ وزىندە ۇلكەن قۇدىرەتتى كۇش، شابىت جاتقانىن جىرلايدى.
ءومىردىڭ قىرى مەن سىرىن كۇي تىلىمەن سويلەتكەن قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، قازانعاپ، دينا سىندى كۇيشى - كومپوزيتورلار ەسىمى حالىق اراسىندا ۇمىتىلماي ساقتالىپ كەلۋىنىڭ ءوزى – حالقىمىزدىڭ ونەر مۇراسىن قاستەرلەيتىندىگىن كورسەتەدى. ءان بولاشاق ۇرپاققا امانات رەتىندە، كۇي ونەرىن جوعالتپاۋعا، قاستەرلەۋگە، قادىرلەۋگە شاقىرادى. ءان كوڭىلدى، شارىقتاپ، ورتاشا ەكپىندە ورىندالادى.
ءان ۇيرەنۋ.
- بالالار الدىمەن ءان ۇيرەنبەس بۇرىن داۋىس جاتتىقتىرىپ الايىق. داۋىس جاتتىقتىرۋىن جاساۋ، «دو، رە، مي» ءانىن ورىنداۋ. ءاننىڭ اۆتورىنىڭ ومىرىنە قىسقاشا توقتالۋ.
دۇيسەكەيەۆ كەڭەس دۇيسەكە ۇلى (1946) — كومپوزيتور، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى (1994). الماتى كونسەرۆاتورياسىن بىتىرگەن (1974). 1974 — 1976 جىلدارى “گۇلدەر” ءانسامبلىنىڭ باس ديريجەرى جانە مۋزىكا جەتەكشىسى، 1975 — 1984 جىلدارى قازاق تەلەديدارى مۋزىكا رەداكسياسىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقارعان. دۇيسەكەيەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن “تاماشا”، “حالىق — تالانت قاينارى”، “شابىت”، “جاستارعا ارنالعان مۋزىكالىق كەشتەر”، “مۋزىكا الەمىندە”، ت. ب. تەلەديدارلىق باعدارلامالار شىعارىلدى.
ك. دۇيسەكەيەۆتىڭ «تۋعان جەر» ءانى كوڭىلدى، جايدارى، ورتاشا ەكپىندە ورىندالادى.
تۋعان جەر.
1. جايلاۋ گۇلگە تۇناتىن،
اتام، اجەم تۇراتىن.
مەن اۋىلدى،
مەن اۋىلدى سۇيەمىن.
2. كوشە گۇلگە تۇناتىن،
پاپام، مامام تۇراتىن.
مەن قالانى،
مەن قالانى سۇيەمىن.
3. اتام، اجەم مەكەنى،
پاپام، مامام مەكەنى.
تۋعان جەردى،
تۋعان جەردى سۇيەمىن.
شىعارماشىلىق جۇمىس.
ۇيرەنگەن ءان مازمۇنىنا بايلانىستى سۋرەت سالۋ.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: «تۋعان جەر» ءانىن جاتتاۋ.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اقساق قۇلان
ماقساتى: ا) قازاق حالقىنىڭ اڭىز - كۇيلەرىن، ەرتەگى - داستاندارىن تىڭداۋعا قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ. مۋزىكا تىڭداۋ ەرەجەسىن ەسكە ءتۇسىرۋ؛
ءا) مۋزىكانىڭ ءتۇپ - تامىرى حالىق مۋزىكاسىندا جاتقانىن ۇعىندىرۋ. ءان ۇيرەنۋ كەزىندە ەستە ساقتاۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ؛
ب) مۋزىكانى سۇيۋگە، ەلىن، جەرىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: كومپوزيتورلاردىڭ سۋرەتتەرى، «اقساق قۇلان» اڭىز - كۇيى بويىنشا سۋرەتتەر، مۋزىكالىق اسپاپ.
بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ ءبولىمى
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1. كۇي دەگەن نە؟
2. كۇي قانداي اسپاپتارمەن ورىندالادى؟
3. كۇيدىڭ ءسوزى بولا ما؟
4. نەلىكتەن حالىق كۇيى دەپ اتالادى؟
مۋزىكا تىڭداۋ. ن. مەڭدىعالييەۆ. «تەپەڭكوك»
ن. مەڭدىعالييەۆ 1921 جىلى ورال وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، پروفەسسور.
ن. مەڭدىعالييەۆ حالىق اسپابى دومبىرانىڭ مانەرلىك مۇمكىندىگىن كلاسسيكالىق فاكتۋرا تۇرعىسىندا بەرۋگە ۇمتىلعان العاشقى قازاق كاسىبي پيانينوشىسى. ول كوپتەگەن مينياتيۋرا، فورتەپيانولىق كونسەرتتەر جازعان. ونىڭ «دومبىرا تۋرالى اڭىز» كونسەرتتىك پەساسى قازاق فورتەپيانولىق مۋزىكاسىندا كەڭ تانىمال.
- ال ەندى بالالار، بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبىن اشۋ ءۇشىن الدىمەن «اقساق قۇلان» اڭىز - كۇيىن تىڭدايىق.
كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىنا توقتالايىق.
ەرتەدە ءبىر ەل بيلەگەن حاننىڭ جالعىز ۇلى بولعان ەكەن. ءبىر كۇنى حاننىڭ ۇلى اڭ اۋلاۋعا شىعىپ، جازىق دالادا جايىلىپ جۇرگەن ءبىر توپ قۇلانعا كەزىگىپتى. اڭشىلىقتىڭ قىزىعىنا بەرىلگەن جىگىتتىڭ ساداقتان اتقان وعى ءۇيىردى باستاپ جۇرگەن قۇلاندى جارالايدى. جانىنا باتقان جاراقاتىن اۋىرسىنعان قۇلان ىزىلانىپ، اڭشىعا قارسى شاۋىپ كەلىپ، تۇياعىمەن تەۋىپ ولتىرەدى.
بالاسىن بىرەر كۇن كۇتىپ، اڭشىلىقتان ورالماعان سوڭ ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزگەن حان: «كىمدە - كىم ۇلىم تۋرالى جامان قايعىلى حابار جەتكىزەتىن بولسا، كومەيىنە قورعاسىپ ەرىتىپ قۇيامىن»، – دەپ حالىققا جار سالىپتى.
بۇل حاباردى ەستىگەن حالىق حاننىڭ الدىنا بارىپ، كوڭىل ايتۋدان دا قايمىعادى. نە ىستەرلەرىن بىلمەي قاتتى قينالعان ۋازىرلەر ەل ىشىندەگى اتاقتى كۇيشىگە كەلىپ قولقا سالىپتى. كۇيشى ەڭسەسى ءتۇسىپ، كۇيزەلىپ وتىرعان حاننىڭ الدىنا كەلىپ، ونىڭ رۇقساتىن العان سوڭ دومبىراسىن قولىنا الىپ، ءبىر كۇيدى ويناي جونەلەدى. كۇڭىرەنگەن كۇيدىڭ سازىمەن حاننىڭ كوز الدىنان اڭشىلىق كورىنىس، اشۋلى قۇلانداردىڭ تۇياقتارىنىڭ ءدۇرسىلى، جالعىز ۇلىنىڭ عايىپ بولىپ، كوز جۇمعانى ءوتىپ جاتادى. كۇيدىڭ قۇدىرەتىنىڭ ارقاسىندا حان بولعان جايدى ءتۇسىنىپ، ەگىلىپ جىلايدى. ءبىر كەزدە ەسىن جيعان حان: «ۇستاڭدار مىنا كۇيشىنى!» – دەپ ۋازىرلەرىنە ءامىر بەرىپتى. سوندا كۇيشى: «دات تاقسىر! مەن ەمەس، مىنا دومبىرا عوي سىزگە ەستىرتكەن»، – دەپتى. «ولاي بولسا، دومبىرانىڭ شاناعىنا قۇيىڭدار قورعاسىندى!»، – دەيدى حان.
مىنە، سودان بەرى قازاق دومبىراسىنىڭ شاناعىندا تەسىك پايدا بولىپتى. بۇل كۇيدى ەستىرتكەن كۇيشى كەتبۇعا دەگەن كۇيشى ەكەن.
«اقساق قۇلان» كۇيىن تىڭداۋ.
سەرگىتۋ ءساتى
«كوڭىلدى مۋزىكانت» قيمىل - قوزعالىس ويىنى. بۇل ويىندى ويناۋ بارىسىندا ءار اسپاپتىڭ ۇنىنە، ويناۋ مانەرىنە، دىبىس ەرەكشەلىكتەرىنە نازار اۋدارىلادى.
ءان تىڭداۋ
ب. ءالىمجاننىڭ «كۇيشى» ءانى تىڭدالادى.
- ءاننىڭ مازمۇنى «كۇي» دەگەن اتاۋدىڭ وزىندە ۇلكەن قۇدىرەتتى كۇش، شابىت جاتقانىن جىرلايدى.
ءومىردىڭ قىرى مەن سىرىن كۇي تىلىمەن سويلەتكەن قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، قازانعاپ، دينا سىندى كۇيشى - كومپوزيتورلار ەسىمى حالىق اراسىندا ۇمىتىلماي ساقتالىپ كەلۋىنىڭ ءوزى – حالقىمىزدىڭ ونەر مۇراسىن قاستەرلەيتىندىگىن كورسەتەدى. ءان بولاشاق ۇرپاققا امانات رەتىندە، كۇي ونەرىن جوعالتپاۋعا، قاستەرلەۋگە، قادىرلەۋگە شاقىرادى. ءان كوڭىلدى، شارىقتاپ، ورتاشا ەكپىندە ورىندالادى.
ءان ۇيرەنۋ.
- بالالار الدىمەن ءان ۇيرەنبەس بۇرىن داۋىس جاتتىقتىرىپ الايىق. داۋىس جاتتىقتىرۋىن جاساۋ، «دو، رە، مي» ءانىن ورىنداۋ. ءاننىڭ اۆتورىنىڭ ومىرىنە قىسقاشا توقتالۋ.
دۇيسەكەيەۆ كەڭەس دۇيسەكە ۇلى (1946) — كومپوزيتور، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى (1994). الماتى كونسەرۆاتورياسىن بىتىرگەن (1974). 1974 — 1976 جىلدارى “گۇلدەر” ءانسامبلىنىڭ باس ديريجەرى جانە مۋزىكا جەتەكشىسى، 1975 — 1984 جىلدارى قازاق تەلەديدارى مۋزىكا رەداكسياسىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقارعان. دۇيسەكەيەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن “تاماشا”، “حالىق — تالانت قاينارى”، “شابىت”، “جاستارعا ارنالعان مۋزىكالىق كەشتەر”، “مۋزىكا الەمىندە”، ت. ب. تەلەديدارلىق باعدارلامالار شىعارىلدى.
ك. دۇيسەكەيەۆتىڭ «تۋعان جەر» ءانى كوڭىلدى، جايدارى، ورتاشا ەكپىندە ورىندالادى.
تۋعان جەر.
1. جايلاۋ گۇلگە تۇناتىن،
اتام، اجەم تۇراتىن.
مەن اۋىلدى،
مەن اۋىلدى سۇيەمىن.
2. كوشە گۇلگە تۇناتىن،
پاپام، مامام تۇراتىن.
مەن قالانى،
مەن قالانى سۇيەمىن.
3. اتام، اجەم مەكەنى،
پاپام، مامام مەكەنى.
تۋعان جەردى،
تۋعان جەردى سۇيەمىن.
شىعارماشىلىق جۇمىس.
ۇيرەنگەن ءان مازمۇنىنا بايلانىستى سۋرەت سالۋ.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: «تۋعان جەر» ءانىن جاتتاۋ.
You Might Also Like
