اقسۋ جەر جانناتى ءىى
ەكىنشى ءبولىم
ءبىرىنشى تاراۋ
1
شىبىنسىز جاز ەدى. التايدىڭ جازى قاشاندا شىبىنسىز. كودەلى، كۇرەڭسەلى قۇزعىندىنىڭ ميداي جازىعى. سول جازىقتىڭ ءوزى دە ەتەكتەگى ەلدەن ەكى مىڭ مەتر بيىكتە جاتىر. التايدىڭ جازىعىنىڭ ءوزى دە اسپاندا. اسپان استىنداعى ميداي جازىق شىر اينالىپ، كىندىگىنەن دوڭگەلەپ تۇر. بالادان كارىگە دەيىن كوڭىلى كوك تىرەگەندەي جەلىككەن جۇرت، قىمىز جەلىگى، قىزىق جەلىگى، قىز جەلىگى دە جوق ەمەس. تاناۋراماعان ەركەك جوق، تامسانباعان ۇرعاشى جوق. قۇيرىق-جالىن ۇكىلەپ تۇيگەن بايگە اتىندا بالالار، قىز-قىرقىن جورعادا.
بىرىنەن سوڭ ءبىرى جۇبىن جازباي قۇيرىق تىستەسىپ قاتارىنان كەلگەن ءۇش قارا كەردىڭ سولىعىن باسىپ شەتتە جۇرگەن شەرۋباي جورعا جارىسىن جاريالاعاندا قايتادان ورتاعا ۇمتىلدى. دونچاك شاتىس جيرەن قاسقا ازبان قالىڭ توپتى ومىراۋىمەن قاق جارىپ كومبە باسىنان ءبىراق شىقتى. بۇگىنگى دۋماننىڭ ءبيى دە، تورە اعاسى دا سيعات ەدى، اق جىبەك شاپاندى يىعىنا جەلبەگەي تاستاپ اقبوزدىڭ ۇستىندە سىرەسىپ وتىر ەكەن. اقبوزى بيلەپ تۇر ەكەن. قامشى كوتەرگەندە كومبەگە ون ات شىعىپ ەدى، ون ءبىرىنشى بولىپ اق جال سارىمەن ءسان، ون ەكىنشى بولىپ قارا جال قۇلامەن ەگەر شىققاندا ات قوسقاندار گۋىلدەي باستادى.
— كامەسيا قايدا بۇل؟! كاماسيا نە ءبىتىرىپ ءجۇر؟! اناۋ قارا جال قۇلانى بايگەدەن شىعارىپ تاستاڭدار، ول جورعا ەمەس، رىساك! — دەپ ءبىر شال وندىرشەكتەدى.
— ءاي، ول بۇعى ساپقوزىنىڭ بەلگىلى بۋدانى عوي، مەن ونى ساقاۋىنان بىلەمىن! — دەپ ەكىنشى شال وڭەشتەدى.
— ءاي، قاراعىم، — دەپ ءۇشىنشى شال ەنتەلەي بەرگەندە، سيعات قامشى كوتەرىپ توقتاتتى دا، وڭشەڭ ءبىر شومەي بوكسە قىرت شالدارعا جاقتىرماي قاراپ، الدەبىر جاندايشاپ كۋلتماسسوۆيكتىڭ قولىنا ۇستاتقان مەگافونىمەن جەكىپ تاستادى:
— مۇرىنىڭنان قاق، قۇلاعىڭنان كۇرت ساۋلاعانشا مال تانىماي جۇرگەن قاي قازاقسىڭدار؟!. قاراڭدارشى، وسى ون ەكىنىڭ ىشىندە تازا تۇقىمنان ءبىر ات بار ما؟!. — سيعات شومەي بوكسە قىرت شالداردى اتىمەن قوسا تۇگەل ساناپ شىقتى. ءبىر دە ءبىرى مىڭق ەتە الماپ ەدى، ءتوراعاسىنىڭ كوزى تايا بەرگەندە "قاراعىمداپ" تۇرعان مىرىق شال:
— مەنىكى، مەنىكى تازا! — دەپ قالدى.
— ءا، ءيا، سىزدىكى تازا ماستەك ەكەنى راس. كوپ بولسا جول جورعاسى بار شىعار، — دەپ وپ-وڭاي مويىنداي سالدى.
— قاراعىم، ەندى جۇرتتىڭ ءبارى دەرەكتىر ەمەس، دەرەكتىردەن دەرەكتىر تۋا بەرمەيتىن شىعار؟!.
— دۇرىس ايتتىڭ، قاريا. جورعا ماستەكتە دە، قازان اتتا دا، جابىدا دا بار. جورعادان جورعا تۋادى دەپ كىم ايتتى، جورعانىڭ تەگى بولەك دەپ كىم ايتتى؟ قاي اتاسىنان بەرى جورعانىڭ تۇقىمىن ۇستاپ كەلە جاتقان باپكەر بار ەكەن؟..
ءاۋ باستان-اق كەلىسپەگەن شومەي بوكسەلەر "مەن بارمىن" دەپ ايتا المادى. وڭكيگەن قاسقا ازباننىڭ ۇستىندە توبەگە شىققانداي شىرەپ وتىرعان شەرۋباي:
— اتتاردى ۇستاماڭدار، بەرەكەسىز وڭشەڭ مۇندار! — دەپ ايعاي سالدى، اشۋدان دا ەمەس، ەسەكتىڭ بايگەسىنەن دە ەسە تەڭدىك كۇتىپ، دىردۋعا دىردۋ، داۋعا تۇكىرىك قوساتىن شومەي بوكسە زامانداستارىنا تاستاعان ءزىلى ەدى.
— شاڭنان قورىققاندار اتتارىن الىپ قالسىن، قالعاندارى ءبىر اينالىم ەت قىزدىرىپ قايتسىن! — دەپ سيعات قامشىسىن تۇسىرگەندە اق جال سارى مەن قارا جال قۇلا عانا جىلىسىپ جۇرە بەردى دە قالعاندارى ۇياتتان قورقىپ جۇرت كوزىنەن تەزىرەك تايىپ وتىردى. ەكى ات اينالىمنىڭ باسىنان كومبەگە كەرى قايتقاندا ماستەگى دە، جابىسى دا ميتىڭداپ شومەي بوكسە شالداردىڭ تاقىمىندا ءجۇر ەدى.
— ات ەكەۋ-اق بولعاندىقتان سوڭعىسىنا بايگە جوق! — دەپ ءتوراعاسى سوڭعى ۇكىمىن ايتقاندا، شەرۋبايدىڭ ءىشى قىلپ ەتە قالدى. "قاپ، بەكەر بولدى-اۋ!" — دەدى. شەراعاڭنىڭ نامىسى دا، وكىنىشى دە اتىندا ەمەس، اتتا وتىرعان ساندە ەدى. ورماننىڭ قۇرتى مەن قۇمىرسقاسىن كۇزەتكەن ديۋانا دا ات باپتايدى دەپ ويلاماپ ەدى. ساعى سىنباسا جارار ەدى دەپ ىشىنەن ارۋاققا سيىنعان بولدى. قۇلا مەن سارى كومبەگە قايتا جەتكەندە، قىزىل جالاۋ دا جالپ ەتكەن...
"وي، كاززاپ-اي! كاززاپ!" — دەدى. ەگەردىڭ اتقا وتىرىسىنان-اق قورقايىن دەدى. جەڭىنىڭ جەلبىرەگەنى، جەل تولعان قىزىل كويلەكتىڭ كۇمپيگەن ءوڭىرى بولماسا قاققان قازىقتاي شانشىلىپتى دا قالىپتى. "كاززاپتىڭ قىزىل كيگەنىن قاراشى!" — دەپ كيىمىنە دە جاۋىقتى. ءتىپتى جاۋ بولسا دا سىرتىنان سۇيسىنگەنىن جانە جاسىرا العان جوق. ءبىر شەراعاڭ ەمەس، بۇكىل جۇرتتىڭ نازارى ەگەردە ەدى. قارا جال قۇلا دا بەتپاق ەكەن، ءتورت اياقتى كوستەڭدەپ وراپ تاستاعاندا دەنەسى بىلق ەتپەي، الشيعان ومىراۋى اۋانى قاق جارا جىرتىپ كەلەدى، ءتورت جاققا كۇرس-كۇرس لاقتىرعان تۇياقتىڭ دۇرسىلىنەن جەر عانا ەمەس، ات ۇستىندە وتىرعان شومەي بوكسە شالداردىڭ قۇيمىشاعىن بۇلكىلدەتتى. سيعات سەكۋندومەرگە قاراپ تۇر ەكەن، قارا جال قۇلا ءبىر اينالىمدى تاۋىسا بەرگەندە:
— ورتا ەسەپپەن ساعاتىنا ەلۋ شاقىرىم! — دەپ حابارلادى.
"ات ەمەس، مىناۋ الباستى شىعار!.. سەن بەتپاقتى ما!.. كەلەر جىلى بولسىن! ءبىر ءۇيىر قۋلىقتىڭ بايتالىمەن ۇماڭدى كەپتىرمەسەم، شەرۋباي اتىم قۇرىسىن!.." اق جال سارىنىڭ اياعى تاپىراڭداپ، تاناۋى پارىلداپ قالىپتى. شەراعاڭ ەندى ەگەستەن شىعىپ قالۋدىڭ امالىن ىزدەي باستاپ ەدى. قىزى قاسىنان وتە بەرگەندە: "قامشى باس! جورعاسىن بۇز!" — دەگەن دە داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتتى. ومىرىندە جاسىعانى وسى شىعار، جالتاقتاپ جان-جاعىنا قارادى؛ ەلىرگەن جۇرت ونى ەلەپ تە تۇرعان جوق ەكەن، ءبارىنىڭ ىنتاسى جالاۋداي جەلبىرەپ بارا جاتقان ەگەردىڭ قىزىل اتلاس كويلەگىندە، قارا جال قۇلانىڭ تەڭ تاستاپ اۋادا قالقىپ بارا جاتقان ءتورت اياعىندا. "وي، كاززاپ-اي! وي، كاززاپ!.." ءسان ءبىرىنشى اينالىمدا -اق جارتى جول قالىپ قويدى. "بايعۇس بالا، جۇرت سياقتى قۋلىقتى دا بىلمەيسىڭ-اۋ!.." ەكىنشى اينالىمنىڭ ورتاسىندا، ەل كوزىنىڭ سيرەكتەۋ تۇسىنا شىعا بەرگەندە، قارا جال قۇلانىڭ ەكپىنى كىلت ءتۇسىپ ەدى، قاۋمالاعان جۇرت شۋ ەتە قالدى.
— اۋ، مىناۋ يت اتتىڭ باسىن تارتقانى نەسى؟! — دەپ شومەي بوكسەنىڭ ءبىرى كۇيىپ-پىستى. — اتتىڭ باعىن بايلاعان مىناۋ نەتكەن يت ءوزى؟!
مۇنى شەراعاڭ دا بايقاپ قالعان ەدى. قۇلا جورعانىڭ ەكپىنى ءالى قۇيىپ كوتەرگەندەي، قۇيرىعىن قۇس قاناتىنداي جايىپ تاستاپ، تىزگىندى قايتا-قايتا سۋىرىپ تاستاپ، سۋىرىپ تاستاپ ۇشقاندا جانۋاردىڭ قولتىعى ەندى عانا جازىلعانىن سەزىپ تۇر. قىزىل كويلەك قۇيىندى قىزىل تۋداي جارىپ كەلەدى، قازديعان قالپى تىزگىندى شىرەپ تارتىپ، ۇزەڭگىنى كەرىپ-اق كەلەدى. قۇيرىعى دوڭبەكتەي دۇڭكۇيىپ، مويىنى قىلدىرىقتاي جىڭىشكەرىپ زورعا قۋىپ جەتكەن اقجال سارىعا: "ەسەك ەكەنسىڭ عوي!" — دەدى. ءبىراق ەسەك تە بولسا كومبەگە قارا جال قۇلامەن قاتار كەلدى. وعان شەراعاڭ بۇلك ەتكەن جوق. شەراعاڭنىڭ كوزى دە، كوڭىلى دە قىزىل كويلەككە باس بەرمەي شىعانداپ كەتكەن قارا جال قۇلادا ەدى...
جورعا بايگەسى داۋلى بولىپ، كوميسسيا كوپ بوگەلدى. اقىرى تۇكتى كىلەمدى قۇلاعا جاباتىن بولىپ شەشكەن ەكەن، شەراعاڭ وعان دا قىلپ ەتكەن جوق. قاڭباقتاي ەگەر وقتاۋداي شيرىققان قارا جالدى جەتەلەپ ورتاعا كىرگەندە، تاناۋىنان ءالى دە وت بۇركىپ تۇرعانىن دەمىنەن سەزىپ ەدى. جۇگىرىپ بارىپ قولتىعىنان سيپاپ، كوزىنەن ءسۇيىپ العىسى كەلگەن، ءبىراق نامىسى قۇرعىر جىبەرمەدى. بار كۇدىگى ازبان با دەپ قورىققان، بەلىن كورىپ كوڭىلى ورنىنا تۇسكەندەي بولدى. قىزى جىلايىن دەپ تۇر ەكەن. ەسەك مىنگىزدىڭ دەپ كەيىپ تۇرعانىن دا ءبىلدى. قاسقا ازباندى بۇرا بەرگەندە، كىلەم سۇيرەتكەن ەگەر تىزگىنىنەن الىپ توقتاتتى.
— اقساقال، مىنا كىلەم اقجالدىكى، قيانات بولماسىن، — دەدى.
— ءاي، مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا؟!. مىناۋ نە وتتاپ تۇر ءوزى؟! — دەپ شومەي بوكسەنىڭ ءبىرى شىج-پىج بولدى.
— حالايىق، كوميسسياعا وكپەم جوق، ءبىراق قارا جال اق جالدان قۇلاق ءتۇبى كەيىن كەلدى.
— ءاي، وتتاما! بىزدە دە كوز بار عوي!
— كەشىرىڭىزدەر، ات ۇستىندە وتىرعان مەن بىلەم بە، سىرت كوز سىزدەر بىلەسىزدەر مە؟!. اقساقال، جول سىزدىكى!..
— شىراعىم، جول مەنىكى ەمەس، جورعانىكى، — دەپ شەراعاڭنىڭ كوڭىلى بوساپ، جۇرت الدىندا كارىنىڭ نامىسىن، ۇلكەننىڭ جولىن سىيلاعان جىگىت اعاسىنا ءىشى جىلىپ قالىپ ەدى.
— شەراعا! — دەپ جىگىت تاعى دا جىبىگەن كوڭىلدى ونان سايىن ەزىپ جىبەردى. — شەراعا، ءبىر كىلەمدى ات پەن ادامعا قاق بولە المايمىن!..
— ەندەشە، اناۋ قارىنداسىڭا جۇگىن، راقمەتتى دە سول ايتسىن، — دەپ قۇتىلدى شال.
اسەكەڭ قالى كىلەمدى اقجالعا اپارىپ جاپتى دا، شەراعانىڭ ارۋاعىن اسىرىپ، شومەي بوكسە شالدارعا اقىماق اتانىپ شىعا كەلدى...
تويدىڭ تارقار ءساتى تاياپ قالسا دا، ورەكپىگەن جۇرتتىڭ ايقايى ءالى باسىلار ەمەس. قاپ كيگەن قاتىندار جارىسى بولماسا، پالۋان كۇرەستىڭ قىزىعى شامالى ەدى، قىمىز جەلىگىن، سورپا-سۋان كوكسەگەن قۇلقىندار ەندى كيىز ءۇي جاقتى ساعالاستى: ءار سوۆحوز، ءار كولحوز وزدەرىنشە اۋىل-اۋىل بولىپ، الشاق-الشاق شوشايا قالىپتى، كوبىسى قوڭىرقاي دار ۇيلەر، كوزگە تۇسەرى تەك قانا لەسحوزدىڭ باۋ-شۋى جىپتەن جاڭا شىققان ۇش شاڭقانى؛ ۇشەۋى دە شاڭ-توزاڭنان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، قاتار-قاتار وتىرماق قيعان ەكەن، ءار نارسەدەن دامەلى اسەرشىل كوپتىڭ اۋقىمى وسىندا.
ورتادا تاربايىپ جاتقان ۆەرتولەت ماڭىنداعى رەپرودۋكتوردان: "العا، كومسومول، تۋىڭ قولىندا، العا، كومسومول، جەڭىس جولىندا!" — دەپ دارىلداعان اعايىندى ەكى داۋىس شورت ءۇزىلدى دە، الدەكىم كوپكە ارناپ ءبىر اۋىز تويتارقار ايتتى.
— قۇرمەتتى شوپان، جىلقىشى، بۇعى ءوسىرۋشى باقتاشى قاۋىم! مالشىلار سلەتى كوكپارمەن جابىلادى. ءوزارا سوسياليستىك جارىستى بۇدان دا ورىستەتە وتىرىپ، بولاشاقتا زور تابىسقا جەتۋلەرىڭىزگە تىلەكتەسپىز! قوش-ساۋ بولىڭىزدار!..
كوكپار دەگەندە اسەكەڭنىڭ قۇلاعى دا، قۇلاسى دا ەلەڭ ەتىپ ەدى. سىبانىپ شىققان ەشكىمدى كورە المادى، ايتەۋىر اتقا مىنگەن كوپ توپىر ساڭىرەيىپ ۆەرتولەت جاققا جالتاقتاي بەرىسەدى، ءسىرا، نە دۇرمەك بولسا دا سول تۇستان، توي يەسىنىڭ يەگىنەن باستالسا كەرەك. شەراعاڭ ءۇش بىردەي قارا كەرىن تۇيعىنداي ءۇش بالاسىنا جەتەكتەتىپ، الشاق وتىرعان ءۇش كيىز ءۇيدى نۇسقاپ تۇر ەكەن.
— بارىڭدار! ەندى شەشەلەرىڭدى تاۋىپ الىڭدار! — دەدى. — ءبىز توي قىزىعىمەن جۇرگەندە تومىرىلىپ تۇرعان توق شىركىن قولدى بوپ كەتەر! — دەپ قانجىعاسىنداعى بازارلىقتىڭ شاشاقتى قىزىل قورجىنىن ۇلكەن ۇلىنا ۇستاتتى. — جەتىم قاپ جۇرمەلىك، توقال دا بولسا جەردە جاتقان جوق، تەسىك مونشاق قاشاندا كەرەك دۇنيە عوي! — دەگەندى اسحاتقا ادەيى ەستىرتىپ ايتقان ەدى.
ۇلعايعان سوڭ ەردىڭ كوركى پىشىندە ەمەس، ىسىندە ەكەنىن اسەكەڭ ءبىلسىن. شەراعاڭ سۇيەككە قارىسقان سارگىدىر دە ەمەس، جىلىگىنىڭ مايى قاشىپ قاۋساپ تۇرعانى دا شامالى، تۇرپاتىندا التايدىڭ ساعىزدى سارى قاراعايىنىڭ توقپاقتاساڭ تومىرىلمايتىن كۇج-كۇج شورىمىعىنداي ءسىڭىرلى تۇتاستىق بار ەكەن، تەك كوزىنىڭ قاراسىنا شەڭبەرلەپ شەلدى كىرەۋكە شاۋىپتى دا، نۇرى قايتا باستاعان قاراشىعىنان الدىڭعى ۇمىتكە اداسا قارايتىن شاراسىز سالقىندىقتى اڭعاردى. شالدىڭ قانجىعاسىن بوساتىپ، قاسقا ازباننىڭ ايىلىن قايتا تارتقانىنان كوكپارعا ارالاساتىن ىڭعايىن تانىدى دا، جاناسالاپ كەلىپ:
— شەراعا، بۇل ەلدىڭ ءتارتىبى قالاي ەدى؟ — دەدى.
شەرۋباي قۇددى ءبىرىنشى كورىپ تۇرعانداي اسحاتقا سۇزىلە دە، كوز قيىعىمەن سۇزە دە ۇزاق قارادى. سول ارادا ونى ۇمىت كەتكەندەي، قاسقا ازبانعا شادىرايا قۇلاق جىمىرعان قاراجال قۇلانىڭ بارقىت تاناۋىنان سيپاپ:
— قازىمىر ەكەنسىڭ-ا!.. ۇرپاعىڭ از، وسپەيتىن مۇندار بولدىڭ عوي! — دەدى، سونان سوڭ بارىپ اسەكەڭە قايتا بۇرىلدى. — شىراعىم، قاي ەلدىڭ بالاسى ەدىڭ؟
— قاراتاۋدىڭ.
— ە، جارىقتىق، قاراتاۋدىڭ دە!.. كورمەگەن جەرىم. ەندى كورە دە المايتىن شىعارمىن.
— نەگە، شەراعا؟ ۇل ءوسىرىپ، قىز اسىراپ وتىرعان ادامسىز. ازامات كورمەيمىن دەگەن ەلىن ءۇش كورەدى، ات باسپايمىن دەگەن جەرىن ءۇش باسادى دەگەنى قايدا؟..
— بىزگە ءۇش ەمەس، سونىڭ بىرەۋى دە جەتەر ەدى عوي. امال قانشا، ات اياعى جەتپەيتىن جەر ەكەن... ايتپاقشى، توق جاراتامىن دەپ قۇلاندى سۇلىعا قاماي بەرمە، كوردىڭ بە، تەزەگى قاتتى ەكەن، تىرناپ ءتۇسىپ جاتىر.
ءارى قاسقا ازباننىڭ ايىلىن تارتىپ، قۇلا بەستىنىڭ كەڭسىرىگىن سىناپ، جول-جونەكەي اڭگىمەلەسە تۇرىپ جاڭا تۇسكەن تەزەكتىڭ سىعىمىن تەكسەرىپ شىققان شالدىڭ ۇرى كوزى اسەكەڭە دە ۇناپ قالعان. سويلەتكىسى كەلىپ ەدى. شال تاعى دا جالت بەرىپ قاشتى.
— كۇنگەيدىڭ كودەسى، تەرىستىڭ كۇرەڭسەسى بولماسا، تاۋ ءشوبىنىڭ جاسىق ەكەنى راس. ءبىراق جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە جىلقى جارىقتىقتى تاڭداعان شوبىنەن، تالعاعان جەمىنەن زورلاپ قاقپاۋ كەرەك. — شالدىڭ كوزى تاعى دا قۇلا بەستىنىڭ ومىراۋى مەن شوقتىعىن قىدىرىپ كەتكەن، ءبىراق سۇعىنىپ ۇزاق تىنتپەي لىپ ەتىپ سىرعاناتىپ شىقتى دا، اۋەلگى اسەكەڭنىڭ ساۋالىنا قايتىپ ورالدى. — شاماسى، دوداعا تۇسپەك تە ويىڭ بار-اۋ؟..
— قىرىپ تاستارى جوق كىسىگە ءبارىبىر ەمەس پە، شەراعا. دەگەنمەن شىعارىپ بەرەتىن بىرەۋ بولسا...
— تاعى دا قۇلا ايعىرعا سەنەمىن دەشى؟.. قۇلا ايعىرعا سەنۋگە بولار، تەك كوڭىلىڭ قالادى-اۋ... قاراتاۋدىڭ كوكپارىن اڭساعان جالقى جىگىت ەكەنسىڭ، بۇل ەل ءبىر تۋلاقتى ارى تارت، بەرى تارت قىپ بەس-التى شاقىرىم جۇلمالاپ بارادى دا، اتى وزعان بىرەۋ تىم قۇرىسا قويدىڭ شۋاشى ەمەس، سيىردىڭ سىركەسى ساسىعان مىناۋ يتارقالاردىڭ بىرىنە اكەلىپ تاستاي سالادى... ۆسەگو ناۆسەگو يگرا، پودوبنو يميتاسيي ەۆنۋحا! — دەپ شال اياق استىنان ورىسشاعا دا جۇيرىك ەكەنىن اڭعارتىپ تاستادى.
اسەكەڭ ىشتەي تاڭدانعانمەن جايباراقات قالا بەرگەن، شەراعاڭ قاسقا ازبانعا شىرەپ ءمىندى دە، قىرعا قاراپ:
— زاۋقىڭ سوقسا مەنى سوناۋ وردەن كۇت، — دەپ ءجۇرىپ كەتتى. شەرۋبايدىڭ يەك قاققان "سوناۋ ءورى" ەكى-ۇش شاقىرىمدىق قايقاڭ ەدى، اسەكەڭ سالعان بويدان قۇلا بەستىنى جۇرىسىنەن جاڭىلدىرىپ شابىسقا باستى...
...ميداي جازىق شىر اينالىپ، ۇرشىقتاي ءۇيىرىلدى. ۇرشىقتاي ۇيىرىلگەن ميداي جازىقتىڭ ءدىن ورتاسى قۇيىنداي شيراتىلىپ، وپىر-توپىر بولعان توپ اتتى تاقىردىڭ شىمىن ءتۇتىپ جاتىر ەدى. كۇركىرەپ شارتىق ۆەرتولەت كوتەرىلدى دە، ايعايلاپ باقىرعان، ويبايلاپ اتتان سالعان كوكپارشىلار جىرىلا شىققان جالعىزدىڭ ىزىمەن جوڭكىلە شاپتى. قيقۋلاعان داراقى جۇرتتىڭ نەگە ەلىرسە دە، ايتەۋىر تەگىن ەمەستىگىن سەزىپ، اسەكەڭ دە قۇلا بەستىنى ۇرىمتال تاساعا بۇرىپ ەدى...
...اۋزىندا قامشى، تىزگىندى بوس جىبەرىپ، سەركەنى باۋىرىنا قاپسىرا باسقان شال تەكە كوزدەنىپ اعىزىپ كەلە جاتقان، قايقاڭعا ىلىگە بەرە قاسقا ازبان وماقاسا ۇشىپ ءتۇستى دە، شال دا، سەركە دە دوپشا زىمىراپ جونەلدى...
...اعىزىپ كەلىپ وكپە تۇستان قوسىلعان جالعىز دارا اسەكەڭ سوزىلا بەرىپ سەركەنى ءىلىپ اكەتتى...
...اعىزىپ كەلە جاتقان ءبىر توپ ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي شاۋىپ ءوتتى...
...ساتىرلاعان تۇياقتىڭ قالىڭ ورمانى سەيىلە بەرگەندە، شال ورنىنان سوزىلىپ تۇردى دا، سىلتي باسىپ تەڭكيىپ جاتقان قاسقا ازباننىڭ قاسىنا كەلدى. قاسقا ازبان ولەيىن دەپ جاتىر ەكەن: توت باسقان توقپاقتى قاسقىر قاقپان الدىڭعى ءبىر اياعىن قاۋىپ قالىپتى، بوكسەرىلگەن شابىنان اقتارىلىپ ىشەك-قارىنى توگىلە باستاپتى. الدىمەن ەر-توقىمىن سىپىردى، جۇگىنەن سىپىرىپ تۇرىپ كوزىنە كوزى ءتۇسىپ ەدى، پارلاعان جاستان قان كوردى. جىرتا قارىس سارى كەزدىكتى كۇمىس كىسەدەن ۇندەمەي سۋىردى. "بەيشارا، جەتىنشىسى سەن بولدىڭ!" — دەدى. جەتپىس جاسىندا قولىنان باۋىزداپ تۇرعان جەتىنشى اتى ەدى... ءوزى تاعى دا امان قالدى. "سۋ ىشكىلىگىڭ تاۋسىلعان جوق ەكەن!" — دەدى.
"شەراعا!" — دەگەن داۋىسقا بۇرىلىپ قاراعان دا جوق، قاراماسا دا بەسكەمپىر ەكەنىن تانىدى. "جيەن دە بولساڭ جىلاپ تۇرىپ كومەتىن سەن بولارمىسىڭ؟!" قالىڭ توبىردىڭ قايرىلماي كەتكەنىنە ەندى عانا قاپالانعان شەرۋبايدىڭ ىشتە جاتقان توڭى تاعى ءبىر تومىرىلىپ تۇسكەندەي مۇزداپ سالا بەردى. بەسكەمپىر اتىن توسىپ ەدى، قۇيرىق-جالىن وتاپ تاستاعان لەسحوزدىڭ شارتىق جابىسىنا شەرۋباي مىنە المادى؛ تۋلاقتان كۇدەر ءۇزىپ، تىرپىلداپ قايتىپ كەلە جاتقان ەلىرمە توپقا يەك قاقتى دا، سارى كەزدىگىن بەسكەمپىرگە ۇستاتتى:
— مىنالارعا جىلىكتەپ تارات! — دەدى. — قۇدايى دەپ تارات! — دەپ جۇگەنى مەن ەر-توقىمىن ارقالاپ جاياۋ تارتتى.
2
جايداق تىرلىكتى جاياۋ-جالپى دا كەشىپ كوردى. شاعىم ايتۋ تابيعاتىندا جوق ەدى، "بەرگەنىڭە شۇكىر" دەيتۇعىن دا، ماڭدايعا جازعاندى موينىمەن كوتەرىپ جۇرە بەرەتىن. ءبىراق ودان قور بولعان جوق ەدى. قورلىق — بىرەۋدىڭ باقىتىن مالدانۋ، بىرەۋدىڭ مالىنا تابىنىپ، اتاعىن جامىلۋ. "ب ا ق قونبايتىن ادام جوق، سونى باسىپ وتىراتىن بوكسە كەرەك" دەگەندى دە ەستىگەن، ەركىمەن كەلمەگەن سوڭ ۇنەمى باسىپ وتىراتىن باقتىڭ كىمگە كەرەگى بار؟ ۇنەمى باسىپ وتىرۋدى تىلەسە، ول شىركىننىڭ ءوزى دە باياندى بولماعانى دا. شەرۋبايعا قونعان باقتىڭ اۋەلگى ىرىمى توقالى اسەم، ونان سوڭ توقالى دۇنيەگە اكەلگەن ءتورت ۇلى ەدى.
كودەلى قاعىردا وتىرعان ەڭسەلى ءۇش اق ءۇيدىڭ ماڭى ىعى-جىعى. دومبىرا تىڭقىلداتىپ، گارمون شيقىلداتقان جاستار ءبىر بولەك تە، قاتىن-قالاشتار قازان-وشاقتىڭ باسىندا؛ ءۇش جەردەن اسىلعان تاي قازاننىڭ كومەيىندە دە، كوبىگىندە دە تىنىشتىق جوق. سولاردىڭ ىشىندە ءشومىشىن تاستاي سالىپ جۇگىرگەن اسەم ەدى. كۇنىنە نەشە اتتانىپ، نەشە تۇسسە دە شىلبىرىنان الىپ، قولتىعىنان كوتەرىپ سالىپ، كوتەرىپ تۇسىرۋگە جاتتىعىپ قالعان بايعۇس شالىنىڭ تويدان ەمەس، توپىراق سالۋدان قايتقانداي قاتۋلى قاباعىن كورىپ شوشىپ كەتتى.
— شاكەسى-اۋ، اتىڭ قايدا؟!. اياعىڭا نە بولعان؟!.
— كيىز توسە! — دەپ شەرۋباي قولتىعىنان دەمەي بەرگەن ايەلىنىڭ قولىن قاعىپ تاستادى. — بالالار قايدا؟ قىزىڭ قايدا؟
قۋ جانىن كۇيتتەمەي، كەلمەي جاتىپ بوقتاشاعىن تۇگەندەگەن شالىنا اسەم سوقتىققىسى كەلىپ تۇر ەدى، شاعىر كوزىنىڭ شادىرايا قالعانىن بايقاپ، شەتكى ۇيگە اياعىنىڭ ۇشىمەن كىردى دە، ءۇش بىردەي كىلەمدى سۇيرەپ اكەلىپ كوگالعا بۇرق ەتكىزدى.
— كيىز توسە، كيىز! — دەدى شال. — نەمەنەگە ابدىراپ قالدىڭ؟ قورىقپا، شەشىندىرەيىن دەپ تۇرعان جوقپىن!..
— سەنىڭ تۇبىڭە، قۇرىپ قالعىر، باسەكە جەتەدى عوي! — دەپ اسەم كۇڭك ەتتى دە، بۇرسەڭدەپ قايتا جۇگىردى. جۇگىرىپ ءجۇرىپ كيىز توسەدى دە، سىرەسىپ كەلىپ وتىرىپ، سىرەستىرىپ اياعىن كوتەرگەن شالىنىڭ ەتىگىنە جارماستى:
— توقپاق اكەل! — دەدى.
— توقپاعى نەسى؟!. توقپاقتى قۋ دالادان قايدان تابام، قانجىعاعا بايلاپ ءجۇر دەپ پە ەدىڭ؟!.
— وسى جەردەن كىسى ولتىرەتىن ءبىر دوڭبەك تابىلاتىن شىعار؟!.
شال شاتىناعان قالپى سىزدانىپ وتىرىپ الدى. كيمەلەپ كەلگەن ءتورت بالاسىنا دا قاراعان جوق، ايەلىنە عانا الاقانىن سوزدى. "كىسى ەمەس، تۇيە ولتىرسەڭ دە" دەگەندەي توقالى تۇتاس سۇيمەندى ۇستاتا قويعان سوڭ مىسى قۇرىپ، بۇل جولى ەشتەڭە دەي المادى، سۇيمەندى ورتاسىنان قاق ءبولىپ، توبىعى شىققان وڭ اياعىن كيگىزگە ورادى دا قىزىل اسىقتان سالىپ جىبەردى. قىزىلشىرايلى ءجۇزى قاعازداي قۋقىل تارتىپ، ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى. يەگى اسپاندا، كوزى جۇمۋلى ەدى.
— ۇيلەرىن جىقسىن دەپ جاتىر! — دەگەن شاڭكىلدەك داۋىس بۇيىرىنە ءبىز تىعىپ العانداي بولدى.
شيپىڭ بايتالعا مىنگەن شىناشاقتاي ۇرپەك باس جىگىت پۇشىق تاناۋىنىڭ شاقىرىمىن ەسەپتەپ الماي ەدىرەيتىپ مۇرت قويعان ەكەن، ونىسى ەتەكتەن قاراعاندا ساڭىرەيگەن ەكى تەسىكتى جىلتىراعان جانارىمەن قوسا جاۋىپ تۇرعانداي كورىندى؛ ءبىر ۋىس بەت، جارتى ەلى ماڭدايعا بەس تال قىلشىقتا سىيمايدى ەكەن-اۋ، اياعىن ءالى اۋىرسىنىپ وتىرعان شەراعاڭ مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. "ياپىراۋ، وسى بۇگىنگى جىگىتتەردىڭ سيقىنا نە بوپ بارادى؟!."
— كىم ول جىق دەپ جاتقان؟..
نە ايتار ەكەن دەگەندەي ديرەكتوردىڭ داۋسىنا جۇرت جاپىرىلا بۇرىلىپ ەدى، سيعات قولىنا جاڭا ۇستاعان دومبىرانى اسىلعا قايتىپ بەرىپ، القا-قوتان جۇرتقا قارادى.
— باسشىلار جىقسىن دەپ جاتىر، ويعا قايتسىن دەپ جاتىر! — دەپ دىبدىرىق جىگىت قۇدايدىڭ سالەمىن جەتكىزگەندەي كۇشەندى.
— اتتان تۇسپەۋىڭە قاراعاندا اسىعىس ەكەنسىڭ، باسشىلارىڭا ايتا بار، بۇل اۋىل بۇگىن ءۇيىن جىقپايدى! — دەدى سيعات بۇرىلماعان قالپى. — قازان وتتان تۇسكەن جوق، سابانىڭ اۋزى ءالى شەشىلمەي جاتىر. امال جوق، قۇر اۋىز كەتەتىن بولدىڭ!..
كىمگە ارقالانعانىن، جۇرت دۋ كۇلدى، كۇلگىسى كەلگەندەر دە، كەلمەگەندەر دە. جەلكەسى بابىسەكتىڭ ايدارىنداي ۇرپەك باس جىگىتتىڭ شيپىڭ بايتالعا ۇستاعانى جەڭدى بىلەكتەي قامشى ەكەن، جۋان قارىنان بورس ەتكىزىپ ءبىر وسىپ ىرقىلداپ شابا جونەلدى. ءبىر ءسوزدى ەكەۋ، ەكەۋدى ەكى ەسە قىلىپ جەتكىزەتىن شاۋىپ كەلدىڭ سيقىن شەرۋباي جاۋىرىنان تانىپ ەدى. "سەن دە جۇرەگىڭ شايلىقپايتىن قىرسىق ەكەنسىڭ! — دەپ سيعاتتى ىشتەي ءىلىپ ءوتتى. — قىردا جاتىپ قىرىق بەلدىڭ استىنداعى جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسۋعا اۋەس-اقسىڭ!"
بەسىنگە قۇلاعان كۇننىڭ ءالى بەس ساعاتتىق عۇمىرى بار ەدى. قۇزعىندىنىڭ تاقتايداي جازىعىن ەندى عانا سامال تۇرە باستاعاندا الاقانداي سازعا ۇيەزدەپ، شوشايىپ-شوشايىپ وتىرعان قاراشا ۇيلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى جىعىلىپ جاتتى. باسشىنىڭ اتى باسشى، ءوز ءدۇمىڭ ديىرمەن تارتپاعان سوڭ ەلگە جالتاقتايتىن ادەت، قوپىلداعان كەيبىرەۋلەر ەرتەڭگىسىن ويلاپ شىبىنداي باستاعاندا، سيعات تا ورنىنان تۇردى.
— جاماعات! قيىر جايلاپ، شەت ءجۇر دەيتىن مالشى بىزدە شامالى. جەلىدەن اسپايتىن ساۋىن، جەۋدەن اسپايتىن بىر-ەكى وتار قوي مەن ءبىر تابىن سيىر كىمگە ماقتانىش!.. قالعانىمىز ون ەكى اي قورا-قوپسىنىڭ قيىنان وزبايتىن جاتاقتار. جىلىنا ءبىر كۇن ءوستىپ جەلدەپ شىعادى ەكەنبىز، ەندى اسىقپاڭدار! ءجۇزىن كورمەگەن اعايىن، ءدامىن تاتپاعان ابىسىن بار، سارقىت اپالارىڭنىڭ ءۇش قازانى، اسەم جەڭگەلەرىڭنىڭ ءۇش ساباسى ەرتەڭگى بەسىنگە دەيىن سارقىلماس. اراق-شاراپ دۇكەندە دە بار، كۇندە ىشسەڭ دە قولىڭدى ەشكىم قاققان جوق، ءبىراق بۇگىننەن باستاپ قيرالاڭداعان اياقتى، قيسالاڭداعان اۋىزدى كورمەيتىن بولايىق!.. ەڭ بولماعاندا، جامباسى جەرگە تيمەگەن پالۋانىڭنىڭ بايگەدەن كەلگەن ءۇش بىردەي اتىڭنىڭ جەلىگىن ان-كۇيمەن قىزىقتاي بىلسەڭدەرشى! ۇل ءوسىرىپ، قىز باققان، كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتقان ەل ەمەس پە ەدىك، ورنىمەن جاراسىمىن تاپقان جاستارعا دا، ءتايت ءارى، قىسىم بولماسىن!..مىنەكي، كوكپار دا ءبىزدىڭ اۋىلدى تاپتى!..
اق سەركەنى شەرۋبايدىڭ اياق جاعىنا اۋدارىپ تاستاعان اسحات قۇلا ايعىردان دىك ەتىپ تۇسكەنىمەن تىزەسىنەن قالتىراپ زورعا تۇر ەدى. تاعى دا جازىقسىز جورالعىعا تاپ بولعان شاعىر كوز شال كوكپار يەسىنە كۇدىكپەن قارادى دا، "اداسىپ تۇرعان جوقپىسىڭ؟" — دەگەندەي، توپ ورتاسىنداعى ديرەكتوردى يەگىمەن نۇسقاعانداي بولىپ ەدى.
— ەڭبەك سىزدىكى، شەراعا! — دەپ ەرىنى ءشۇرشيىپ اسەكەڭ دە تاپجىلماي تۇرىپ الدى.
— ياپىراي، بۇگىن نەعىپ مەنىڭ ەڭبەگىم جانا قالدى؟!
— مەنىكى انشەيىن قۇلا بەستىمەن دالاقتاپ بارىپ دايار نارسەنى سالاقتاتىپ الىپ كەلگەن دە. ار جاعىن قالاي جورىساڭىز دا ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، — دەپ اسەكەڭ قاۋمالاي قالعان توپتان قۇلا جورعانى الا قاشتى دا، تۇتىننەن اۋلاق، وزگە تۇياقتان بولەكتەپ جەلدىڭ وتىنە اپارىپ بايلادى.
شەرۋباي ويلانىپ قالدى. "جاقسىلىقتى تەگىن جاساعانمەن تەگىن جاقسىلىققا جىعىلا بەرمەيتىن، سىرتىڭ قاعىلەز بولعانمەن ءىشىڭنىڭ ءتۇتىنى ءبىر باسىڭا جەتەرلىك قىرسىق جانسىڭ-اۋ!" — دەپ تۇيگەن شال سىرتتاي سىناپ وتىرىپ جىگىتتىڭ جولىنىڭ اۋىرلىعىن دا سەزىپ ەدى. قاسىندا جاتقان ءۇش كىلەمگە كوزى تۇسكەندە توقالىنا رازى بولىپ: "مەن بايعۇسقا سەنى دە قۇداي بەرە سالعان-اۋ!" — دەپ ىمداپ شاقىرىپ الدى.
— ىرىم جاساماساق بولماس، — دەدى. — ەڭ بولماعاندا ءشوپ سىندىر!
— ە، سەن سىندىرماعان نە قالىپ ەدى؟! سىندىرساڭ وتىرسىڭ عوي، سىندىر! — دەپ اسەم دە ادەتىنشە جۇمساق قانا جىميىپ شالىنىڭ قىتىعىن تۇرتكەندەي بولدى.
— ورتاڭعى ءۇيدىڭ ىرگەسىن ءتۇر دە ماعان توسەنىش تاستا. مىناۋ اياق بۇگىندىك ماعان تىنىس بەرمەيتىن شىعار، ەڭ بولماعاندا ءاۋ دەگەن جۇرتتىڭ اۋزىنا قاراپ جاتايىن.
اياعىن شىنىمەن اۋىرسىندى ما، الدە اسەمگە ادەيى جاساعان جورتا قىلىعى ما، ءومىرى قارى تالىپ، سۇيەگىنىڭ سىزداعانىن دا سەزدىرمەيتىن شەرۋباي ايەلىنىڭ يىعىنا اسىلا تۇردى. جىلقىشىدان قاشاندا توسىن قىلىق كۇتىپ ادەتتەنىپ قالعان كوپشىلىكتىڭ ىبىر-دىبىرى اياق استىنان ساپ بولدى. ءبالسىنۋى دە، كىسىمسىنۋى دە جوق، ءبىراق كوپتى الدىمەن اۋزىنا قاراتىپ الماي جاعىنىڭ كىرىسىن اشپايتىن شەرۋبايدىڭ دا ادەتى. شالدىڭ ورنىنان تۇرعانى كوپكە ءبىر ءىلتيپات ەكەنىن جۇرت تا سەزە قويعان.
— سارقىت، قايداسىڭ؟! — دەپ جىلقىشى يەگىن جۇرتتىڭ توبەسىنە ارتىپ تۇرىپ قالدى.
تورپاق ىشىندە جايىلعان تورىداي قازان باسىنداعى قاتىنداردان كەڭىردەگى سورايىپ وتىرعان اق قۇبا كەمپىر اتىن ەستىگەندە-اق ۇشىپ تۇردى، تەگى اۋىل مەن اعايىننىڭ سىي-سياپاتىندا الدىنا جان تۇسپەيتىنىن ول دا جاتقا ءبىلىپ السا كەرەك، كوسەۋ ءتۇرتىپ ەلدە جوق اق جىبەك بورتپە ءشالىنى يىعىنان تاستاماپتى.
— ايتتىرايىن دەپ پە ەدىڭ، شيراتىلماي بولساڭشى! — دەدى.
— ايتتىرسا نەسى بار، جاعىڭ ءتۇسىپ وتىرعان جوقسىڭ، ءشالىڭدى بۇركەنە كەل، بەتىڭدى دە ءوزىم اشام!
— ادىرە قال!.. ءبىر لاقتىڭ بوربايىنا شاماسى كەلمەي مەرتىگىپ جاتىپ دامەسىن قارا!..
شىنى ما، جورتا نامىس قىلدى ما، بۇكتەۋلى كىلەمنىڭ شەتىنەن كوتەرە بەرگەن اسەم قايتادان تاستاپ جىبەردى دە مىقىنىن تايانىپ سارقىتقا تەپسىنە قارادى.
— قاشاندا ۇرعاشىنىڭ ءسوزى باتىر،
قاتىن كۇلسە ەركەككە — زاماناقىر!
لاقتىڭ بوربايىندا نەڭ بار ەدى،
ءوز بوربايىڭ كۇن تيمەي بورسىپ جاتىر! — دەپ سالدى.
— وي، قايران جەڭەشەم-اي، باس، باس! — دەپ الدەكىم ەلىرە تۇرىپ دومبىرانى قاعىپ-قاعىپ جىبەردى.
— ءاي، مىنا قانشىق نە دەيدى ءاي؟! — دەپ سارقىت سوستيىپ تۇرىپ قالدى. — بەرمەسىڭدى قىزارتپا، قاتىن نەمە! جامان شالدىڭ تاقىمىنا ەلىرگەن جالعىز سەن بە؟! ءبىز دە بايعا ءتيىپ كورگەنبىز!..
— بايعۇس-اي، ماعان ارا ءتۇسىپ نەڭ بار ەدى، جىعىلار جەرىڭدى بىلسەڭشى! — دەپ شەرۋباي شىنتاعىمەن ايەلىن ءتۇرتتى. — بۇلدىرگەن ءوزىڭ، ەندى جىلىستاپ شىعىپ كەتەر جولىڭدى تاپ!..
ايىبى — شال دا بولسا بايى بار، ايتپەسە اسەمنىڭ جىعىلاتىن جەرى بۇل ەمەس ەدى، جەسىردىڭ كوڭىلىن، كونەنىڭ كوزىن جاسىتپايىن دەپ شەرۋبايدىڭ ىڭعايىنا كونە سالعان بولدى:
اۋىلىمنىڭ باسى ەدىڭ، توزبايتۇعىن،
وشاعىنىڭ تاسى ەدىڭ، قوزدايتۇعىن.
ارتىق كەتسەم وقىستا اۋىر الما،
جامان شالعا ماس ەدىم، وڭبايتۇعىن!
ورامال تون بولماسا، تۇتىنبايتىن،
جامان شال قوڭ بولماسا، جۇتىنبايتىن.
قوسا اكەت كارى ۇلەكتى، بوداۋى جوق،
توسەگى توڭ بولماسا، قۇتىرمايتىن!
باس بايگە باسىرە ەمەس، قيمايتۇعىن،
بەس بايگە ءبىر ماڭدايعا سىيمايتۇعىن
ءباس تىگىپ، باسەكەمەن كەلگەن ولجا
باسالقا ءبىر جاقسىعا سىيلايتۇعىن!..
— قايران جەڭەشەم-اي، سەن بولماساڭ
شەراعام جىلقى ەمەس،
قوي باعىپ جۇرەتىن بە ەدى؟! —
دەپ دومبىراشى جىگىت جارامساقتانىپ جەتىسىپ قالدى.
جۇرتقا كۇلكى تاۋىپ بەرەمىن دەپ سوزگە دۋشار بولعان سارقىت اسەمگە ءىشى جىلىماسا دا، شەرۋبايدىڭ مەسەلىن قايتارماي باس بايگەنىڭ كىلەمىن كوتەرىپ قايتتى. جۇرت كەۋ-كەۋلەپ شەراعاڭ مەن اسەمدى، ونان قالدى، سارقىت اپالارىن ماقتاعان بولىپ ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستاعان، "بەسكەمپىر، قايداسىڭ؟!" — دەگەن شالدىڭ داۋىسى شىققاندا تاعى دا تىنا قالدى.
— وتىزعا كەلگەنشە تاقىمىڭ قازىنانىڭ تورى شولاق جاۋىرىنا توزعان ەكەن. قورلاپ تۇرعانىم جوق، موينىمدا قارىزىڭ بار ەدى، ارۋاق الدىنداعى قارىز! — دەپ شەرۋباي بەسكەمپىرگە ەمەس، كوپكە قاراپ ءبىراز كىدىردى، كوپتىڭ ىشىنەن سيعاتتى ىزدەپ ەدى، تومەن قاراپ تۇقىرايىپ وتىر ەكەن. — جاماعات، مىناۋ بەسكەمپىر جالعىز قارىنداسىمىزدان قالعان جالعىز تۇياق ەدى. قارىنداستى قولدان ۇزاتقان مەن جوق، جالعىز جيەن دۇنيەگە كەلگەندە قاسىندا بولعان مەن جوق. قيىر كەتىپ، شەت جايلاپ، بىرىمىزدەن ءبىرىمىز اداسقان كەز بولدى. وعان مەن دە، جيەنىم سەن دە كىنالى ەمەسسىڭ!.. تۇرىمتاي تۇسىندا دەگەن ۋاقىت تا. اعايىننان بەزىپ، اتالاستى جاسىرعان شاعىمىز ءوتتى. بۇگىن جاتسىنساڭ دا، جاقىن تۇتساڭ دا ءوزىڭ ءبىل. ناعاشىلىعىمدى وتكىزەيىن دەپ تە تۇرعان جوقپىن. قۇدايعا شۇكىر، باسقا زار ەمەسپىن. قىرىق سەركەشىڭنەن قۇتىلايىن دەپ تۇرعانىم جانە جوق. بۇگىنگىنىڭ سەركەشى تۇگىلى، قىرىق بايتالى كىمگە ءدارى! مىناۋ قاراكەر ءوزىمنىڭ اق مالىم. بايگەسىمەن قوسا بايلادىم!..
ءدۇنيادا شەرۋباي دەگەن ناعاشىم بار دەپ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىندە كورمەگەن جىگىتتىڭ اۋەلدە كوڭىلى قوبالجىپ، ەت-باۋىرى ەزىلگەندەي جانارىنا جاس كەلىپ قالىپ ەدى، بويىن تەز جيىپ الا قويدى؛ جاناشىرىڭ ەدىم، جاقىنىڭ ەدىم دەگەندى پەندە بالاسىنان ەستىگەن ەمەس، جالعىزسىڭ دەگەننەن باسقا اناسى بايعۇس تا مەكىرەنە قوياتىن ءبىر دە ءبىر جۇراعاتتىڭ اتىن اتاماعان، تەك سىرتتاي بىلەتىنى سيعات ەدى، قاڭتاردىڭ قاقاعان ايازىندا ەسىگىنەن قاراتپاعان ناعاشىنىڭ جات بوساعاسىنا قايتىپ جاقىنداعان ەمەس؛ التى الاسى، بەس بەرەسى جوق جىلقىشى شالدى، جاپاندا جالعىز ءۇي كوشىپ ءجۇرىپ ءوز كەتىگىن ءوزى تولتىرىپ، وزىمەن-وزى بازار بولىپ وتىراتىن شال سەمياسىن ىشتەي جان تارتاتىنى راس، ءبىراق سوناۋ ءبىر قاڭتاردىڭ قۇلىعى قاتقان قۇلاققا شال ءسوزى توسىن، بوتەن ەستىلدى، جايلاۋ قىزىعىنا ءبىر-اق كۇندە كوبەڭ تارتىپ، سونىڭ ءبىر-اق كۇندىك كوڭىلمەن كوڭ-قوقىرىنا قايتا بارىپ قامالاتىن مىناۋ جۇرتتىڭ جەل-كوبىك ۇرانىنداي وتىرىك ەستىلىپ ەدى؛ قاس قاعىمدا شەرۋباي دا، ونىڭ ورەن-جارانى دا بوتەن جاندارداي الىستاپ بارا جاتتى، تەك بايگە قاراكەردى جەتەلەپ شىققان سانگە جالتاقتاي بەرگەن، ءبارىن قيعانمەن ءبىرىن قيۋ، اسىرەسە قىز شىركىندى كوڭىلدەن يتەرىپ تاستاۋ قيىن ەكەن... جاقىن بولىپ تۇرىپ جات بولۋ... جىلقىشى شال جاقىنمىن دەپ تۇرىپ جاقىندىقتىڭ ءبىر دانەكەرىن بالتامەن شاۋىپ جىبەرگەنىن بەسكەمپىر ەندى سەزدى. اياق استىنان ەلدىڭ ءبىر شۋماعى ەسىنە ءتۇسىپ ەدى... "شىراعىم ۇرانىڭدى ايتىپ قويشى، ادامنىڭ جات بولماعى وسىندايدان!.." وسىندايدان... بەسكەمپىر قاس قاعىمدا ەسەڭگىرەپ ويانعانداي بولدى. وياتقان قىزدىڭ جۇپ-جۇمساق الاقانى ەدى. قاراكەردى تىزگىنىنەن ۇستاتقان قىزدىڭ سۇيرىكتەي ساۋساقتارى ۋىسىنان شىعىپ بارا جاتىر ەكەن...
مۇنان كەيىنگى دىردۋ بەسكەمپىردەن الىستاپ كەتكەن؛ تارقاپ كەتكەن بازاردىڭ جۇرتىندا قورجىندى باقالشىداي قوجىراپ، ءبىر كۇندە وتىز جاسقا قارتايعانداي ءشوجىپ وتىر ەدى. تۇڭعىش رەت ءوزىنىڭ ەسكىرىپ قالعانىن سەزىندى... "ياپىراۋ، قاي زامان؟.. مەن وسى باياعىدا بار ەدىم عوي!.." شيرەك عاسىردىڭ عۇمىرىن كەشپەي دۇنيەدەن وتكەن شەشەسىنىڭ دە سۇيەگىن قىنا باسىپتى. باياعى ءبىر زاماندا بالا بولعان ەكەن، باياعى ءبىر زاماندا مۇنىڭ دا ناعاشىسى بولعان ەكەن... وسى جۇرت سەنىڭ اكەڭ دە بولعان دەپ نەگە ايتپايدى؟.. ايتەۋىر قاشاندا اكە بايعۇستىڭ سورى قالىڭ. ماقتاعاندا "اكەڭ جاقسى كىسى ەدى!" دەپ، جامان بولسا... "ەڭ جاقسىسى جەزدەدەي-اق" دەپ جيىرما جىل وتكەن سوڭ اقتاپ، جيىرما جاسىندا جۇرت ءۇشىن جاساعان ەڭبەگىن ەلۋ جاسىندا دارىپتەپ قايتارىپ بەرگەن بولدى، ءبىراق سول اقتاۋدا، ماقتاۋ دا ەل قۇلاعىنا جەتتى مە؟.. ەلدىڭ كوزىندە دە، قۇلاعىندا دا بەسكەمپىردىڭ جەتىمدىگى عانا قالدى... "ەندى اكە جاسىنان اسقانشا الدەكىمدەرگە جيەن بولىپ جۇرگەن ءتۇرىڭ مىناۋ!.. وسى مەن باياعى زاماندا بار ەدىم عوي!.." ...قىرت دەۋگە قيمايتىن، دانا دەۋگە وبال كەيبىر ءدۇباراز دوستارى بەس جىلدا ءبىر پاشپىرت اۋىستىرىپ، بەس جىلعا جاسارىپ كەلەدى. سول باياعى زاماندا قۇرىققا جالاڭ بۇت ءمىنىپ شاپقىلاسقان ۇيالاستار ەدى، بۇگىندە سولاردىڭ الدى قىرىققا جەتە الماي، سوڭى جيىرما بەستەن كەتە الماي، كەلىنشەكتەرى كەمپىر بولسا دا وزدەرى نەمەرەسىمەن ەمىزدىككە تالاسىپ اۋرە. باياعى زاماندا بايگە تۇگىلى، جابىنىڭ جالىنا قولى جەتپەگەن بوقمۇرىن ەدى، جارباڭداپ ءجۇرىپ بۇل دا وتىز جىلدى جەپ قويىپتى... "سەن وسى قاي جىلى تۋعان كارى ءيتسىڭ؟!. يت ءبىلىپ پە! ايتەۋىر باياعى زامان ەكەن عوي!.." سول باياعى زامان شەرۋباي ايتقان سوڭ ەسىنە ءتۇسىپ وتىرعانى دا. ايتپەسە، ول كەز دەگەن قايدا، يت جىلى عوي!..
— مال يەسى سەن بولعان سوڭ ءبىر بايگەگە قولقاڭ بار ەدى، ءبىراق اعايىن اراسىنداعى دانەكەرلىككە ات تا، زات تا جۇرمەيدى، — دەدى شەرۋباي.
جىلقىشىنىڭ سوزىنەن "اعايىننىڭ" سيعات ەكەنىن بەسكەمپىر ەندى ايتپاسا دا بىلەتىن بولدى."ياپىراي، وسى ۋاقىتقا دەيىن نە سەزىگىن، نە سەزىمىن بىلدىرمەي كەلگەن نەتكەن ءدىنى بەرىك ادام؟!" بەسكەمپىر ءوزىنىڭ جاڭا جاعدايىمەن جاراسا الماي وتىرعاندا جۇرت تاعى دا دۋ ەتە قالدى. شەرۋباي قاسقا ازباننىڭ كۇمىس جۇگەنى مەن كۇمىس ەر-تۇرمانىن ەتەكتەي كۇمىس تەبىنگىسىن جارقىراتىپ كىلەم ۇستىنە جايىپ تاستاعان ەكەن، الدىڭعى قاستىڭ قاق ماڭدايىندا، ومىلدىرىكتىڭ ومىراۋى مەن قۇيىسقاننىڭ شاشاقتى ساۋىرىندا تاناداي قىزىل تاستار وت شاشىپ ورتەنىپ جاتتى. ىرىمشىل شال مەرت بولعان اتىنىڭ ەر توقىمىن دا قۇدايى قىلىپ قۇتىلماق پا، ءسىرا، قارا باسىنىڭ ەمەس، ءتورت ۇلدىڭ ۋايىمى بولار، جاننان قان ءتاتتى ەكەن دە!..
— ماعان ەندى مالشىنىڭ بولماسا، ەرەۋىلدىڭ دە، داۋ مەن ەگەستىڭ دە ەر-تۇرمانى جاراسپايتىن سياقتى، — دەدى شال. — ەر-تۇرمان اتتىڭ ءسانى، ات ەر-تۇرماننىڭ اجارى بولسا كەرەك. مەن وسىنى قۇلا جورعاعا لايىق دەپ تۇرمىن. اسحات شىراعىم، ساعان مۇككامال سىيلاپ قورلاپ تۇرعانىم جوق، بۇل تەك قۇلانىڭ عانا ەنشىسى. وزىڭە ايتارىم، جالعىزدىق قۇدايعا عانا جاراسقان. جات جەردە ءجۇرىپ تە كورگەنبىز، جالعىز ءجۇرىپ تە كورگەنبىز. وسى ەل سەنىكى، وسى ەلدىڭ ءبىر ازاماتتىڭ باعىن جاندىراتىن قىز-قىرقىنى دا جوق ەمەس، تاڭداعانىڭ تاعى سەنىكى!..
— شەراعا، ەگەر قۇلانى سىزگە تاستاپ كەتسەم، ەر-تۇرمانى وزىڭىزدە قالا ما؟
— جوق، شىراعىم، مەن قۇلاڭدى تەگىن الماسپىن، السام قۇلانىڭ تەگىن الارمىن!..
رازى بولساڭدار وسى، بولماساڭدار كوشكە بەرگەن تايلاقتارىڭدى قايتىپ الارسىڭدار دەگەندەي ورتاڭعى ۇيگە قاراي شارت بۇرىلعان تاكاپپار شالدىڭ وراي تاستاپ، سىلتي باسقان جۇرىسىندە دە نوسى بار ەدى. قىزىل شۇبار كىلەمنىڭ ۇستىندە قويان باسقان ۇكىدەي تاربايىپ، ورتەنىپ جاتقان قىزىل تاستى كۇمىس ەر-تۇرمان شالدان دا تاكاپپار ەدى. ەڭكەيگەن كۇننىڭ ەكىنتىدەن شاشقان كىلەم ۇستىندەگى القىزىل ساعىمىن، ۇكىنىڭ كوزىندەي شاقىرايعان كۇمىس ەردىڭ قاس ماڭدايىنان اتقان قىزىل شوقتى باسا-كوكتەپ بارۋعا اسەكەڭنىڭ جۇرەگى داۋامادى دا، جان-جاعىنا جالتاقتاپ، اقىرى سيعاتتىڭ قولتىعىنا جوعالىپ كەتەيىن دەپ وتىرعان مايىسقاق كەلىنشەك اسىلدىڭ قولىنان دومبىراسىن الىپ تىندى. بۇگىنگى شولاق اندەردىڭ تەپەڭىنە سالىپ تەپكىلەپ، ءمىنىس بەرمەيتىن قۇنانداي قولتىعىن ءتۇسىرىپ تاستاعانى بولماسا، اجەپتاۋىر دومبىرا ەكەن، ءوزىن دە، قوس شەك پەن دوبال پەرنەنى دە ۇزاق قيناپ، ۇزاق وتىرىپ ساۋساقتىڭ يكەمىن الدى. ونىسى بىرەۋگە الداعانداي، بىرەۋگە بالسىنگەندەي كورىنگەن. ءابدىنىڭ "قوس باسارىن" دوعال جۇرتقا بىلدىرمەي ەكى رەت قايىردى دا دومبىرانى يەسىنە قايتاردى. شولىركەگەن قۇلاقتىڭ ىندىنىن تاقىل-تۇقىل جىبىتكەن سوڭ، كوكەيدىڭ شەرىن وسىپ تۇسكەن قوس قايىرىمنان سوڭ تارس دوعارا قويسا ەكەن دەپ ەدى، كۇيشى دە شالدىڭ تىلەگىن قابىل ەتكەندەي تىرس ەتپەي قالدى. ىرگەنى ءتۇرىپ تاستاپ الشىسىنان جاتقان شەرۋبايدىڭ ەكى كوزى تۇندىكتەن وزعانمەن اسحاتتى توبەسىمەن اڭدىعان. رازى بولدى.
— دومبىرام ۇنامادى-اۋ سىزگە؟
— نەگە، دومبىراڭ ءايبات ەكەن، يەسىنەن اۋماپتى! — دەدى اسەكەڭ.
"يەسىنەن اۋماپتى" دەگەندى مونتانى كەلىنشەكتىڭ قالاي تۇسىنگەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر يەسىنە ۇيىرسەكتەپ، ەمىنىپ وتىرعان تۇمسادان ساقا سەرى يىعىن الىپ قاشتى دا، وزىنە دەگەن كوپتىڭ نازارىن سوزبەن ۇركىتپەك ەدى، الدەبىر داراقى اسەكەڭە ساۋساق شوشايتىپ:
— ەندى ءاۋ دەپ جاڭاعىڭا قوسىلىپ جىبەرشى! — دەدى.
"قاپ، يت-اي!" — دەپ قالدى ىشتەي نامىستانعان شەرۋباي، — "اۋىزىن كەبەكتى تالقانعا تىعار ما ەدى!" — دەپ تاعى كىجىندى. "ياپىراۋ، باياعى سايماقپەن شەرلىبايلاردىڭ ارۋاعى شىنىمەن-اق ءبىر پەندەسىنىڭ تۇتىنىنە تۇنەمەي كەتكەنى مە؟! تۇيسىكتەن ادا بۇ نەتكەن ۇرپاققا تاپ بولدىق؟!"
كۇنى بويى اۆتوكلۋبتىڭ اقشەلەگىمەن جارىسىپ، باردى-جوعىن دارىلداپ تاۋىسقان بەشپەنتى قىزىل، بەتى مايلى، وزدەرى ۇكىدەي بولماسا دا توبەسىنە ۇكى شوشايتقان اسەمشىل، ءانشىل توپتىڭ جۇرناعى وسىندا دا بار ەدى. الگى ءبىر قايعىسىز قاس داراقىنىڭ ارتىن بۇركەگىسى كەلدى مە:
— اسەكە، مىناۋ جاستاردان ءبىر وركەستر جيناپ الساڭ دا جەتەرلىك، — دەپ سيعات ابدىدەن كەيىن جۇرتتان توبەسىن جاسىرىپ وتىرعان دومبىراشىل جىگىت-جەلەڭدى جەلەۋ ەتتى. — شەتىنەن تالانت دەسەم ۇيات، شەتىنەن تاس بىتەۋ دەۋگە اۋىز بارمايدى.
— قازاقتىڭ ماڭدايىنا قۇرمانعازىنىڭ ءبىر وركەسترى دە جەتەتىن ەدى، سول شىركىن دوڭىزداي كۇشىكتەپ، كۇركە باس سايىن ءبىر ديريجەر كەرەك بولا ما دەپ قورقام. دومبىرا كونسەرتتىڭ كوڭىل اشار ەرمەگى ەمەس، اركىمنىڭ كوڭىلباسارى ەمەس پە، كۇي شىركىن قۇلاقتىڭ عانا ەمەس، كوكەيدىڭ ءۇنى ەدى عوي، ساكە.
— ونىڭ راس، — دەپ سيعات تا اقتالا قويدى. — ءقازىر اجەپتاۋىر دەگەن دومبىراشى ونەرىن ەمەس، جۇرتتىڭ قوشەمەتىن اڭديتىن بولىپ ءجۇر. ءتىپتى كەيبىرەۋلەر تەليەۆيزور مەن ساحنادان كۇي ەمەس، كوپكە اۋزى-باسىن ىرباڭداتاتىندى شىعاردى.
ەكەۋى ەكى تۇستان اربەتكەي جامىراپ شىعىپ، اقىرى سول جاراپازاندى قوسىلا جىرلاپ تىنعانداي بولىپ ەدى. ەكەۋى بىر-بىرىنە ۇنايمىن دەپ بىلايعى كوپتىڭ مەسەلىن باسىپ تاستاعاندارىن دا بايقاماسا كەرەك، ءبىرىنىڭ اۋزىن ءبىرى باقپاسىن دەپ القاقوتان دوڭگەلەنتە جەتى جەرگە جەتى قوس قىلىپ جاساعان داستارقاننىڭ ورتاسىنداعى كىلەم توسەلگەن الاڭعا نە دومبىراسىن سۇيرەپ، نە سىرناي ۇستاپ ەشكىم شىعا قويعان جوق. وتىرىك قولپاشتاۋمەن بولسا دا اندا-ساندا شامشىلەتىپ، اسەتتەتىپ شولاق-شولاق اندەردى ءبىر ماڭىراتىپ تاستاپ وتىرعان اسىل دا سيعات يىعىن الىپ قاشقان سوڭ، اياز قىسقان بوزشا تورعايداي ءبۇرىسىپ، وسى جەرگە قايدان كەلدىمگە قالعان سياقتى. قولىنان ءدام تاتقان قايران كەلىنشەكتى بەكەت تە، قولىنان اجەپتاۋىر دومبىراسىن الىپ سۇيكىمسىز قىلىپ قايتارعان اسەكەڭ دە اياعان بولىپ ءار ءتۇرلى ازىلگە سۇيرەپ سالسا دا جەتەككە ەرە قويمادى. اجەپتاۋىر ادام بولىپ الگىندە عانا جايلاۋدا جۇرگەن ەسىرىك كوڭىل قاراجاياۋ وشاعىنا قايتىپ ورالىپ تىرپىڭ تىرلىكتى ايەل قامىتىن قايتا كيىپ، ولمەلى كەمپىردىڭ جەتەگىندە قالعان جالعىز ءسابيدىڭ، سال ايداپ قاڭعىرىپ كەتكەن جامان بايدىڭ ۋايىمىنا، جالقاق پەن جالبىز ساسىعان قۇشاعىنا قايتا تۇنشىققانداي تىتىرەنىپ وتىر. جىلى ءسوز، ىستىق قۇشاق، تەنتەك قۇماردى ءوز وشاعىنىڭ باسىنان تاپپاعان جارلى بايعۇس ساقا سەرىنىڭ بوز سامايىنان ەمەس، تاڭسىق سەزىمگە ءبىر سەرپىلەر مىسقالداي ەركىندىكتى قيماعان مىسىق تىلەۋلى جۇرتتىڭ ۇرى كوزىنەن سەسكەنەتىن ءتارىزدى. بۇكىل كوز سوعان جابىلىپ، كۇدىكشىل بۇكىل ارام سونى جەپ بارادى. ساقا سەرى دە سونى سەزگەنمەن اراشا تۇسۋگە ادەيى بارماي وتىر: "ۇيالارىڭ بار، ولەرىڭ بار شىركىن-اي، مەنى يەكتەيتىن ورىن تاپپاعانىڭ قالاي؟!" — دەيتىندەي. "يت ەكەنبىز-اۋ!" — دەپ اسەكەڭ وتىر. ءوزىن-وزى جەپ وتىر... "بىرەۋدىڭ بازارىن بۇزىپ نازارىن العاندا شىققان قاراعايداي ءمۇيىزىڭ، قوپا قارداي بوركىڭ قايسى؟!. بۇلدىرۋگە كەلگەندە الدىڭا ارامنان دا جان سالمايسىڭ-اۋ!.."
ءبىر داستارقاننىڭ مايلى قارا كەسەگىن تۇگەل ويىپ تاستاپ، ەكىنشىسىنە ويىسقان مەشەل ەندى قولىنا ىلىككەندى سىپىرا سيپاپ ۇرىپ وتىر ەكەن. قازاننىڭ جىلى-جۇمساعى تۇسكەنشە نە قالارىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر اركىمنىڭ كوكسەگەنى ءار ساقتا، شىركىن، مۇڭسىز تىرلىك دەپ وسىنى ايت!.. اسەكەڭنىڭ ۇڭىرەيگەن سۋىق جانارىن بايقاپ قالعان ءجاميلا كەڭك ەتكىزىپ جەلكەسىنەن قويىپ جىبەرىپ ەدى، كەڭسىرىگى قولق ەتىپ الاقانىنا اعىپ تۇسكەندەي مەشەل ۋىسىنا الارىپ ءبىراز ۋاقىت سەسپەي قالدى دا، قاساقانا قىرسىعىپ، اۋەلگى تىرلىگىنە قايتا باستى. جۇرتتىڭ سىلەكەيى كۇيگە دە ەمەس، بيگە دە ەمەس، مەشەلدىڭ تابەتىنە يسىنگەنىن بايقاعان سيعات بەلگى بەرۋى مۇڭ ەكەن، تاباقشىلار قازانداعى ۇيىپ تۇرعان تايدىڭ سىلىكپەسىنە ۇمتىلىستى.
ميداي جازىقتىڭ ميىن ساپىرعان كۇندىزگى قالىڭ ەل قىر اسىپ قالىپتى. كەش جىعىلعان قاراشا ءۇيدىڭ سوڭعىسى شاڭىراعى شارقىلداپ، ىس باسقان تۇندىگى جالپىلداپ، جوڭكىلگەن ەلدىڭ سوڭىنان "كوك قاسقامەن" قۋىپ بارا جاتتى. الپىس مىڭنان قوي باعىپ وتىرسا دا، التى قانات ءۇي تىگىپ كورمەگەن وتىرىك باي، شىن قايىرشى كولحوز، سوۆحوز شىراعىمنىڭ جاز جايلاۋ ەرۋلىگى دە، كۇزگى قونىس مايى دا ءبىر كۇندىك مالشى سلەتىمەن تاعى دا وتە شىقتى. جىلىنا ءبىر دۇركىن ءبىر-اق كۇنگە تولاتىن قۇزعىندى تاعى دا قاڭىراپ بوس قالدى. "نەمەنە كورگەن قىزىق كورمەگەندەي!" — دەپ اقىن ايتپاقشى، ون ءۇش شارۋاشىلىقتىڭ مال باققان ەل-جۇرتىنا جاسالعان سىي-قۇرمەتىنىڭ قۇنى شەرۋباي شالدىڭ ءۇش ادامعا لاقتىرىپ تاستاعان تابارىگىنىڭ قاسيەتىنە شاق كەلگەن جوق. شالدىڭ بۇل قاي مىرزالىعى دەپ سيعات اعاسىنىڭ وڭىن دا، سولىن دا ويمەن باسىپ، تياناقتى سەبەپ تاپپادى دا بوپسالاپ كەلىپ، مۇنىڭ دا كارىلىكتى مويىنداعانى-اۋ دەپ ءتۇيدى. جومارتتىعى جولىندا، قالجىڭى قانجىعاسىندا، قاتىگەزدىگى دە قاس-قاباعىنا ەرە جۇرەتىن جۇرتقا جاقىن، جاقىنعا جات باۋىر اعانىڭ ىرگەسىنە جاقىنداپ كەلىپ قونعانىنا دا ون بەس-اق جىل بولىپ ەدى... ىرگەسى ءتۇرى جەڭ ورتاداعى اق ءۇيدىڭ كەرەگە سالاسىنان اعاسىنىڭ جەلكەسىن كورىپ، سول ۇيگە قايتا-قايتا كىرىپ-شىعىپ بەرگەن اسەمنىڭ قاباعىن اڭدىپ ەدى، جەڭگەسىنىڭ جۇزىنەن جان قينايتىنداي قوبالجۋدىڭ ءىزىن تاپپادى. جارتى جاس كىشى بولا تۇرىپ، شالىنا ءارى زامانداس، ءارى سۇيەۋ، شاڭىراقتىڭ ءارى اناسى، ءارى اسپازى، وت اۋىزدى توقالدىڭ ءبىر وشاققا ەمەس، ءبىر ەلگە ۇناۋى ءبىر سيعاتتى ەمەس، تەگى بوتەن جۇرتتى دا تامساندىردى. ءتاڭىرى جارىلقاعىر، اعايىن، اۋىل-ايماق تۇگىلى، جاتتى دا قاس-قاباعىمەن تويعىزىپ، شارۋاسى ابىسىن-اجىننان بۇرىن ءبىتىپ، اسى دا بۇرىن پىسەتىن جەڭگەسى گەروي بولىپ اتاعى شىقپاسا دا، ايتەۋىر قۇرساعىنا وتپەسكە بەرمەستەن وپەل-جوپەن ءتورت ۇلدى دۇنيەگە اكەلىپ وتىر. بۇگىنگى ايەل جۇراعاتىنا وسىدان اسقان ەرلىك بار ما؟! وشارلى جانعا دەپ كوتەرگەن قازانى كوپكە جەتسە، كوپكە دەگەن پەيىلى وتىرىك بولماسا، بۇلداعى كەيىنگى كولگىرسىگەن كەلىن-كەپشىككە بۇيىرماعان مىنەز، كەيىنگى جىگىت-جەلەڭمىن دەگەن پىشانانىڭ ماڭدايىنا سىيمايتىن ۇرعاشى دا. ايتەۋىر ءتاڭىرى جارىلقاسىن!.. سيعات تىرس ەتپەي جاتقان اتاسىنىڭ كەجىر جەلكەسىنىڭ جارىم تاكاپارلىعى اسەمنىڭ بۋى ەكەنىن سەزدى دە بەكەتكە ەڭكەيە بەرىپ:
— كوز بايلانباي تۇرعاندا قۋراي تاۋىپ اكەلىڭدەر، — دەپ سىبىرلادى.
بەكەت قۋرايدىڭ نە ەكەنىن تۇسىنگەن جوق، قۋرايى نەسى دەپ سۇراعان دا جوق، داعدارىپ وتىرىپ اسەكەڭە تەلمىردى. بۇل ەلدىڭ سىبىزعىنىڭ وتانى ەكەنىن اسەكەڭ جاقسى بىلەدى، ءبىراق سىبىزعىشىنى كورگەن جوق. قۋراي قيناعان ەكىنىڭ ءبىرىن تىڭداعانى بار، ونىڭ ءبىرى ءوزىنىڭ سيتان سىبولىشى، تەك ولارعا كوڭىلى كونشىگەن جوق، ولار انشەيىن كۇيدى ءان، ءاندى بي، ءبيدى چاستۋشكا قىلىپ ءوشىرىپ تىناتىن ولاق دومبىراشىنىڭ اقساق جەلىس، توقساق تەپەڭى سياقتى كورىنگەن. سيعات قۋرايعا جۇمساعاندا ونى كىم تارتار ەكەن دەپ توڭىرەگىن تۇگەل شولىپ، سەن بولارسىڭ-اۋ دەگەن سىبىزعىشىعا لايىق تەكتى اۋىزدى تابا المادى. داعدارعان باس ورمانشى ءموليىپ ءالى وتىر ەكەن، تەگىن ادام تاز بولا ما، جالاۋعا ءتىلىن تابانىنا جەتكىزبەسە دە بۇل دا قۋلىقتى ۇيرەنە باستاپتى، ءبىر جۇمساعان ادامى تاپسىرمانى ەكى قايتارىپ سۇراسا، ول شىركىندى سول شارۋاعا سيعاتتىڭ قايتىپ جەكپەيتىنىن جاتتاپ ۇلگەرىپتى-اۋ!..
— سوناۋ سازعا قۋراي تانيتىن بىرەۋدى جۇمسا، — دەدى. — تەك وگىز بالدىرعان الىپ كەلىپ جۇرمەسىن، سىبىزعىعا جۋاندىعى شىناشاقتان وزبايتىن وزەگى جوق بۋىنسىز تۇتاس قۋراي كەرەك، — دەپ قانىقتاپ-اق ايتقان بولدى.
ىمىرت ۇيىرىلە ءۇش-تورت جەردەن قويعان وت قۇزعىندىنىڭ قارا كوك اسپانىن ءتۇرىپ، دۆيجوكتىڭ جىرتىڭ لامپالارىنىڭ اپتاريحاسىن ءوشىرىپ كەتتى. ىمىرت ۇيىرىلە جۇرتتىڭ ارقاسى دا قوزا باستاعان سياقتى، توپ ورتاسىنداعى زيالى قاۋىمنىڭ بەدەلىن بەلىنەن باسىپ ءار جەردەن ءان كوتەرىلدى، الاكەۋىمدى باققان اۋىز، اڭدىعان كوز ادىرا قالدى دا، ۇيات پەن كىشىلىكتى كەيىنگە يتەرىپ تاستاعان ءازىل مەن قالجىڭ ءۇش قازاننىڭ توقتىعىنان اسىپ ءتۇستى. ۇلى تاباققا جاستىعى مەن كورپەسىن توقالىنا قوسا سۇيرەپ كەلگەن شەرۋباي شەكەسىن مۇجىگەن سوڭ، توڭقاڭداي قاشپاي، تۋ سىرتىنان ەسكەن قوڭىر جەلگە كورپە ەمەس، كورپەدەن ىسسى كەلىنشەگىن لىپا قىپ قويىپ مۇلگىپ وتىرعان، اسەكەڭ، توقا مەن تاتتىمبەتتى، تاتتىمبەت پەن سۇگىردى اداستىرىپ "توعىز تاراۋدى" ءبىر قاعىپ شىققانشا شەڭبەرلى شاعىر كوز ءۇش-اق دۇركىن وياندى. رازى دا ەمەس، نارازى دا ەمەس، اسەكەڭە بەي-جاي قالىپتا، كۇيشىگە كوڭىلمەن ىلەسپەگەندەي سالقىن كورىنىپ ەدى. مۇسكەنە قۇلاق ۇستىڭگى شەكتەگى جەتىم ىڭىرانىستىڭ تەلىمە ەكەنىن سەزىپ قالعانىمەن، زەرەك كوكەي جاڭساقتىققا جىقپاي، مال يەسى ءۇش ارىستان كەشىرىم سۇراپ، كونە سارىننىڭ جاراۋى مەن بابىن دومبىراشىنىڭ ءوز ەنشىسىنە قالدىردى. تىزە تۇيىستىرگەن ەكەۋى كۇي بىتكەنمەن كۇيساندىقتىڭ كومەيىندە قالعان كومەسكى ىزىڭداي قۇمىعىپ بارا جاتقان ۇنمەن ىلەسىپ ءالى دە جول ۇستىندە ماس وتىر ەدى.
— شەراعا، مىنا جۇرت اۋىلدىڭ التى اۋىزىن كۇتىپ قالدى، — دەگەن سيعاتتىڭ داۋىسى ەكەۋىن دە وت باسىنا قايىرىپ اكەلدى.
سيعاتتىڭ ەكى قولىندا بەس-بەستەن ون قۋراي جاتىر ەدى. ءداستۇر بويىنشا سىبىزعىشى شامىنا جەتكەنشە ون كۇي تارتىپ، بىرەۋىن عانا تىڭداۋشىعا ارنادىم دەيتىنى بار. شال سەلت ەتكەن جوق. شاعىر كوز ءسونىپ قالعانداي جانارىندا جىلت جوق ەدى.
— سىرىل كىرگەن وكپەگە سىبىزعى ءال بەرەتىن بە ەدى؟! سەن دە جايىڭا وتىرماي باياعى ءبىر جوقتى داۋلايدى ەكەنسىڭ! — دەپ سيعاتقا جاقتىرماي قارادى. — قولقادا قۋات، ەزۋدە جىگەر قالدى ما!..
— جەتى اتاڭنان ىلەسكەن دەرت جەتپىستەگى سەنەن تاۋسىلسا بىزدە دە ارمان جوق! — دەپ سيعات تا ءمىز باقپاي وتىرىپ الدى.
شالدىڭ جۇرەكسىنگەنى وكپەنىڭ سىرىلى ەمەس، سول قولدىڭ مۇكىستىگى ەكەنىن اسەكەڭ قۋراي ۇستاعاندا ءبىراق ءبىلدى. ءبىر اسەكەڭ ەمەس، وسىنداعى سيعاتتان باسقا قوشامەتشىلەر دە بۇگىن كورگەندەي بىر-بىرىنە سۇراۋلى جۇزبەن قاراستى. تۋرا بۋىننان قىسقان كوكالا ەسكى تىرتىق جىلىنشىكتى جىڭىشكەرتىپ، ءسىڭىرى تارتىلعان ساۋساقتار الاقاننان ەركىن جازىلىپ كەتە الماي بۇركىتتىڭ تۇياعىنداي ءبۇرىسىپ بارىپ سەمە باستاعان ەكەن، شىناشاق پەن سۇق ساۋساقتىڭ ورنىندا پۇشىرايىپ كوك جاسىل تۇقىل عانا قالىپتى. جىلقىشىنى يت جىلىنان بىلەمىن دەيتىن بەسكەمپىر مەن بەكەتتىڭ وزدەرى دە جاڭالىق اشقانداي اۋەلى تاڭىرقاي قالىسىپ ەدى، شال قۋرايدى باستاۋ سۋىنا ءۇش دۇركىن شايىپ، ءۇش قايتارا ۇرلەپ تىزەسىنىڭ ۇستىنە تاستاي سالعاندا ابەستىك جاساعاندارىن سەزىپ، جۇزدەرىن تايدىرىپ اكەتتى. "سەن دە مەنى بۇگىن كورىپ پە ەدىڭ؟" — دەگەندەي شەراعاڭ وقشىرايىپ توقالىنا تۇيىلگەن، ورنىنان لىپ ەتىپ تۇرعان اسەم جەلە-جورتىپ شەتكى ۇيگە قويىپ كەتتى دە، ايەلى قايتىپ كەلگەنشە، جيەكتى كەسەنى وڭ قولىنا ۇستاتىپ، تاعى دا جاناسالاپ تۋ سىرتىن وراي جىلى قۇرساعىمەن تاس قىمتاپ جايعاسىپ وتىرعانشا شال دا ەشكىمگە نازارىن سالماستان، تىزەسىنە تايانعان مۇكىس قولىن كوتەرىپ الماستان مەلشيدى دە قويدى. كەسەدەگى ءمولدىر سۋسىندى تاستاپ العان سوڭ دا، بەزەرگەن بەت-اۋزىنان تىرلىكتىڭ نىشانىن بايقاتپاپ ەدى، تەك ماڭدايى جىپسىگەندە عانا قۋرايعا قول سوزدى، ساۋ قولىن ەمەس، قياستانىپ مۇقىر قولىن ادەيى سوزدى.
سىبىزعىنىڭ جىنى سايماق ەكەنىن، سايماقتىڭ جىنى سىبىزعىنىڭ كومەيىندە قالعانىن "سارى وزەن" مەن "ايراۋىقتىڭ اششى كۇيىنەن" سىبىزعىنىڭ جانى شىققاندا بارىپ سەزىنگەن اسحاتتىڭ ءوزى دە بەت تەرىسى بەي-بەرەكەت موڭكىپ جانىن قويارعا جەر تاپپادى. ساۋساعى دومبىرانىڭ شەگىنەن اركىمنىڭ مەنشىگىن ىزدەپ قايتىپ، ىزدەپ قايتىپ ەرىكسىز شوشاڭداپ قويماپ ەدى، كەيىن بۇل دا مال يەسىنىڭ سوناۋ ون سەگىزىنشى عاسىردا جۇرگەنىن سىبىزعىنىڭ وكسىگى مەن زارىنان ۇققانداي بولدى دا، ەندىگى جەردە كۇي توركىنىن بىرەۋدىڭ باسىرەسىنە بايلاماۋعا سەرت قىلدى. قۋرايدى ءبىر سىلكىپ وتقا لاقتىرىپ جىبەرگەن شەرۋبايدىڭ كوكىرەگى كورىكتەي جەلپىنىپ، ساز بىتكەنمەن كەۋدە شىركىننىڭ ەكپىنىن باسا الماي ءبىرازعا دەيىن ەكىلەنىپ وتىردى. دەمى سارقىلماي قالعانداي جاق شىقشىتى كۇمپيىپ، قان تەپكەن قۇلاق-شەكە، جەلكە شۇيدەسىنە دەيىن جەروشاقتاعى بورتە جالىندى دا جاڭىلدىرعانداي ەدى. بوز شەڭبەرلى شاعىر كوز اپ-ساتتە قانتالاپ شىعا كەلدى دە قاراداي قۇتىرىنىپ، قاقپانداعى قاسقىرداي باس سالىپ سول قولىن شايناپ تاستايتىنداي كورىنگەن، ءوزىن-وزى جۇلىپ جەۋگە جاقىن قالعان ەسىل كۇيشى بارىنە مۇقىر قولدىڭ ساۋساعى كىنالىدەي تەزىرەك پەشپەنت قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ تۇرىپ كەتتى.
ءوزىن-وزى مەنسىنبەي، ءوز كوڭىلىنە ءوزى كونشىمەي شيرىعىپ كەتكەن قايران شالعا قارىمتا قىلىپ توقادان ءقادىرلى ءبىر اعامىز ەنشىلەگەن "قوڭىردى" اسەكەڭ ءوز بابىمەن ءبىر قايىردى دا قايتىپ دومبىراعا ەشكىم قول سوقپادى...
3
جيىرما بەس جاسىنا دەيىن ۇيلەنبەي وزىنشە سەرىلىك قۇرعان بولدى. سەرىلىگى جادىنا بىتكەن دەرت پە ەدى، الدە جالعان با ەدى، وعان ەسەپ بەرگەن جوق. ۇرلەپ ءىشىپ، شايقاپ توگىپ، ەل ىشىندە شايقاقتاتىپ قويعان الدە اكە داۋلەتى مە ەدى؟.. قىلشىعىنا قىلاۋ جۇقپايتىن سۇلىكتەي قاراكەردى قوسارىمەن ءمىنىپ تە، قوسىمەن ءمىنىپ تە كوردى. ءبىراق كەپيەتسىنىپ ەسەرلىككە بارعان جوق، ەستيارلىقپەن داۋلەتكە دە قىزىقپاعان. تۋعان جەردەن قاشىپ ويمان اسقاندا وتىز جىل بويى اڭساعانى ءاۋ دەگەن ءبىر اۋىز ءان ەدى، ءبىر اۋىز ءان تۋعان جەردىڭ ءبىر قاسىق سۋىنداي ارمان ەدى. ەل كوزىنەن تاعىداي ۇركىپ قاشقىن بولىپ جۇرگەندە جالعىز جۇبانىشى سىبىزعى ەدى، ەجە قاراپ ۇلىپ، جەلگە قاراپ ەلدەن سوققان سامالدان دا كۇي ءسۇزىپ كوڭىل جۇباتاتىن. ەندى سول ءاۋ دەگەن جۇرتتان بەزىپ، الاقانداي تۇندىككە تەلمىرىپ جاتقانىڭا جول بولسىن!.. الاقانداي تۇندىكتەن جايالىقتاي اسپان كورىندى. كارىلىكتىڭ ءورىسى جايلاۋ ەمەس، جايالىقتاي بولسا كەرەك، جايالىقتاي قۋسىرىلعان دۇنيەگە كارىلىكتىڭ باسى بولىپ قىرسىق كىرەدى ەكەن، جۇرتتىڭ ەمەس، ءوز قىرسىعىڭ، — مىنەز قىرسىعى، قىزعانىش قىرسىعى، وتكەنى بار، كەتكەنى بار جارىق دۇنيەنىڭ وكىنىشى.
قىزىل اسىعىنا تارتقان سۋ شۇبەرەكتى اۋىستىرىپ اسەم ءۇش كەلىپ، ءۇش كەتتى. قاسىنان شىققىسى دا جوق ەدى، ەل قىزىعىنان قۇر قالماسىن دەپ وتىرعىزبادى. وسىنىڭ كوڭىلى جارىم بولماسىن دەپ ايادى، سونداعى بار ىلتيپات-مەكىرەنىسى — مىقىنعا سىيماي تۇرعان توق ساۋىردان ەكى-ۇش سيپاپ، توق بالتىرعا الاقاننىڭ قىزۋىن باستى. قۇدايدان ۇل سۇراپ ەدى، بىرەۋىن ەمەس، تورتەۋىن بەردى، شۇكىر، بۇلاداي قىز ءوسىرىپ وتىر. ءقازىر سولاردىڭ ءبىرىن دە ويلاعان جوق شەراعاڭ بۇگىندە بالا-شاعاعا دا ءجون ايتپايتىن بولعان، "بولار بالا بولمىسىنان" دەيدى-داعى، جاستىڭ جاراسىمدى قىلىعىن ىشتەي ماقۇلداپ، تەرىس كەتسە: "ءبۇلدىرىپ ب ا ق، ەلمىز عوي، ورنىنا كەلەر، ءوزىڭنىڭ دە جەتىسىپ تۇرعانىڭ شامالى ەدى، تەك جۇرگەنشە تەزەك تە بولسا ءبىر كەسەكتى تەپكىلەپ جۇرگەنىڭ جاقسى!" — دەي-تۇعىن دا قوياتىن. زەردەلىگە وسى دا جەتىپ جاتىر، جەتەسىزگە ۇشكىرىپ تە ەشتەڭە قوندىرا المايسىڭ. ۇلكەن-كىشىگە دە بار ايتارى وسى. جاسىندا جاۋ تۇسىرمەگەن جىگىنە قارتايعاندا اقىل ايتقاننان نە پايدا، الجىماي ولسە، سونىڭ ءوزى دە ابىروي ەمەس پە. بۇل دا شەراعاڭنىڭ، شالقايعاندى بەرى تارتپا، ارى يتەر دەيتىن ومىرلىك ءپالساپاسى.
تۇندىككە تەلمىرىپ جاتىپ الدەكىمنىڭ كىرگەنىن دە اڭعارماپتى. ىرگەدەن جالپىلداعان جەروشاقتىڭ الاكەۋىمىنەن قيسىق مۇرىننىڭ يەسىن تانىدى.
— سەنبىسىڭ؟
— مەنمىن.
— دۇ-رر-ەس!.. اناۋ ءشيدىڭ ىشىنە كىر. كۇيشىنىڭ قولى — ۇرى قول، سونىڭ ىشىنەن بىردەڭە تاپ.
تاپقانى كونياك پەن ەكى پيالا بولدى.
— ديرەكتور ايتتى ەكەن دەپ تابەتىمىزدى بۇزا الماسپىز. شوشقاعا دا ءبىر مەيرام، كوپ بولسا تاعى دا جەر اۋدارىپ جىبەرەر، قۇي! — دەپ شەرۋباي "تاعى دا" دەگەندى ناشىمەن ايتتى. اسحاتتىڭ كەلگەنىن ۇناتىپ قالسا كەرەك، ءجۇزىن جەتە بولجاماسا دا قيمىلىنىڭ ەلپەكتىگىنەن بايقادى.
بەسكەمپىر قىز-كەلىنشەكتەرمەن تىستەسىپ جاتتى. ساياقتىڭ ساۋىرىگىندەي جانجال ىزدەپ جۇرەتىن تىنىشسىز نەمە ساۋىرىن الدىرماي توقتامايدى ەندى. كوپتىڭ ىشىندە سيعات جوق ەكەن، قاسىنداعى پريستياجنويىمەن جوعالسا كەرەك، ەتەردىڭ ەلىرگەن جۇرتقا سيا الماي وتەيسىپ كەلگەنىن ەندى ءتۇسىندى. ءسان بەكەتپەن بەت ءتۇيىستىرىپ وتىرعانداي كورىندى دە، جۇلىنى زىرق ەتىپ، كۇنشىلىكتەن ءتايت دەپ زەكىپ تاستاعىسى كەلدى.
— شىراعىم، انداعىنى كوزگە تامىزامىسىڭ؟
— مەنىكى ەرمەك قوي، شەراعا، وسىدان ارتىققا جوقپىن.
ىشىنەن "دۇ-رر-ەس!" دەدى. ىشىنەن مۇنىسىن دا ۇناتىپ قالدى. قالىڭ جىنىستى جىرتا كۇن كوزىنە قيسىق وسكەن اعاشتاي مىناۋ قيسىق تاناۋدىڭ دا وزىنشە ءبىر ەرەگىسى بار سياقتى، ايتپەسە، سىرت پوشىمىندا مۇرىن بۇزىپ، مۇرىن بۇزدىراتىنداي ەرەسەن ەشتەڭە جوق، تەك قاعىلەزدىگى، قالاقتىڭ سابىنداي يكەمىنەن وتىمدىلىگىن بايقادى.
— كوسەۋ تۇرتەر بيباتشا بار عوي؟..
— بولعان.
ونى ءوزى دە سەزگەن. بۇگىنگىنىڭ كەلىندەرى كوسەۋ تۇرتپەيدى، كوسەۋدى دە جوقتاتپايدى، ازاماتتىڭ جىرتىق - تەسىگىنە كۇيگەن شالا جۇگىرتكەندە سۋىق كوسەۋىڭ جول قالاتىن شىعار. ايتپەسە جالعىز باس شىعىنداپ نەسىنە جۇرەدى، جالعىزدىققا جان شىداي ما.
— ماحوركانى اڭساپ وتىرعانىم.
— وعان ەندى ۇياتتىمىن، شەراعا. مىناۋ تۇگىن...
— ونىڭ ماعان قاناعات بولمايدى. ءبىزدىڭ وڭەش زاھارعا، ءبىزدىڭ كەۋجىر ساقارعا ۇيرەنىپ قالعان. ودان دا قالعانىمىز قاي زامان...
— بارلاۋشى بولىپ پا ەدىڭىز؟
— ءبارى دە!.. بولعانبىز. باقتاشى، بارلاۋشى، بايلانىسشى. بۇيىرتسا تاعى دا سول باقتاشىمەن بىتىرگەلى وتىرمىز.
ۋىقتان الدەنە شىرت ەتە قالىپ ەدى، جەلە-جورتىپ جەتكەن اسەم شتەپسەلدى باسىپ تۇر ەكەن.
— قۇرت! — دەپ شەراعاڭ جەسىر لامپانىڭ شاقىرايعان اششى ساۋلەسىن جاقتىرماي قالدى.
— اكاۋ، اش وتىرسىڭدار عوي! مىنا قاينىمنىڭ بوتەكەسىندە ءبىر ءتۇيىر ءنار جوق. اس جەۋگە كەلگەندە ەكەۋلەرىڭ دە الدارىڭا جان سالمايدى ەكەنسىڭدەر.
— داستارقاندا سىپايى كەلەتىن قوجانىڭ ادەتى عوي، — دەدى شەراعاڭ. — الدىنا ماي قويساڭ دا ىرىمشىككە وراپ قالتاسىنا سالا كەتپەيتىن بە ەدى بۇلار.
بۇل ەلدىڭ ايەلدەرى جەلىپ جۇرمەسە، اياعىنا جەم تۇسەتىندەي. اسەم جەلىپ ءجۇرىپ ەكەۋىنىڭ الدىنا جىلقىنىڭ ەكى جىلىگىن تەڭدەگەن قارا سامار، ەكى پىشاق قويىپ كەتتى. ءزاھاردىڭ اششىسىن كورگەندە شال كەزدىگىن كونياكتىڭ قىزىل الا كويلەگىنە قاداپ:
— مىنا شىركىندى مايىستىرىپ قايدان تاپتىڭ؟ — دەدى.
— ە، بىزدىكى كوپكە ەرگەن دە.
— كوپكە ەرگەن كوشكە ەرگەنمەن بىردەي ەكەنىن بىلمەپ پە ەدىڭ.
— قالجاڭنىڭ جاقپاي وتىرعانىن بىلەم، ءبىراق، اۋىز سەندە عانا بار ما، تۇرا بەرسىن! — دەپ اسەم شالىنىڭ ىدىسىن عانا اۋىستىرىپ، كونياكتى اسەكەڭنىڭ الدىنا تاستاپ كەتتى. تاعى دا جەلە-جورتىپ شىعىپ كەتتى.
— جەڭگەي قاي ەلدىكى ەدى؟
— وسى-اق ەلدىكى. ءدال وسى شاڭىراقتا وسكەن بىرەۋدىڭ جەتىمى ەدى. وبالى وزىنە، ول ماعان تيگەن جوق، ول مەنى الىپ ەدى. مەنىڭ وبالىمدى ويلايمىن دەپ ءوز وبالىن اياماعان ءوزىنىڭ سورى دا! — ەستيىن دەگەنىڭ وسى ما ەدى دەگەندەي شال قارا پىشاقپەن توقپاقتاي ورتان جىلىكتىڭ ەتىن جاپىراقتاپ-جاپىراقتاپ ەگەردىڭ الدىنا ءۇيىپ تاستادى، سوندا دا سول قولىنىڭ مۇكىستىگىن كورسەتكەن جوق. — تۇگىن ءتۇزۋ مە ەدى؟ — دەدى ەندىگى كەزەك سەنىكى دەگەندەي.
— ايتا المايمىن... دەي دە المايمىن. شۇيكەدەي ءبىر كەمپىر مەن جالعىز كۇشىگىم قالدى.
ونى دا سەزگەن. جاسقاناتىن ۇلكەنى، جالتاقتايتىن كۇشىگى بولماسا، جاپان تۇزدە قۋ باس ءجۇرىپ جىن ۇرىپ پا!..
— سۇرىنگەنىم قىزدىڭ تەزەگى بولسا ەكەن دەۋشى ەدى ءبىزدىڭ ءبىر اعامىز. ءبىزدىڭ تۇقىم از بولدى، از دا بولسا شەتىنەن اتقا ادەيى تەرىس مىنەتىن كەرباققان ەدى... مارقۇم اڭشى ەدى، وتىزىنشى جىلعا دەيىن مەڭىرەۋ تايگادا جالعىز ءۇي وتىردى. جالعىز ات، جالعىز مىلتىق، جالعىز يت... قارا شاڭىراقتان العان ەنشىسىن جالعىز قىزعا ايداپ بەرىپ، ءوزى جيعان بايلىقتان قويدىڭ باسىن ۇشكە جەتكىزىپتى. قانجىعاسى بوس، قاباعى كەيىس، كەشتەتىپ اتتان ءتۇسىپ جاتسا جەڭگەمىز الدىنان شىعىپ: جالعىز توقتى ولگەلى جاتىر، باۋىزداي سالشى دەپتى. ە، مال ءىشى ىندەتسىز بولا ما دەپ اعامىز قولدى ءبىر سىلتەگەن ەكەن. كەلەسى كۇنى جەڭگەمىز تاعى دا: جالعىز تۇساق تىپىرلاپ جاتىر دەپ كەلسە، ە، مال ءىشى بولعان سوڭ شىعىنسىز تۇرا ما، بار بولعان سوڭ ولەت تە دەپ وتىرا بەرىپتى. ءۇشىنشى كۇنى، جالعىز ساۋلىقتا ارام قاتاتىن بولدى دەپ قولىنا پىشاق ۇستاتقان بايبىشەسىنە: ە، ءساتىن سالسا ىندەت تە وسىمەن تىيىلعان شىعار دەپ اپىل-عۇپىل جۇگىن ارتىپتى دا تۇرا كوشىپتى. زايمكەدەن وق بويى ۇزاي بەرىپ ارتىنا بۇرىلىپتى دا ءوز مۇرجاسىن ءوزى كوزدەپ: قۋ مولا، سەنىڭ استىڭدا مەن قالاي ءتىرى جۇرگەنمىن دەپ باسىپ سالىپتى دا كەتە بەرىپتى.
اڭگىمە توركىنىن يتجىعىس ۇقسا دا "مۇنى نەگە ايتتىڭىز!" — دەپ سۇراعان جوق. سۇراماسا دا ىركىسى جوق قوڭىر ۇننەن جۇرەكتى شىم ەتكىزەر الدەبىر مۇڭ سازىن سەزگەن. اڭگىمەشىنىڭ مۇڭى ما، ءوز مۇڭى ما، اسەكەڭنىڭ يتجىعىس قالعانى دا سودان.
— ءبالسىنىپ جاتقانىم جوق شىنىم وسى. جاسپەن جاعالاساتىن شاما قايدا. بايقاساڭ اناۋ كوپتىڭ ىشىندە مەنىڭ زامانداسىم جوق. ەستۋىمشە، كەشەگى وتان سوعىسىنىڭ نايزاگەرلەرى ون بەس-اق پروسەنت دەسەدى، سونىڭ ءبىرى مەنمىن. جامان شالدىڭ كوڭىلىن اۋلاپ قايتەسىڭ، جاعاڭ جىرتىلسا دا ۇيالاسىنان قالما.
ىشىنەن كەتپەسە ەكەن دەپ وتىر ەدى. ىشىنەن بۇل دا كەت دەپ ايتپاسا ەكەن دەپ وتىر ەدى. تاعى تايگادا ءبىر ەگەردىڭ جۇرگەنىن قاي جىلقىشى ەسەپكە الدى دەيسىڭ. ءبىر جىلقىشىنىڭ بارىن ەگەر دە ەستىگەن، وندا دا اتاعى اتىمەن جەتكەن، رەسپۋبليكانىڭ ۇلى جىڭگىر تويىندا ءۇش بىردەي جۇيرىگى ءبىرىنشى بايگە الىپ قايتتى دەسكەن. ەلدەن ءيىسى بوتەن، ءۇنى باسقا بۇل شالدى وسى ۋاقىتقا دەيىن نەعىپ كورمەي جۇرگەن؟ ىرگەسىندە وتىرىپ تا يەك استىنا كوزى جەتپەگەنى دە، تايگانىڭ باقا-شايان، قۇرت-قۇمىرسقاسىن ساناپ ءجۇرىپ ادامىن ۇمىتقانى دا. كەت دەگەنى كەتپە دەگەنى ەكەنىن اسەكەڭ دە ۇقتى، ءبىراق، وتىرا بەرۋگە تابانىنىڭ ءبۇرى جەتپەدى، شالعا ەرمەك تاۋىپ بەرۋگە دومبىرادان باسقا سۇيەمەلە جوق، ال دومبىرامەن كونە كوكىرەكتى قاجاي بەرۋگە وبالسىندى، ءارى ءبىر وتىرىستا بىردەن ارتىق قول كورۋدى شالدىڭ جاراتپايتىنىن، ءتىپتى قايتىپ كەزدەسپەي كەتسە دە جىنى بار جۇرتتى بىردەن ارتىق قاجامايتىنىن، بىردەن ارتىق ءوزىنىڭ دە تاسىپ-توگىلمەيتىنىن مانا وت باسىندا-اق سەزگەن. اسەكەڭ قولىنداعى كوزدىڭ ءدارىسىن تاڭدايىنا تامىزدى دا تۇرىپ كەتتى. شەرۋباي قالعىعان بۇركىتتەي ماناۋراپ جالعىز قالدى. بۇل دا شالدىڭ ەجەلدەن ماڭدايىنا جازعان ءوز ەنشىسى...
ەلدەن قاشىپ مارعاۋ استىم دەگەندە جەتكەن جەرى ويمان ەدى. قاتىننىڭ تەرىسىندەگى مارال باققان كەرجاقتارعا جالعىز اتپەن بارىپ ءسىڭدى. شەرۋباي اتى شۋرباي، ساپا دەگەن اكەسىنىڭ ەسىمىنەن ساپانين دەگەن فاميليا كيىپ الىپ، جيرەن ساقال، جەز مۇرت، تۇزداي شاعىر كوزدىڭ ارقاسىندا شۋرباي ساپانين بولىپ شىعا كەلدى. تەگىڭ كىم دەپ ارعى جاعىن سەكتانت جۇرت سۇراعان جوق. كيىز ۇيدە شالقايعان قايران باسى جار جاعاسىنان جەرتولە قازدى. جەرگىلىكتى جۇرت ونى "كاپايگورود" دەپ اتاۋشى ەدى. كاپايگورودتىڭ جالعىز عانا ارتىقشىلىعى — ىشەر سۋىڭ تاناۋىڭنىڭ استىندا: جازعا سالىم وزەن تاسىعاندا ەسىگىڭنەن لىقسىپ كىرىپ، قىستىڭ كوزى قىراۋدا تابالدىرىعىڭ شور، بوساعاڭ سۇڭگى بولىپ تۇراتىن دا، بوران-شاشىندا كورشىلەر ءبىرىن-بىرى قار استىنان قازىپ الىپ جاتاتىن. دەگەنمەن كوردەن جاقسى، تۇرمەنىڭ قاسىندا جۇماق دەۋگە بولادى.
بۇل ەلگە دە سوۆەت وكىمەتى جيىرما سەگىزىنشى جىلى سوڭىنان قۋا جەتتى. سول جىلى كەرجاق بايلارىنىڭ دا جۇڭگو قاشقانى ەسىندە. سول جىلى التاي وڭىرىنە وترياد قاپتادى. سوۆەت وكىمەتى دە سول وتريادپەن كەلگەن. ارعى بەتكە دە جالشى كەرەك بولدى ما، انشەيىندە كۇرەسىندەگى سۇيەك-ساياعىن قىزعاناتىن جۋاندار قاتىننىڭ بويىنداعى كەدەي مۇجىقتاردى دۇرلىكتىرىپ، تۇگەل كوتەرىپ اكەتىپ ەدى، بايعۇستار قوساق اراسىندا بوس شىعىنعا ۇشىرادى دا، ارتىندا اڭىراپ قالعان جەسىر ماتۇشكە، جەتىم بالالاردى كووپەراتيۆكە جيناعان بولىپ ەدى، ودان ماردىمدى ەل دە شىقپادى. ايتەۋىر، كاپايگورود ءبىر جىلدان سوڭ قاڭىراپ قالعان سەلوعا كوشتى دە، ماسكەۋدەن كەلگەن ماماندار بۇعى، مارال سوۆحوزدارىن قايتا ۇيىمداستىرا باستادى. بايلار باس بىلمەيتىن بايلىعىن كاردون اساردا قىرىپ سالعان، قالعانىن ساتىلاردى قيراتىپ، يەن تاۋعا ايداپ جىبەرىپ ەدى. بۇقاسى، ۇرعاشىسى بار ءبىر سوۆحوزدىڭ جيناپ العان ءجۇز-اق باس بولاتىن، وعان دا تىنىشتىق بەرگەن جوق؛ باندى دەگەن زاۋال شىقتى، ۇرى-قارى، قاشقىندارمەن ارپالىستىڭ كەزىندە شۋرباي ساپانين دە بەلسەندى بولىپ جۇرگەن. ءسويتىپ ءجۇرىپ ەلگە قارايتىن، ەل شەتى كوكجوتانىڭ باسى ەدى. كوكجوتانىڭ توبەسى كۇنشىلىكتەن كوك تىرەيتىن دە تۇراتىن. تۋعان جەرگە تاستاپ كەتكەن قارا شاڭىراعىنداي كورەتىن كوكجوتاسىنا كوڭىلمەن بولسا دا شەراعاڭ وق اتقان ەمەس. تۋعان جەردى كوكسەسە وڭىندە دە، تۇسىندە دە كوكجوتانى كورەتىن. مۇمكىن، قايتپاس ساپاردان ەكى دۇركىن قايتارىپ العان دا وسى كوكجوتانىڭ ءدامى شىعار. ەگەر سول ساپاردا ءدام تاۋسىلسا، كوز الدىنداعى ەڭ اقىرعى ەلەس بولىپ كوكجوتانىڭ كەتۋى دە مۇمكىن ەدى-اۋ!..
قيىنشىلىقتى كوپ كەشتىڭ بە دەسە، ونىڭ قاندايى بولادى، قيىنشىلىقتى كىم تاڭداپتى دەر ەدى. كورگەن راحاتىم از دەسە، تۇرىنە قاراپ ەشكىم سەنبەيدى. وسى جاسقا دەيىنگى عۇمىرىمنىڭ كوبى قيىنشىلىقپەن ءوتتى دەسە، نەگە دەپ تاعى تاقىمدايتىندار بار. ەڭ قولايلىسى — بار مەن جوقتىڭ جۋان ورتاسى شىعار...
كەرجاق شۋرباي ساپانين 1937 جىلى ون جاسىن جاسىرىپ اسكەرگە اتتانعاندا جىگىت اعاسى ەدى. التى جاسىنان اتتان تۇسپەگەن ادام اتتىڭ، وتتىڭ، وقتىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلسە كەرەك. ول زاماندا اتقا ءمىندىڭ — قارۋ اسىن، قارۋ اسىندىڭ — ودان وق شىقپاي تۇرمايدى. قاشقان-پىسقاندار، باندى-بالەكەت وعان وسىنى ۇيرەتكەن. ءبىر مىنەر كولىگىن تاقىمعا باسىپ ءدال وسى كوكجوتانىڭ تۇبىنەن اتتانعاندا ەندىگى جولىنىڭ تاڭسىق تىرلىك، سالت ءجۇرىس، سولتاڭ جىگىتشىلىك ەمەس، قاتەرلى جورىق ەكەنىن سەزگەن... ايلاڭ جەتسە الباستىعا دا مىنەدى ەكەنسىڭ...
...جابىنى جاۋعا مىنبە جالدى ەكەن دەپ، جامانعا جولداس بولما مالدى ەكەن دەپ. بالاسىن قازان اتتىڭ باقپاي قويما،
جەم ءتۇسىپ اياعىنا قالدى ەكەن دەپ! —
بازار جىراۋ ايتتى دەپ وسى جۇرت جابىنى بەكەر جاماندايدى. جاڭىلمايتىن جاق جوق، بالكىم، بازار جىراۋ جىلقىدان ەمەس، ادامنىڭ جابىسىنان ساقتاندىرعان شىعار. ايتپەسە جابىعا ءمىنىپ جاۋعا شاپقاننىڭ ءبىرى شەراعاڭ — شۋرباي ساپانين...
جاپون باسقىنشىلارىمەن سوعىستا دونچاگىڭ دە، رىساگىڭ دە، قارابايىرىڭ دا جورىققا جاراماي قالدى. سۋسىز، جەمسىز جەردە مونعولدىڭ جاتاعان جابىسىنا جەتەر كولىك جوق ەكەن. تاناۋى شەلەكتەي بولىپ يتشە جەلگەندە ۇستىنەن سۋ توگىلمەيدى، جەرمەن جەكسەن بولىپ الىپ سولەندەگەندە مىسىقتان ەپتى، ءارى ەسەك سياقتى باپ تىلەمەيتىن، بەلى تالمايتىن ولەرمەن جانۋار، ايىبى اياعىڭ جەر سىزادى دەمەسەڭ، قىلىش سەرمەسەڭ دە، مىلتىق كەزەنسەڭ دە ىڭعايلى، تاعى ءبىر قاسيەتى — جىعىلساڭ، قاشان قايتىپ مىنگەنشە قيا باسپاي قاسىڭدا تۇرادى... اياق سۋىتپاستان ءبىر تاۋلىكتە بەس ءجۇز شاقىرىم جەر الىپ، سالعان بويدا حالكين-گولدە ۇرىسقا ءبىراق كىرگەن شەرۋباي قىرقىنشى جىلى اتتان ءبىراق ءتۇسىپ، بۇعى باعۋعا قايتا كىرىستى دە شۋرباي ساپانين شۋرا پروحوروۆاعا ۇيلەنىپ تىندى. سكيدكە بارعان جوق، نەكە سۋىن ىشكەن جوق، ءبىراق ودان ۇرپاعىڭ ازبايدى ەكەن، شەكەسى تورسىقتاي ەگىز ۇل تاۋىپ ەدى... ءبىر جىلعا جەتەر جەتپەستە، قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ سەنتيابرىندە جەتپىس بەسىنشى گۆاردياشى اتتى اسكەر پولكىنىڭ ساپىندا كدن مايداننان تاعى شىقتى. ەكى جىل كيىم شەشكەن جوق. ەكى جىل اتتان تۇسكەن جوق. ەكى جىلدا التى ات اۋىستىردى... جىلقى بالاسىنا قازاقتىڭ وكپەسى جوق شىعار. شەرۋبايدىڭ وققاعارى ات ەدى. قانداي ءبىر سۇراپىل ايقاستا استىنداعى اتى مەرت بولادى دا ءوزى امان شىعاتىن. ءوزىنىڭ ءتىرى قالعانىن اتقا سيىنعانىنان دەي-تۇعىن.
پولكتە سۆيازنوي ەكى قازاق جىگىتى بار ەدى. شەرۋباي كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، ەكىنىڭ ءبىرى بولاتىن. قىستا اق بوز، جازدا مەڭسىز قارا ءمىندى. ويتكەنى پولك شابۋىلعا ۇنەمى تۇندە شىعاتىن ەدى. ايسىز قاراڭعىدا جەر ىڭعايىن جىلقىداي تانيتىن، ءتۇن بالاسىندا ۇكىدەي كورگەنىنەن جازبايتىن، كۇنشىلىكتەن شىققان تىقىردى جەل وتىنەن جىلقىداي سەزەتىن باسقا حايۋاننىڭ بارىنا شەراعاڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن سەنبەيدى. تاقا ءبىر تاپ كەلگەن اجال بولماسا، ات ۇستىندە وققا ۇشقان ادامدى شەراعاڭ جىلقى مىنەزىنەن كورگەن ەمەس. جاۋدان ىتىپ تا كوردى، قۋىپ تا كوردى. شەگىنگەندە اتقا تەرىس مىنەتىن دە قولىنا مىلتىق الاتىن. قۋعاندا قىلىشقا كەزەك بەرۋشى ەدى. ءبىراق قاشقاندا تىزگىن شاۋجايلاپ، قۋعاندا تىزگىن تارتقان ەمەس. ويتكەنى ات ۇستىندە وتىرىپ ولەمىن-اۋ دەپ ويلاعان ەمەس.
ۆورونەجدەن ەكى دۇركىن شەگىندى، ەكى دۇركىن قايتا الدى. جازدا جاۋدان ىقتى، قىستا قايتادان ءتۇرىپ شىقتى. فاشيستەردىڭ دامبالسىز قاشقانىن دا كوردى. جالاڭاش ەكەن دەپ اياعان جوق. جاۋدىڭ اتى جاۋ. مايداندا جاۋدى ەشكىم مۇسىركەمەگەن بولار. ات بايلاپ تۇسەر قازىعى، تىسكە باسار ازىعى جوق، قاڭىراپ قالعان تالاي دەريەۆنيالاردى فاشيستەردەن تازارتتى. مۇرجاسى عانا سەلتيگەن ءار قوتاننان سەرەيىپ قاتقان ولىكتى جانازاسىز كومدى. جاۋ قولىنان جازىقسىز قازا تاپقان قاتىن-قالاش، بالا-شاعا، شال-شاۋقان ەدى. ولىكتى دە توناپ قاشقان قانىشەردەن شەراعاڭ قىلىشتىڭ ءجۇزىن، مىلتىقتىڭ قورعاسىنىن اياعان جوق. ءبىراق ءومىر-باقي كىسى ءولتىردىم دەپ ماقتانعان ەمەس. ءوز قولىنان وققا ۇشقان، قىلىشتىڭ جۇزىندە كەتكەن فاشيستەردىڭ ەسەبىن دە العان ەمەس. ەسەپسىز جاۋعا ەسەپتىڭ قاجەتى قانشا ەدى. ايتەۋىر ەل قورعاۋدىڭ ەرلىك ەكەنىن عانا بىلەتىن. ءبىراق ەرلىگى ءۇشىن دە ەنشى سۇراپ كورگەن ەمەس...
"ءتۇس تۇلكىنىڭ تەزەگى" دەيدى قازاق. نەسى بولسا دا مەيلى، قازاقتىڭ تۇسىنە نە كىرمەيدى دەيسىڭ، ءبىر عاجابى قان كەشىپ ءجۇرىپ تە كوزى ىلىنسە بولدى. شەرۋباي تۇسىندە كوكجوتانى كورەتىن ەدى، كوكجوتانىڭ كوك تىرەگەن بيىگىندە جۇرەتىن، كوكجوتانىڭ بيىگىندە جۇرسە — جاۋدان پىسىنىڭ بيىك، اجال وتىنىڭ المايتىنىن سەزەتىن. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، بۇگىندە كوڭىلدىڭ "كوكجوتاسى" الاسارىپ كەتتى مە، جايلى توسەكتە جاتسا دا، كوز الدىنا كوكجوتا ەمەس، وسىدان جيىرما جىل بۇرىن وڭىندە كورگەن سوعىستىڭ "مۇڭكىر-ناڭكىرى" قاز-قالپىندا قايتا جاڭعىراتىندى شىعاردى. سوعىستا تۇسىندە كوكجوتانى كورىپ سەرگىپ وياناتىن ەدى، ەندى سوعىستى كورىپ قاجىپ تۇرادى. كەيدە داۋسى شىقپاي "ۋرالاپ" تۇرادى، "ۋرالاپ" ويانىپ، مۇقىر قولىن اسپانعا كوتەرىپ، وڭدى-سولدى سەرمەپ جاتاتىنى بار؛ كەيدە سەرەيىپ جاتقان ولىكتەردى سۇيرەلەپ جۇرەدى دە كوزىنىڭ سوراسىنان شوشىپ ويانادى — جيىرما جىل وتسە دە، جاۋ قولىنان جازىقسىز قازا تاپقان جانداردىڭ ارۋاعى: "مەنى ۇمىتپا، مەنى جانازاسىز كومدىڭ!" — دەپ قىر سوڭىنان قالمايتىنداي...
...كوز الدىڭدى شىرماعان سۋىر ءتىستى تەمىر تور. تەمىر توردا سالاقتاعان تەمىر تەلپەك، سىڭار جەڭ. سىڭار جەڭدە سىڭار قول دا بار شىعار، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر تەمىر توردان وتە الماعان ءبىر بوزداقتان بار قالعان جۇرناق... ەسىمى كىم؟... ەلى قايدا؟.. تاعى دا "حابارسىز كەتكەن" ەسىل ەردىڭ بىرەۋى... "بەز ۆەستي پروپال"... كوز الدىندا كورىپ تۇرىپ حابارسىز كەتتى دەگەيسىڭ... قالايشا؟.. سوعىس ءبارىن دە كەشىرەر، ءبىراق سونىڭ ءبارىن قارا جەر كوتەرە مە؟ كوز كورگەندى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەراعاڭا قارا جەر حابارلاپ جاتقانداي...
...كوز الدىڭدى شىرماعان سۋىر ءتىستى تەمىر تور. تەمىر توردا دەلەڭدەگەن تەمىر تەلپەك، سىڭار جەڭ. سىڭار جەڭدە سىڭار قول دا بار شىعار، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، ونىڭ ار جاعى جەرگە كومگەن كوپ كۇلشە، تەك سەن تاتاتىن ءدام ەمەس، تاتار ءدامىڭدى قىسقارتاتىن تەمىر كۇلشە، ونىڭ اتى — مينا!.. اتتى اسكەردىڭ زاۋالى — سۋىر ءتىستى تەمىر تور، تەمىر كۇلشە. ءبىر پولكتى ءبىر جىرتىقتان وتكىزىپ، سول جىرتىقتا وق وتىنە بايلايتىن دا سول زاۋال...
...قالعىپ كەتكەن ەكەن. اكەسى كەلىپ تۇر ەكەن. قول بەرىپ امانداستى. قارا قولعاپ كيىپتى. قايتىپ العاندا ەكى ساۋساعىن جۇلىپ اكەتتى. جۇلىپ اكەتتى دە ارتىنا قاراماستان كەتە باردى. ايقايلاپ ەدى، توقتامادى. بار ايتقانى: "وكىنبە، بالام، ساداقا!" — دەدى. — "سەن ەكى ۇلىڭنان دا ايىرىلدىڭ! وكىنبە، بالام، ساداقا!" — دەدى. دەدى دە الدەبىر قۇزعا قۇلدىراپ كەتە باردى. ارتىنان تۇرا قۋىپ ەدى... كوكجوتانىڭ باسىنان تەرەڭ قۇزعا اعىپ كەلەدى ەكەن. جەتەگىندەگى اق بوزى جان ۇشىرا كىسىنەپ، ءتورت تاعانداپ تىزگىندى تارتىپ كەلەدى ەكەن. تىزگىنگە ورالعان سول قولىن تارتىپ الامىن دەپ ارتىنا بۇرىلعان، ارتىنداعى اقبوزى ەمەس، كوك ءمۋنديرلى فاشيست بولىپ شىقتى. كوك ءمۋنديرلى فاشيست سول قولىنىڭ باسىن كوك سەمسەرمەن كەسىپ الىپ قالعان... ويانا كەلسە اق بوزى تىزگىن جۇلقىپ ەلەڭدەپ تۇر ەكەن. تىزگىن وراعان سول قولى تالماۋراپ ۇيىپ قالىپتى. كوز ۇشىنداعى سۋىر ءتىستى تەمىر تور سىلكىنىپ، تەمىر تورعا ىلىنگەن تەمىر تەلپەكتىڭ دەلەڭدەپ سەلكىلدەي باستاعانى ەسىندە. شەرۋباي ءوزىنىڭ اقىرعى شابۋىلعا شىققانىن دا سەزدى...
سول شابۋىلدا التىنشى اتىنان ايىرىلدى. اقبوزدىڭ مولتەڭدەگەن كوز جاسى كۇنى بۇگىن ەسىندە؛ بادىرايعان قارا بارقىت جاناردان تۇيمەلەپ تۇسكەن شىنى مولتەشپەن قوسا اق بوزدىڭ شىبىن جانى دا قارا جەرگە مىسقىلداپ توگىلگەندەي كورىنىپ ەدى. بۇرشاقتاعان قارا بارقىت جاناردى جاۋدىرەتىپ اتىپ تاستاۋعا ءداتى بارمادى. باسىنان جۇگەندى سىپىرىپ العاندا جانۋار دا جان ءتاسىلىم ەتكەن. جۇگەندى سىپىرىپ العاندا سول قولىنىڭ باسى تىز ەتكەن. جوق ەكەن... جوق!.. سالاقتاعان ەكى ساۋساق، مىلجا-مىلجا ەت ءجۇر!..
سۇراپىل سوعىستىڭ بىتۋىنە ءالى دە ەكى جىلداي بار ەدى. شەرۋبايعا سالسا، سىڭار قولمەن سوعىسۋعا دا بار ەدى. ءبىراق جازمىشتان وزمىش جوق!..
...سۇراپىل سوعىستىڭ بىتۋىنە ءالى دە ەكى جىلداي بار ەدى. شەرۋباي ەلگە ورالىپ، ەكى جىلدىڭ قالعان اۋىرتپالىعىن سىڭار قولمەن سۇيرەپ شىقتى... تاعى دا اتقا قوندى. ەرتە تۇردى، كەش جاتتى. كەش جاتتى دەگەن ايتارعا بولماسا، مارال باققان سوڭ، جالعىز باققان سوڭ، ەركەك كىندىكتەن جالعىز بولعان سوڭ ۇيقىنى دا تۇسىندە كورەسىڭ. ايتەۋىر قانجىعاعا بايلاعان جانتورسىقتاي جانىنان قالمايتىن شۋراسى بار؛ ەكى ۇلدان ايىرىلىپ قالعانىن بەتىنە ايىپ قىلعان جوق، ونىڭ ەسەسىنە التىن اسىقتاي پاناسىز ءبىر جەتىم، وسى اسەمدى ەس قىلىپ كىرگىزىپ العان ەكەن، بۇل قايدان ءجۇر دەپ تە ايتپادى؛ سوعىسقا اتتانعاندا استىنداعى اتىن ەر-تۇرمانىمەن الىپ قالىپ ەدى، قايتىپ ورالعانشا ۇزەڭگىنى سۋىتپاپتى؛ قۇرۋلى شىمىلدىقتىڭ قىزىعىن، جايۋلى توسەكتىڭ قىزۋىن كورە الماي ارماندا قالىپ كەتكەن قىزىل كەلىنشەكتىڭ قىزىل شىراي نارت ءجۇزىن جەل قاعىپ، كۇنگە توتىققانى بولماسا، ەردىڭ كەبەنەك كيگەنىنە، ەڭبەكتىڭ ازابىنا قاجىماپتى. بەل تالىپ، قار سىنعانشا، ەنبەكتەن قاشىپ، وشاق باسىنا قاراعانشا اسىل جار كۇيەۋىنىڭ سىڭار قولىن ءتىرى پەندەگە قورلاتقان جوق، سىڭارلىعىن ەسىنە سالدىرعان جوق. شىلدەنىڭ جەتى ساعاتقا دا جەتپەيتىن قىسقا تاڭىن، قاڭتاردىڭ توڭ قاقىراعان ۇسكىرىك ۇزاق تۇندەرىن بىرگە اتتىرىپ، بىردە ورىستە، بىردە مال قوراسىندا شەرۋبايدىڭ ارتتا قالعان ءار كۇنىن تەڭ ءبولىسىپ ەدى... سويتكەن جارى جالعىز قىزى ءساندى دۇنيەگە اكەلدى دە كوز جۇمدى. اقىرەت الدىندا ايتقانى: "ءولىپ قالسا وكىنبە، ءتىرى بولسا قولىن ەش نارسەدەن قاقپا، قاقپايلاما!" — دەدى. اسەمگە ايتقانى: "جاسى كەلگەن اعاڭدى قاڭعىرتىپ، بىرەۋدىڭ قولىنا تەلمىرتپە!" — دەپ ەدى. سول كۇندەردىڭ ازابى كوپ بولدى ما، ارمانى كوپ بولدى ما، ونى شەراعاڭ دا كوڭىلگە ادىم اتتاساڭ قاجىپ قالاتىن جۇيكەدەن سارى سۇيەك تارتقانىڭدى بىلەسىڭ. زىمىراپ بارا جاتقان زامان عۇمىرىڭنىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىن كۇن سايىن، ساعات سايىن ەسكە سالادى. قىرىققا جەتكەنشە قىرعا شىققاندا، قىرىقتان اسقان سوڭ، اتسىز اربانى قىر باسىنان دومالاتقانداي سالدىرلاپ جونەلەدى ەكەنسىڭ. ول اربانىڭ جول-جونەكەي نەگە سوعىلىپ، قاي تۇستا شاشىلىپ قالارىن كىم ءبىلسىن؟.. ەندى: "جايناعان تۋىڭ جىعىلماي... جاقسى ءولىپسىڭ ياپىرماي!" — دەيتىن اباي ءسوزىن ەسكە الاتىن ۋاقىت تا جەتتى-اۋ!..
ول تاعى دا ەلدى ويلادى. تاعى دا كوك بەلگە شىعىپ الىپ، باتا تىلەگەندەي سوناۋ شىرقاۋ توردە تەڭكيىپ وتىراتىن كوكجوتاعا تەلمىرە قارايتىندى شىعاردى. ەل!.. ەل قاتىندا ەمەس، بۇقتىرمانىڭ ارعى بەتىندە جاتقانداي كورىنەتىن. وڭ جاعا مەن سول جاعانىڭ تابيعاتى ءار بولەك. سول بولەكتىك كۇن سايىن الشاقتاپ، بۇرىنعىدان دا الىستاپ بارا جاتقانداي. قاتىن مەن بۇقتىرمانىڭ اراسىنداعى كەڭ تۇبەك قاي زاماندا قالىڭ ەلدىڭ جايلاۋى ەدى. قالىڭ ەل كۇز كەلە ارعى بەتتەگى اتا قونىسىنا كوشىپ قوناتىن. قالىڭ ەل ارعى بەتتە قالعانداي تۇستىككە قاراپ كوڭىل شىركىن ۇلىپ كەپ تۇراتىن بولدى. ايتەۋىر ءبىر وگەيلىك، ايتەۋىر ءبىر ساعىنىش كوكىرەكتەن كەتكەن ەمەس، قايتا جەر ورتاسىنا جەتكەن سوڭ ساعىنىشى سارعايىپ، مۇڭى جۇرەگىنە باتا تۇسكەن سياقتى. جاس ساعىنسا — جاراسادى، جاسامىس ساعىنسا — شارشايدى؛ اۋەلگىسىندە ءۇمىت بار، كەيىنگىسىندە دارمەن از؛ اۋەلگىسىنىڭ مۇراتى — جەتۋ، كەيىنگىسىنىڭ مۇراتى — كەتۋ. ايىرماسى سول عانا ما ەكەن؟.. اسەمگە مۇڭىن شاعىپ ەدى، وبالى قانە: "اۋەلى مەنىڭ باسىما جاۋلىق سال، سونان سوڭ ءبىر جىل كۇت، قاشىپ كەلگەن ەكەنسىڭ، قاڭعىرىپ قايتتى دەگىزبەي سوڭىمىزدان ءبىر قۇلىندى ەرتە بارالىق" — دەدى. قۇداي تىلەگىن بەرگەن بولار، ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا شەرۋباي ءبىر كوش بولىپ ەلگە جەتتى...
ءبىر ماقساتى جاقسى قارتايۋ ەدى. ول ماقساتىنا جەتتى مە، جەتپەدى مە؟.. ويلاپ وتىرسا بۇل عۇمىرعا وكىنىشى دە، وتكىزىپ قويعانى دا جوق، بەرگەنى دە كوپ، العانى دا كوپ سياقتى. جەتى جىل اسكەرىن ازاماتتىق بورىشىنا ءبولىپ تاستاعاندا، ات جالىن تۇيگەننەن بەرگى وتىز جىلىن مال سوڭىندا وتكىزىپتى. ول دا ءبىر ەل باققان قاقپايلى مال ەمەس، التايدىڭ تاعىسى. شەرۋبايعا تايگانىڭ تاعىسى دا مال. جۇرت تۇياق ساناسا، بۇل ءمۇيىز سانادى. ساۋىنشى ءسۇتىن ەسەپتەگەندە، بۇل ءمۇيىز بەزبەندەپ جاتتى. سول ءمۇيىزدىڭ سوڭىنان ءبىراز جەردى شارلاپ، ماسكەۋ مەن ۆلاديۆوستوكتىڭ اراسىن شيىرلاپ قايتتى. شەراعاڭ وردەن مەن مەدالدى ەرلىگى ءۇشىن عانا تاققان جوق، ەڭبەگى ءۇشىن دە تاقتى. كۇمىسىن دە، التىنىن دا تاقتى. وستەپكەدە دە تۇردى. جۇرتتىڭ الدىن بەرگەن جوق. تاعدىرىنا رازى، جاراتقان بۇعان تەك الدا ءجۇرۋدى عانا جازىپتى — شابۋىلدا دا، شارۋادا دا. جاقسى قارتايۋ دەگەن وسى ما؟.. ءاي، كىم ءبىلسىن؟ ونى ەلىڭ ايتسا كەرەك. ال ەلگە نەڭدى ءسىڭىرىپسىڭ؟ ەڭبەگىڭ بە؟.. قالاي ايتساڭ دا ەڭبەك — نيەت پەن قولدىڭ قارۋى، كۇرەكتىڭ وجاۋىمەن ولشەنەتىن ازاپ پەن تەر ەمەس پە؟ ال سول دۇنيە جالعانعا رۋحاني نە قالدىردىڭ؟.. ۇرپاق پا؟ ول سەنىڭ عانا ىرقىڭداعى قۇبىلىس پا ەكەن جانە ونىڭ بولاشاعىن كىم كورىپ ءبىلىپتى، جاقسىدان جامان تۋىپ تا، تىرلىكتى بىلعاپ جۇرگەن جوق پا. ول ساعان ابىروي ما ەكەن، ەلگە ابىروي ما ەكەن؟.. ءسىرا، جاقسى قارتايۋ اباي ايتقان "جاقسى ولىمگە" جەتكەنشە جەتەڭنەن تۇسپەيتىن بورىش پا ەكەن؟ "ەلىڭ جىبەرسە باراسىڭ" دەپتى، وندا دا جاقسى ءولىمدى ەلىڭ قيا ما؟.. قۇداي-اۋ، سوندا پەندە شىركىن عۇمىر باقي ءوزىن ولىمگە دايىنداۋى كەرەك پە؟!. ءولىمنىڭ دە ماقسات بولعانى ما؟ ءولىم دەگەن ادام عۇمىرىنىڭ ارقان كەرگەن اقىرعى سورەسى ەمەس پە. "ءتىفۋ!.. داناعا ەرسەڭ بالا بولاسىڭ دەگەن وسىدان ەكەن-اۋ! ابايدىڭ دا ادامدى ءوستىپ اداستىرىپ الىپ كەلىپ، ساندالتىپ تاستاپ كەتەتىنى بار!.."
— ۇيىقتاپ جاتىپ تۇكىرىنىپ، كارى جىنىڭ تاعى دا قىسىپ جاتىر ما؟
— سەن مۇندا قاشان كەلىپ ەدىڭ؟
— توڭىپ كەتكەن سوڭ كەلدىم دە.
— توڭساڭ ىرگەنى ءتۇسىر.
— بايعۇس-اۋ، ىرگەنى مانا تۇسىرگەم!..
— بالالار قايدا؟ قىزىڭ قايدا؟
— ءجۇر-داعى كوپ شۋىلداقتىڭ ىشىندە! مەنى عوي ىزدەمەيسىڭ، ءا؟!.
شەرۋباي وت جاققا اۋناپ ءتۇسىپ، تىرسيعان ءسۇت كوكىرەكتى قۇشاقتاپ قاتتى قىستى دا تارامىستانىپ قالعان سۇتىڭكەدەي اياعىمەن توقالىنىڭ توق بالتىرىن ىزدەدى...
تويعا بەس اتپەن شىققان شەرۋبايدىڭ ورەن-جارانى مىنگەسىپ ۇشقاسىن ەكى اتپەن قايتتى. اسەم كىشى ۇلىمەن ءۇي ارتقان "كوك قاسقانىڭ" بىرىنە ءمىنىپ ەدى، بۇلار قونىسقا جەتكەنشە وتاۋ ءۇيدى تىگىپ، اق ساماۋىردى ەنتىكتىرىپ قويىپتى. كەلە سالىپ بايلاعان قازىق تاعى جالعىز بۇزاۋ بولماسا ءۇي ماڭىڭدا دا، جەلى باسىندا دا تىگەرگە تۇياق جوق. ءۇش يت ارسالاڭداپ قوزى كوش جەردەن قارسى العان، يەسىن تانىعان ۇشەۋى دە ۇزەڭگىگە شاپشىپ، شەرۋبايدىڭ ەتەگىن تۇمسىعىمەن ءبىر-بىر ءتۇرتىپ، ءسۇيىنشى سۇراعانداي اۋىلعا كەرى شاپتى.
جۇرەگى ءبىر نارسەنى سەزگەندەي شال الا كوڭىل ەدى، شىلبىرىن ۇستاي بەرگەن اسەمگە، "قىزىڭ قايدا؟" — دەپ قادالدى. داۋسى زىرك ەتىپ تىم قاتقىل شىعىپ ەدى، ويىندا دانەڭە جوق اسەم دە ساسىپ قالدى.
— مەن قايدان بىلەيىن، اتتىلى قىزدى جۇكپەن كەتكەن جاياۋ قاتىننان سۇراعانى نەسى!..
شەرۋباي اسەمنىڭ قولىنان شىلبىرىن جيناپ، ەلەگىزگەن قالپى اتتان تۇسپەي وتىرىپ قالدى. ەستيار دەگەن ءۇش ۇلىنا سۇراۋلى جۇزبەن كەزەك قاراپ، وسىلار بىردەمەنى جاسىرىپ تۇرعانداي ءىشى كۇدىكتەنە بەردى.
— ول الگى بىرەۋمەن كەتكەن، — دەدى قالقان قۇلاق سارىنىڭ تۇڭعىشى.
— الگىسى كىم قۇداي-اۋ؟ — دەپ اسەم ۇلىنا دۇرسە قويا بەردى. — ونىڭ ءاتى-جونى جوق پا ەدى؟!
— الگى شە... لەسحوزدىڭ ءجۇندى اۋىزى شە... باياعىدا ۇيدە بولىپ ەدى عوي...
— ءاي، بۇل ۇيدە كىم بولمادى دەيسىڭ! شەشىنبەي قاتقىر، ول قاي ءجۇندى اۋىز بولدى ەكەن؟! جۇرتتىڭ اۋزى-باسىنىڭ تۇگىن ەسەپتەگەنشە، ەسىمىن نەگە بىلمەيسىڭ؟! قايدا كەتتى، ءتىل-جاعىڭ بار ما، ايتساڭشى!..
— بولدى، شىركىن!.. بولدى! — دەپ شەرۋباي اسەمدى ازەر توقتاتتى. — مىلتىقتى اپەر! ءدۇربىنى اكەل!
— مىلتىعى نەسى قۇداي-اۋ؟!
— اپەر!..
شەكەدەن شانشىلعان شىلدەنىڭ سارتاپ كۇنى جەردىڭ جون ارقاسىن قاقتاپ تۇر. شەراعاڭا بيىلعى جىلدىڭ ىستىعى دا ونشا ۇناماي ءجۇر ەدى. قاتارىنان ءۇش دۇركىن كەلگەن قۋاڭشىلىق بارىسپەن بىتەتىن شىعار دەپ ەدى، سوناۋ كوكتەمنىڭ بۇرشاق ارالاس ارسى-كۇرسى داۋىلى بولماسا جەردىڭ ىندىنى كونشىرلىك ىلعال تامعان جوق. تايگا ءوزىن-وزى ەرتەڭدى-كەشكى شىعىمەن شىلاپ تۇر. قالىڭ قاردىڭ دىمى ءالى كەبە قويماعان، شالعىن شيراتقان ات تۇياعى شيەدەي، شالعىننان تەپكەن جيدەك پەن بۇلدىرگەننىڭ ءيىسى تاناۋ جارادى. بۇل وڭىردە قىس بولدى-اۋ، قىستىڭ قىسىلتاياڭى بار-اۋ دەپ ويلامايسىڭ.
ەكى مىلتىق اقتومار شوقىسىنىڭ ەتەگىندە كەزدەستى. الىستان ءسان بە دەپ قالىپ ەدى. استىنداعى اتى اق جال قۇلا ەكەن. ۇستىندەگىسى الپامساداي ءجۇندى اۋىز جيرەن جىگىت بولىپ شىقتى. اق جال قۇلاسى تۇلكىدەي ادەمى ەكەن. ءجۇندى اۋىز — اقسۋدا وتىراتىن اڭشى ۆاسيليي ەكەن.
— اسسالاۋماعالەيكۋم!
— جول بولسىن!
— جول بولماي تۇر-اۋ، اقساقال. ساتىدان ءبىر بۇقا قاشىپ كەتكەن ەكەن، ياعني، ءۇش كۇن ساندالىپ، بەس شاقىرىم جەردەن ءبىر-اق رەت كوردىم. كوزىڭىزگە تۇسكەن جوق پا؟
— تۇسپەدى-اۋ... مەن دە جوق ىزدەپ كەلەمىن. ەلگە قاراپ بەت العان قىز بەن جىگىت ۇشىراسپادى ما؟
— كورە المادىم.
يىعىنان بەساتارى شوشايىپ، اقجال قۇلانىڭ ۇستىندە الشيىپ وتىرعان ۆاسيلييگە شەرۋباي سەنىمسىزدەۋ قارادى. شەرۋبايعا اڭشى دا سەنبەپ ەدى. اڭ ەمەس، ادام قۋا شىققان شالدىڭ قوساۋىزى نەسى؟ ىزدەگەنى قىز بەن جىگىت بولسا، ۇرى-قارى دا ەمەس سياقتى، وعان مىلتىقتىڭ نە قاجەتى بولدى ەكەن؟.. ەكەۋى ەگەسكەندەي ءبىرىنىڭ جولىن ءبىرى بوگەپ، ويقاستاپ ءبىراز تۇردى دا جىگىتتى كوزىنىڭ قيىعىمەن اڭدىعان شەرۋباي:
— نەشە قار باسقان؟ — دەدى.
— ءتورت جاسار.
— وندا الىستان ىزدەمە. قوزى قاسىنان قولدان وتتاعان ءتورت جاسار بۇقانىڭ بار كورگەنى اقسۋ، باسقا ءوڭىردى جاتىرقايدى. ۇزاپ تا كەتپەگەن شىعار.
ىستىقتا تەرىستىڭ بيىگىندە جۋساپ، كۇن قايتا كۇنگەيدى قۋالاپ ەتەككە قاراپ جايىلاتىن بۇعى مالىنىڭ ادەتى. ءوزىن اڭشى ساناتىنا قوساتىن ۆاسيليي تاعى مىنەزىنە شورقاق، اڭشىلىعى دا ءدۇبارازداۋ بولسا كەرەك، بۇعى دەسە باقايىنىڭ قۇرتىنا دەيىن جاتقا بىلەتىن شەرۋباي ونىڭ ءۇش كۇن بويى تايگادا بوس تەنتىرەگەنىن شالاعايلىققا جورىپ تۇر. ءوز شارۋاسى قاپەرىنەن شىعىپ، ەسىل-دەرتى دونەن بۇقاعا اۋدى دا سوڭىمنان ەر دەگەندەي اڭشىعا قولدى ءبىر سىلتەپ قارا كەردى اقتوماردىڭ قياسىنا سالدى.
اقتوماردىڭ بيىگىنە شىققانشا ەكەۋى دە ءۇن قاتقان جوق. شەكەسى تاز، كۇنگەيى تاستاق، جەلكەسى جىنىس اقتوماردىڭ بيىگىنە شىقساڭ دۇنيەنىڭ توبەسىندە تۇرعانداي بولاسىڭ: كوز ۇشىندا تەڭكيىپ تاعى دا كوكجوتا وتىر، كوكجوتا قايدان قاراساڭ دا كوز ۇشىندا وتىرادى، جان-جاعىنان قاۋمالاعان تاسقۇركە مەن كوكالا ايعىرعا، شاشتىعا التايدىڭ ءتورىن بەرگىسى كەلمەگەن سياقتى. ساتىمەن قورشاپ تاستاعان باۋىرداعى بۇعى ءورىسى ۇشى-قيىرسىز تاۋلى ولكەنىڭ پۇشپاعىندا بيت تەرىسىندەي-اق.
اڭشىنىڭ اقجال قۇلاسى تۇلكىدەي اسەم بولعانمەن ءالجۋاز ەكەن: سيراعى تىم جىڭىشكە، ومىراۋى قۋشىق، تاناۋ تىنىسى جىلاننىڭ ىنىندەي تار، ساۋىرى سەرە؛ ات باپتاۋدىڭ ءجونى وسى دەپ اڭشى جىگىت اۋزىن وتتان المايتىن بولسا كەرەك، مايدان جارىلىپ كەتەيىن دەپ تۇرعان مەس نەمە تىزەسى دىرىلدەپ، ۇماسىنان اششى تەردىڭ اق كوبىگى شۇمەكتەپ تۇرسا دا يەگى جەتەتىن جەردەگى ات بۇرشاقتى جالماپ ءولىپ بارادى. مەزگىلسىز وتقا، اۋىزدىقپەن سۋاتقا باس قويمايتىن مىنەزدى قارا كەر بۇيرا قاپتال بوپ قانا بۋسانىپتى؛ ەركىندىگى، ەلپەكتىگى بولماسا شالدۋارلىعى جوق، تىزگىنىن تارتپاي، ەزۋىن جىرتپاي، ەردى دە باپپەن سالعان تاربيەدەن شىعار، بۇرشاقتى كۇرت-كۇرت كۇيسەگەن اقجال قۇلاتا كۇرسىنىپ ءبىر قاراعانى بولماسا تىرپ ەتكەن جوق.
شەرۋباي ءدۇربىسىن كوزىنە سالىپ كوپ تۇردى. قىرقا-قىرقانى ءسۇزىپ كوپ شارلاعان قارا ءدۇربى قارسى بەتتەگى شىرشالى قولاتتىڭ تەرىسىنە جەتە بەرىپ كىلت ءمۇدىردى... كەر بۇقا قىنالى جارتاستىڭ ىعىندا قاننەن-قاپەرسىز بۇتا باسىن ساۋىپ تۇر ەكەن. كۇننىڭ قىزعىلت ساۋلەسى مەن قىنالى تاستىڭ قىزىل بارقىت تۇسىندە جارعا سوققان قىپ-قىزىل تاس مۇسىندەي قاتىپ قالىپتى. اجالى اڭشىنىڭ يىعىنان شوشايعان بەساتاردىڭ ۇڭعىسىندا جاتقانىن سەزەتىن دە ەمەس. شەرۋباي اڭشىنى ساۋساعىمەن ىمداپ شاقىرىپ الدى.
— تىم قاشىقتان اتىپ بوسقا جارالاپ جۇرمە، ەتى دە بۇلىنەدى، ون بەس قاداقتاي ءمۇيىزىڭ دە بوس ءراسۋا، — دەدى، شال كۇنشىلىكتە تۇرىپ كەر بۇقانىڭ ءمۇيىزىنىڭ قاداعىن دا ولشەپ قويسا كەرەك.
— يازۆي! ۆوت زۆەريۋگا! — دەگەن اڭشىنىڭ قارلىققان داۋىسىندا قاساپشىنىڭ حايۋانعا دەگەن كونىپ وشپەندىگى بار ەدى، بەكەر بولدى-اۋ دەگەندەي شەراعاڭ اڭشىعا شەكەسىنەن اتا ءبىر قارادى. اڭشى قارا ءدۇربىنى اۋدارىپ-توڭكەرىپ ۇزاعىراق ۇستاپ قالدى. جىگىتتى تاڭداندىرعان قارا ءدۇربىنىڭ تيتۋلى ەدى: "وتۆاجنومۋ رازۆەدچيكۋ ساپانينۋ زا وسوبىە زاسلۋگي ۆ بوربە س ياپونسكيمي زاحۆاچيكامي. وت كوماندۋيۋششەگو ۆويسكامي..." قىزىققانى ما، الدە سەنگىسى كەلمەدى مە، يەسىنە قايتىپ بەرۋگە قيماعانداي:
— قانشا جىل ۇستادىڭىز؟ — دەپ قيپاقتادى.
— ەكى سوعىستى بىرگە وتكىزدىك. ەندى بىرگە قارتايىپ كەلەمىز.
— امال نە، اڭشىنىڭ ومىراۋىندا جۇرەتىن نارسە ەكەن، — دەپ ۆاسيليي قيماستىقپەن زورعا قايىردى. — اڭ ەمەس، الباستى ەمەس، مىنا دۇربىمەن يەك استىندا جۇرگەن ەكى ادامدى تاپپاعانىڭىز قىزىق ەكەن، — دەدى ەل جاققا ەلەۋسىز مويىن بۇرعان بولىپ. جىگىتتىڭ جول سىلتەگەن سىڭايىن شەراعاڭ دا ىشتەي سەزە قويىپ ەدى...
...جوتاعا اعىزىپ شىققان جالعىز اتتى تۇيعىنداي قۇلدىراپ قيا بەتتەن تىك سالدى. تۇياق ساتىرى ەلسىز تاۋدىڭ اڭعارىن ءتىلىپ ءتۇسىپ، جاقپار-جاقپار تاستاردى جارىپ جىبەرەتىندەي بولىپ ەدى. وزەكتە بەيعام كەلە جاتقان قىز بەن جىگىت بۇرىلىپ قاراعانشا، تۇيعىنداي قۇلدىراعان جالعىز اتتى ءتۇيىلىپ كەپ قالىپتى. ەكەۋى ساسقانىنان ءبىر اۋىز سوزگە دە كەلە العان جوق. ساتىرلاتىپ كەلگەن شال ات باسىن شىرەپ توقتاتتى. شاقشيعان كوز شاراسىن اتىپ تۇر ەدى. قولىنداعى قوساۋىزدىڭ ۇڭىرەيگەن وڭەشى تۇتىندەپ تۇرعانداي كورىندى.
— اجالىڭ جوق ەكەن! جەتكەن جەرىندە اتىپ تاستاپ كەتەتىن ەدىم! — دەدى. شەرۋباي قىزىنا ايتىپ ەدى. قىزى نەگە اتاسىڭ دەمەدى. نەگە اتىپ تاستايتىنىن شال دا ايتقان جوق، بەكەت قوساۋىزدىڭ وڭەشى مەنى تاباتىن شىعار دەپ ەدى. قورلاعاندا ەسىرىك شال ونى كوزگە دە ىلگەن جوق، ءيتپىسىڭ، كىسىمىسىڭ دەگەن جوق. بەكەتكە باتقانى وسى بولدى.
— اقساقال، جازىعىم جوق، وسى مەنىڭ سۇقپىتىم سىزگە نەگە جاقپادى؟..
— ونى اكەڭ ەسىمحاننان سۇرارسىڭ! — دەپ شەرۋباي كيمەلەگەن قارا كەردى كەرى بۇردى. — اۋزىڭا تۇك بىتكەنگە ىشىمە دە تۇك ءبىتتى دەپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي!..
شەرۋباي ءسوز اياعىن توسقان جوق. ءوز ايتارىن ايتتى دا بەكەتتى قارىزدار قىلىپ تاستاپ كەتتى. ونىڭ تۇتىككەن ءجۇزىن جىگىت جەلكەسىنەن-اق تانىعان. بەكەت ەسىرىك شالدىڭ جەلكەسىنەن كوزىمەن اتىپ قالا بەردى.
— ساۋ بولعايسىڭ! — دەدى ءسان، جىميعان جۇزىندە كەكەسىن، الدە مازاق. — اقسۋعا سالەم ايتا بارعايسىڭ! — دەپ جاتىپ كەپ كۇلسىن. جىندانعان شىعار دەپ ەدى. جىن قاققانداي ساتىرلاتىپ كەلىپ، سارت بۇرىلىپ قايىرىلماي كەتكەن ەسىرىك شالدىڭ ارتىنان بۇل دا شابا جونەلدى... بەكەتتىڭ اكەسىنەن سۇرايتىنى كۇن سايىن كوبەيىپ بارا جاتىر ەدى.
3
اتىپ تاستايتىن با ەدى؟ الدە اشۋمەن شىققان ءسوز بە؟ ايتىلعان سوڭ — اتقان وق، قايتىپ الۋ جوق. اتىپ تاستاماسا دا ءومىر-باقي كوكەيىنەن كەتپەيتىن بولدى. اتتەگەن-اي، مۇنان دا اتىپ تاستاعانى جاقسى ەدى عوي! "ءولىپ قالسا — وكىنبە، ءتىرى بولسا، بەتىنەن قاقپا"، — دەپ ەدى. اتىپ كەتكەنى وعان دا، بۇعان دا جەڭىل ەدى. بەتىنەن قاقپاعانى وسى ما؟.. ارتىنان الدەكىمدەي دالاقتاپ قۋاتىن داراقىسى ەمەس ەدى عوي. ەسى بار قىز قايدا كەتسە دە ەسىگىن تاپپايتىن با ەدى... ءبىراق ەسىمحاننىڭ ەسىگىن اشپايمىن، ۇرىق-شارقىما ەسىمحاننىڭ ەسىگىن اتاتتىرمايمىن دەگەنى قايدا؟.. ەسىمحان كىم، ونىڭ بالاسى كىم؟ وتىز جىل وتسە دە ەسكىرمەيتىن، ەستەن كەتپەيتىن نەتكەن قىجىل بۇل؟ قيىردا قاشىپ ءجۇرىپ وسى ەلدىڭ يتىنە دەيىن ساعىنعانى قايسى؟ قان مايداندا ءجۇرىپ وسى ەلدىڭ ەسىگىنەن ءبىر سىعالاپ ولسەم دەگەنى قايدا؟ ەندىگىسى نەعىلعان كەپيەت، نەعىلعان كىساپىرلىك؟.. اتتەگەن-اي!..
جۇگەن سىلدىرىنان، شالعىندى شيراتقان ات اياعىنىڭ سىبدىرىنان ەرىپ كەلە جاتقانىن جاۋىرىنىمەن سەزىپ وتىر. جالعىز قىزدىڭ جۇزىنە قاراماسا دا، جاۋىرىنى كوپ نارسەنى سەزىپ كەلەدى. جىلاپ كەلە مە ەكەن؟ بۇل جىلاۋشى ما ەدى! بالانى جىلاتىپ ۇيرەتپەگەن، جىلاعانىن جانە كورگەن جوق. ەرمەسە ەكەن دەپ ەدى. قالماۋىن كوردىڭ بە! ءدال ءقازىر كەيىن قاشسا قۋماس ەدى. قۋماس پا ەدى؟..
تاقىمىنا قىستىرعان قوساۋىزدى قولىنا الىپ وپىرىپ قارادى. "مىنا پالەنىڭ وعى بار ەكەن-اۋ. جۇلىنداي تۇسىرەتىن ەدى..." ۇشىدا سىڭار وقتىڭ قاي زاماننان جاتقانىن دا بىلمەيدى. بۇعىدان كەتكەلى قولىنا مىلتىق ۇستاۋدى قويعان، اڭشىلىققا و باستا زاۋقى جوق-تى. پاتروندى لاقتىرىپ جىبەرىپ، بوس مىلتىقتى ستۆولىن سالاقتاتىپ ەردىڭ قاسىنا ىلە سالدى. قولىما قارۋ ۇستاماسپىن دەپ ەدى. ۋاقىت ۇستاتتى. سامۋراي ۇستاتتى. فاشيستەر ۇستاتتى. ءبىراق ءوز كۇشىگىمە مىلتىق كەزەنەمىن دەگەن جوق ەدى.
ءوز كۇشىگى اكە قينالاتىنداي ابەستىك جاساعان جوق ەدى. ەركەلىك پەن ەگەستەن تۋعان ءىس بولدى. ەندى اكەسىن بوسقا رەنجىتكەنىنە ءوزى دە وكىنىپ كەلە جاتىر. باسقا باسقا، ءوز اكەسىن قۇدايداي كورەتىن قىز ونىڭ قارا تىرناعىنا دا تىكەن قادالماۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيتىن. بىرەۋدىڭ سوزىنەن، بىرەۋدىڭ كوزىنەن كۇيەۋىن بيىك دەپ ۇعاتىن وگەي شەشەدەن كورگەنى، سونان سوڭ ءتىرى جانعا قيانات تۇگىلى، قيالاپ جولىن كەسپەگەن اكەنىڭ ءوز مىنەزىنەن العان ءتالىمى. بالا كوزىنە جاماندى كورسەتپەگەن وت باسىنىڭ بىرەۋدى جامانداپ كورمەگەن اتا-انانىڭ اسەرى بولار، دۇنيەدە جامان ادام بار دەگەنگە ءسان دە سەنبەيتىن. ەكى-ۇش دۇركىن اتىن تەبىنىپ، اكەسىمەن قاتارلاسقىسى كەلىپ ەدى، باتىلى جەتپەدى. "ءا، جامان دەگەن وسى ەكەن-اۋ!" — دەپ تۇڭعىش رەت جاماندىقتىڭ بەلگىسىن ءوز بويىنان تاپقانداي بولدى. اكەسىمەن سالىستىرىپ، ءوزىنىڭ جامان ەكەنىن سەزىندى. ونەرى جوق، وزىندىگى جوق، بايعا تيۋدەن باسقا ارمانى قالماعان ۇرعاشىدان جاماندىقتان باسقا نە ءقادىر كۇتۋگە بولادى. تەگى كەرەكسىزدىڭ ءبارى جامان بولۋعا ءتيىس دەپ ءتۇيدى. ءتۇڭعىش رەت جاسىپ، اكە سوڭىنان بوس ەرىپ، اكە شاڭىراعىندا بوسقا جۇرگەندەي سەزىندى. بوس كيىندىرىپ، بوسقا اسىراپ، بوسقا كەرگىتىپ، يتكە تاستاسا وبالى جوق جاماندى بوسقا قۋىپ... اتىپ نەگە تاستامادى؟.. ەركەلىگى مەن تەنتەكتىگىن جۇرتقا سالىق قىلعان ءبىر قىزدان اكەگە، وشاققا، ەلگە قانداي قايىر؟.. اتتەگەن-اي!..
سۇتكە جارىماعان جەتىمدەي وزەگىندە ءبىر وكىنىش، ومىرگە دەگەن ءبىر اشقاراقتىق ۇنەمى شولىركەتىپ تۇرعانداي بولۋشى ەدى. نە ءبىر ءتاتتىنىڭ تاڭدايىنا جىلىمشى، تامسانۋعا تۇرمايتىن كەرمەكتىگىن العاش رەت ون ءۇش جاسىندا قىز كيىمىن كيگەندە سەزىنگەن، قىز دەگەن شىركىننىڭ تۋعان شاڭىراققا دا وگەي ەكەنىن ۇعىنىپ، ءوزىن ءوزى قور تۇتىپ، قىز دەگەن تابيعاتتىڭ قورلىعى ما دەپ قالدى. ون ءۇش جاسقا دەيىنگى ەر مىنەزىنە، ەركىندىگىنە ەندى ەرەگەس قوسىلدى دا ادەپكى تىرلىكتىڭ ءبارىن جاداعاي سۋ ىشكىلىك دەپ، سول جاداعايدى مەنسىنبەيتىن، جاداعايعا تامسانبايتىن ادەپ شىعاردى. سويتسە... ەركەكتىڭ دە كەز كەلگەنىنىڭ ايەلدەن وزعانى كەم دە كەم، ايەل بولىپ كورمەسە دە كورمەگەن جەردىڭ وي-شۇقىرى سياقتى جاداعاي تىرلىكتىڭ دە كەدىر-بۇدىرى، قىزىعى مەن مۇڭى بار ءتارىزدى. تۇڭعىش رەت بايگەنىڭ سوڭىندا قالدى، ونەردەن دە ەشكىمنەن وزا المادى، وزىندە بوتەن-الا بىردەڭە بولماعان سوڭ ات ۇستىندەگى جەلىك — اكەنىڭ قالىڭ شاڭعا تاستاماي ۇنەمى جەتەككە الىپ سۇيرەگەنىندەي ەكەن. بۇيىرماعان جۇلدەنى اسەكەڭ الدىنا اكەلىپ تاستاعاندا ايەل زاتىنا مىقتى قولدىڭ، ەركەكتىڭ ءزىلى مەن ءدىنى قاجەت ەكەنىن ۇقتى. بۇل، ءسىرا، ەڭ سوڭعى ءۇمىت بولار، ەڭ بولماسا ومىردە جاقسى ايەل بولىپ قالۋ ءۇمىتى... سورلى اكە نەگە شىرىلدايدى دەيسىڭ. تەك اكەگە عانا سور بولماي، ەركەككە دە سور بولماعانعا نە جەتسىن!.. كەشەگى ۇلى — جىڭىردە بىر-بىرىنە تەرەزەسى تەڭ تۇسكەن ءۇش-اق ادامدى كوردى: ءبىرى، ارينە اكەسى، ەكىنشىسى، ارينە، اعاسى، ءۇشىنشىسى... قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، العاش كورگەندە ءتۇرى مەن سۇسىنان شوشىعان قيسىق مۇرىن ەگەر. اكەنىڭ مارتتىگى، اعانىڭ كىسىلىگى قاشان دا كىسىنىڭ دە، كىشىنىڭ دە مىسىن باسقان، اتتەڭ، كەڭسىرىگىن سكالپەلمەن تۇزەتسە ەگەر دە اجەپتاۋىر جىگىت بولعانداي ەكەن... قاراداي توزىپ كەلە جاتىپ كۇلكى قىستى. ەسىنە بەكەت ءتۇسىپ ەدى. بايعۇس، نە مازاقتى دا سىڭىرە بەرەتىن مەس ەكەن-اۋ!.. سىرىڭدى شاشپايتىنىن، سىرىن دا شاشپايتىن ەڭ قۇرىعاندا زەردەلى تۇلىپ بول.
ماعان ايەل بول دەپ ءتۇبى ءبىر جىگىتتىڭ ايتارىن باياعىدا-اق بىلگەن. بىلگەن سوڭ دا ايەل بولۋدىڭ ەش قىزىعى جوق ەكەنىن سەزگەن. سونان سوڭ با، كەشە بەكەت قۇشاعىنا وراپ جۇرەگىن قوسا ۇسىنعاندا سەلت ەتكەن جوق، قۇمارتپاي جاتىپ قىزىعى، قول ارتپاي جاتىپ قىزۋى تاۋسىلعان باياعىدا توزىعى جەتىپ ەسكىرىپ قالعان سىلىكپەدەي جەك كورىندى. سويتسە ول بايعۇستىڭ ۇرعاشىعا قويار تالابى دا، تالعامى دا جوق ەكەن، وعان قارىزعا بەرەر، ودان قارىزعا الار قاسيەتى دە جوق بولىپ شىقتى. نە جامانشىلىقتى، نە جاقسىلىقتى تىلەمەيتىن سۋىق جانعا جار قۇشۋدىڭ نە قاجەتى بار، ءبىر قاسيەتىنە تابىنعانى بولماعان سوڭ شيكى دەنەدەن گورى ايەل زاتىنا تۇلىپ قۇشاقتاعاننىڭ ءوزى ارتىق ەمەس پە. ويىنا قايدان ساپ ەتكەنىن كىم ءبىلسىن، كوز الدىنا قاپەرىندە جوق قيسىق مۇرىن كەلە قالعانى. ەگەر قيسىق مۇرىن ەگەر قاتىندىققا الماسا، ساعان-اق تيەيىن دەدى. ءداپ وسى جولى نەكە كۋالىگىن قولىنا ۇستاتامىن دەدى. مازاق ەكەنىن تۇسىنسە دە مازاقتاپ تۇرسىڭ دەمەدى. مەيلى دەدى. قيسىق مۇرىنعا قاتىندىققا جاراماساڭ، مەن سەنى قايتەيىن دەمەدى. مەيلى دەدى. سول ساتتە قول الىسىپ، سول بەتتە قيسىق مۇرىننىڭ الدىنان وتۋگە تارتىپ كەتىسىپ ەدى. مۇنىڭ ارتىنىڭ نە بولارىن ەكەۋى دە ويلاعان جوق. ەگەر ارتىنان اكە قۋىپ جەتپەگەندە... قاراپ ءجۇرىپ قارا باسىن ساۋداعا سالعان، قاراداي ءوز باسىن ءوزى قورلاعان ەركە قىزدىڭ ارۋاعىن اكە بايعۇس تاعى دا كوتەرىپ تاستاعان ەكەن-اۋ!.. بەكەتتىڭ توڭىرەگى تولعان بەكەتتەر مە دەپ ەدى: جاقىبى، مەشەلى، بەسكەمپىرى... بەسكەمپىردىڭ تۋعان جيەن ەكەنىن تۇڭعىش رەت كەشە ەستىدى. باياعىدان بىلەتىندەي، باياعىدا ەستىگەندەي قۇلاعىنا ەسكىرىپ جەتتى. ايتەۋىر ءبىر سەزىم، ءبىر تۇيسىك بەسكەمپىردىڭ جاقىن ەكەندىگىن جۇيكەسىندە قايتالاپ وتىرعانداي بولۋشى ەدى. ءساننىڭ وعان جان تارتۋى، جاقسى كورۋى دە قاندا جاتقان وزەكتەس ءوز ءيىسى بولعانى دا. جانى اشيتىنى — جولى اۋىر، جۇرتتان بويى وزىپ تۇرسا دا كوزگە تۇسە بەرمەيدى. بۇل دا قاسيەت ەمەس، ازاماتتىڭ قاسىرەتى شىعار...
اكەسىنىڭ ءشوجىپ، يىعىنىڭ جوعالىپ كەتكەنىن بايقادى؛ اكەنى قارتايتاتىن بالا ەكەنىن، ازابىن كورمەسە دە بالاسىنا قاراپ قارتاياتىنىن ون جەتىدەگى جاس ەلەسىن بە، ايتەۋىر ۋايىم بە، مۇڭ با، اۋزى شەشىلگەن قاپتاي ويسىراپ قالعان قوڭىلتاق ءبىر ءساتىن قارا كەردىڭ سىلبىر اياڭىنان سەزدى. ايتقانىڭنىڭ ءبارىن قالت جىبەرمەي تىڭداپ وتىرىپ ات ۇستىندە ۇيىقتايتىن، باسقان ءىزىڭدى قالت جىبەرمەي باعىپ وتىرىپ اس ۇستىندە قالعىپ الاتىن ادەتى ەدى. سوڭىنان سالپاقتاعان كۇشىگىن ءدال ءقازىر دە جاۋىرىنىمەن اڭدىپ قاراقۇسىمەن كورىپ كەلە جاتقانىن كۇشىگى دە ءبىلدى.
قاراعاي باسىن قىزۋىمەن مايىستىرعان شىلدەنىڭ تىمىرسىق كۇنى قىرقادان مايىسىپ بارادى ەكەن. كۇنگەي-كۇنگەيدەن جونى قىزارعان بۇعى، مارال قىنالى تاستاي شاشىلىپ قالىپتى. ءالپىنىڭ كەشكى سامالى ەندى عانا تىرىلە باستاعان، گۋ ەتكەن قىمىزدىق پەن قىلقان ءيىسى قولقاعا سىيماي، سۋىق سۋعا سۇڭگىپ شىققانداي دەنەنى ءدۇر ەتكىزگەندە بارىپ شەرۋباي دا قارا كەردىڭ قوس وكپەسىن تەۋىپ قالدى.
بۇلاق باسىندا وتىرعان جالعىز اۋىلدىڭ جەروشاعى جاڭا عانا شالقىپ ەدى. جاڭا عانا بۇزاۋىن بايلاپ، سيىرىن سۋاتقا ايداپ تاستاپ قازىق باسىنان قايتقان اسەم تۇندىگىن جاپقانشا شالى مەن قىزى ءۇن-تۇنسىز جارىسا ءتۇسىپ جاتتى. ءبىر كۇننىڭ اسى مەن اسارىنان سوڭ با، الدەبىر كۇنگە بيە بايلانباي جەلىنىڭ بوس قالعانىنان با، اۋىل ماڭى قۇلازىپ، ەسكى جۇرتتاي قاڭىراپ تۇر ەكەن. شالعىنعا سىرماق جايىپ، كورپە-جاستىق توسەپ، اس جاۋلىقتى تۇتىننەن اۋلاق الىپ كەتكەن اسەمنىڭ ابىگەرى دە، جايىن سۇراماسا دا جايدارى قاباقپەن الدارقاتپاق بولعان شالدىڭ ەلپەكتىگى دە قۇلازىعان جۇرتتىڭ ۇڭىرەيگەن ىزعارىن ۇركىتە المادى.
شەرۋباي قارا كەر مەن اق جالدى جابۋلاپ ءوزى سۋىتىپ، ۇلكەن ۇلدى تىڭ كولىككە جۇمساپ ەدى، ۇيالاس كۇشىكتەي شۇبىرىپ ۇشەۋى بىردەي كەتتى دە، داستارقان باسىندا ەربەيىپ ەكەۋى تاڭا قالدى. كەشكى اسقا شالى مەن ساماۋىردان باسقانى شاقىرعان جوق، ءيىندى قاتقان كۇرەڭ شايدى دا ءسۇيسىنىپ ىشپەدى، شىپشىماعان ماڭدايى شىنىداي شاتىناپ، جىپسىمەگەن قالپى ءيى سىنباي قويدى. اسەم ءساننىڭ كەسەسىن توڭ كەرگەن كۇيى اشقان جوق. مۇنىسى، قىزىڭ بۇگىن داستارقانعا كەلمەيدى، كەلتىرمەيمىن دەگەنى ەدى. بالالاردىڭ سىباعاسىن قوناقتان بۇرىن ويلايتىن اسەم بۇگىن ادەت بۇزدى.
جىلقى ىمىرتتاۋعا كۇندە ءسان شىعاتىن ەدى. شەرۋباي ۇندەمەي ءجۇرىپ شارتيعان كۇرەڭ شابدارعا ەر سالدى دا، كادىمگى ىمىرت تىرلىكتىڭ قىرت جىلقىشىسى بولىپ ميقيىپ اتتانىپ كەتتى. پۇشپاق بوركىنىڭ جاپىرايىپ، قۇلىن جارعاعىنىڭ تۇگى قىرقىلىپ قالعانىن اسەم دە تۇڭعىش كورگەندەي، شارتىق شابداردىڭ ۇستىندەگى شەرۋبايدى تانىماي، قۇداي-اۋ، وسى دا مەنىڭ بايىم با دەگەندەي ءور توقال تۇڭعىش رەت كوزىنە جاس الدى.
شال كەتكەن سوڭ بۇل وشاقتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇرىس باستالدى. ءسوز ايتىلعان جوق، ايعاي شىققان جوق، قاباق پەن كوزدىڭ سويىلعا بەرگىسىز ۇرسىسى ەدى. بەيمەزگىلگە قاراماستان اسەم قىز وتاۋىن جىعىپ، قارا شاڭىراقتىڭ وڭ جاعىنا تەلىپ تىكتى دە ەسىگىن ءشيدىڭ تۇبىنەن شىعاردى. "ەندى وسى ۇيدەن اتتاپ كورشى!" — دەگەندى ءسان وگەي شەشەنىڭ دىم سىزباي، اشۋدان جەلىمدەلىپ قالعان ەرنىنەن وقىپ ەدى.
6
العاش رەت قاتىن، بالادان جەرىگەندەي ۇيگە قايتقىسى كەلمەدى. جىلقى ىشىنە كىرگەن سوڭ ءار نارسەگە الدانىپ، جەلكەسىنەن تارتقان قىرسىقتان قۇتىلعانداي ەدى. شارتىق شابداردى ارقان سۇيرەتىپ بوس جىبەردى دە كۇرەسىنگە بايلاساڭ دا تىرپ ەتپەيتىن ىنجىق بايعۇستى وبالسىنىپ قايتا جيناپ قانجىعاسىنا بايلادى. جاياۋ شارلاپ قارا كەردىڭ ءۇيىرىن تاپتى. اتادان قالعان مال تۇياعىن سوڭعى ون جىلدا تىرنەكتەپ جيىپ جيىرمادان اسىرىپ ەدى، تايىندا جيىرما ءتورت مىڭعا جىلقى زاۆودىنان ساتىپ اكەلگەن اسىل تۇقىم رىساك بۇگىندە تەڭبىل كوك ساقا ايعىر بولعان، اۋەلدە جابىدان قورقاتىن مومىن نەمە بۇگىندە ءۇيىرىن ازسىنا ما، سوڭعى كەزدە قازىمىرلانىپ، كورشىنىڭ كوز سۇزەرىنە تالاسىپ، بۇزىپ شاۋىپ ۇياتسىزدىق جاسايتىندى شىعاردى. ءبىراق الدىنا سالعاندى اداستىرعان جوق، جاتىرىن بوساتقان جوق. ساۋىنعا باسقاسى دا جەتىك بولعان سوڭ، بۇل ۇيىرگە جەلى مەن جۇگەن — نوقتانى كورسەتپەپ ەدى. ۇرپاعى ەجەلگى تەگى قارا كەردەن جاڭىلىپ قارا كوككە كوبىرەك وڭىپ بارادى. ينەنىڭ كوزىنەن وتكەندەي جىپ-جىلتىر قارا كوك بايتالداردىڭ كوگەندىگى تولا باستاعان ەكەن، كەلەر جىلى ەگەردىڭ قاراجال قۇلاسىنىڭ تاقىمىنا ءبىر سالىپ بولەك باقسا...
تىرلىك دەگەن وسى-ay!.. "نەمەنە، قۇدا تۇسە كەلدىڭ بە؟" — دەپ شالدىڭ ويىن سەزىپ قالعانداي تەڭبىل كوك تاناۋىن دۇكىلدەتىپ قاسىنا جەتىپ كەلدى. اكەلگەندە ءولى ءجۇنى تۇسپەگەن كوتەرەم تايدى قولدان جەمدەپ، بوز بيەنىڭ سۇتىمەن سۋارىپ ەدى، ورىستەن شەرۋبايدى كورگەن سايىن ءبىر نارسە دامەتىپ، ساعىنىپ قالعانداي قالتاسىن تاناۋىمەن تىنتەتىن ادەتى. شالدىڭ توبەسى تەڭبىل كوكتىڭ تاماعىنا جەتپەي قالدى. "زاڭعار بوپ كەتىپسىڭ-اۋ، تورپاعىم!" — دەدى. بۇزاۋمەن تالاسىپ شەلەككە جۇگىرەتىن جەتىم نەمەنى اسەم كەزىندە "تورپاق" اتاندىرىپ جىبەرىپ ەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن باقتالاسىمەن شايناسىپ قالسا دا اسەمنىڭ داۋسىن ەستىسە مايدان دالاسىن سونى سىيلاعاندىقتان عانا تاستاپ شىعاتىن سىپايلىعىن ۇمىتقان جوق. ۇيدەن كۇيسىز اتتانعان شەرۋباي قالتاسىنا قانت سالۋدى دا ۇمىتىپ كەتكەن، ماعان وسى دا جەتەدى دەگەندەي تەڭبىل كوك شالدىڭ الاقانىن ۇزاق يىسكەپ، يىعىنان ەكى-ۇش قايتارا قاسىدى دا تەزەگىن تاستاپ كەتە بەردى. شىركىن، ءومىر-اي!.. قازاقتىڭ كۇنىن اتقا، اتتىڭ كۇيىن قازاققا تەلىگەن تابيعات-اي دەسەڭشى!..
شالدىڭ قۇرىسى جازىلىپ، اتام زاماندا ۇمىتىپ كەتكەن ماحوركاسىن اڭسادى. "شىركىن، ءبىر سورىپ تاستار ما ەدى!.." شابۋىلدان سوڭعى قان مايداننىڭ ارەدىگىندە سيرەپ قالعان جىگىتتەر ءبىر-بىرىن كوزىمەن ساناپ، ماحوركانىڭ ىسىمەن كوڭىل جۇباتار كەزى كوز الدىنان تاعى ءبىر ەلەستەپ ءوتتى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، سوندا دا ءار كۇن، ءار ءساتتىڭ ۇرەيى مەن قۋانىشىن اتتىڭ كوزى مەن كۇرسىنىسىنەن سەزۋشى ەدى...
قارا كوك اسپاندا ينە شانشار ورىن جوق قاقشيىپ قىرىنان تۋعان سىنىق ايدىڭ وراعى جىپىرلاعان جۇلدىزداردى جىرتىپ بارادى. قىمىزدىق ءيىسىن قۋالاپ التايدىڭ قاق تورىنەن جەل ەستى. قاشاننان ءتۇن بالاسىندا جالعىز ءجۇرىپ، جالعىز تۇنەپ ۇيرەنگەن شەرۋباي ەمىن-ەركىن كەڭ دۇنيەگە شىققان سوڭ، جانى جاي تاۋىپ ماسايراپ قالدى. ساتىدان قاشاتىن بۇعى، سيداعا تۇسەتىن سيىر ەمەس، جەلدەپ كەتەدى دەمەسەڭ جىلقى جارىقتىقتى جاز بويى التايدىڭ ادىرىنا قويا بەرىپ، قىس تۇسە جيناپ الساڭ دا قىلشىعى قۇرامايدى. جىلقىشىنىڭ بۇگىنگى بوشالاۋىنا بار سەبەپ، جالعىز ۇيگە سىيماعان سوڭ كوڭىل باسار وڭاشانى ىزدەگەن، ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلدارى ۇرى شىعىپ ءجۇر. بىرەۋ ەمەس، توبىمەن جۇرەدى، ءبىردى ەمەس، ۇيىرىمەن اكەتەتىن جىلقىنىڭ ۇرىسى. بۇگىنگى ۇرى جەگەنگە رازى ەمەس، ساتقاندى عانا قاناعات تۇتادى. قاتىن مەن بۇقتىرمادان اكەتسە مارقاكول، تارباعاتاي اسىرىپ سەمەيدەن ءبىراق شىعادى دا رەتىن تاپسا جالعان دوكۋمەنتپەن ەت كومبيناتىنا، تاپپاسا ارزان باعامەن الىپ ساتارعا وتكىزەدى. بۇل ەلدىڭ دە ۇرىسى ەمەس، ءيىسى دە، ءىسى دە بوتەن، جەر تۇبىنەن كەلگەن قانىشەر، ۆەرتولەتپەن قۋىپ، قارۋمەن توقتاتپاساڭ ات اياعىنا جەتكىزبەيدى، جالعىز-جارىمعا الدىرمايدى. مۇنداي نايساپتاردى شەراعاڭ بالا كەزىندە دە كورگەن، ەستىگەن دە ەمەس. قياناتتىڭ تالايىن تارتىپ ەدى، كوزىڭدى باقىرايتىپ قويىپ اق مالىندى پۋلەمەتپەن قىرىپ سالعاندار دا بولعان، بۇقتىرما مەن قاتىننىڭ سۋى قان بوپ اعىپ، التاي ءوڭىرى قان ساسىعان كەز دە وتكەن، ءبىراق، زاماننىڭ ءتۇزۋ كەزىندە ۇيىمداسقان ۇرلىق، توتەننەن زورلىق بولادى دەپ ويلاعان جوق. ياپىراۋ، اقشانى موشەكتەپ ارقالاعان كەي قوڭىزدىڭ نيەتىنە، ىندىنىنا نە بولعان؟.. كۇندىز عانا ەسىنە الىپ، كەش بولا ۇمىتقان ەسىمحان تاعى دا كوز الدىنا كەلدى. قوداستىڭ جالىنداي جالبىراعان شاشىن قوبىراتا قايىرىپ، بىلعارى مەن ءيىس ماي مۇڭكىگەن ەسىمحان كەكەتە كۇلىپ قول بەرىپ، ارتىنشا الاقانىن ودەكولونمەن ءسۇرتىپ وتىرعانداي كورىندى...
جيىرما سەگىزىنشى جىلى بايلارعا كامپەسكە كەلگەندە شەرۋباي وتىزداعى جىگىت ەدى. اكەسى ساپاعا ءۇش مىڭداي جىلقى ءبىتىپتى. ءۇش مىڭ با، ءۇش ءجۇز بە، الدە پروپيسكا ما، استىنداعى اتى مەن ەزۋىندەگى سىبىزعىدان باسقا دۇنيە جيىپ كورمەگەن "ساۋدايى" جىگىت اكە داۋلەتىن ەسەپتەگەن ەمەس، سول داۋلەتتە ەنشىم بار دەپ ويلاماعان دا. لەنينگرادتا وقۋدا جۇرگەن ءىنىسى سيعات سول ۇلى كومپانيانىڭ الدىندا ەلگە كەلىپ اكەسىن تاۋبەلىككە شاقىردى.
ءبىر مىنەر ات پەن ءبىر ساۋىننان باسقا مالدى ءوز ەركىڭمەن تاپسىر. زامان وزگەردى، سوۆەت وكىمەتى اشتان ءولتىرىپ، كوشتەن قالدىرماس، ءبىراق جانىم قالادى دەپ تاپسىرما، اق مالىڭدى اق نيەتىڭمەن، قادىرىڭمەن تاپسىر. جەر اۋدارىپ جاتسا، ونى دا كورەرسىڭ، قاي تۇكپىرگە بارساڭ دا ءبارى دە بۇگىن سوۆەت وكىمەتىنە قاراپ وتىر، — دەگەن.
اكە قارسى بولعان جوق، مال دەپ تە ءىشى اۋىرعان جوق؛ تورىمنەن كورىم جاقىن تۇرعاندا ماعان مال نەمە كەرەك، جان نەمە كەرەك، ايتەۋىر تۋعان جەردىڭ توپىراعىندا قالسام بولدى، تەك سەندەر امان جۇرىڭدەر دەگەن. جاڭا وكىمەتتىڭ ءتارتىبى مەن ماقساتىن، ساياساتىن ءوتى مەن ىعىن جاقسى بىلەتىن سيعات ۇلى كونفيسكاسيادان ءۇش جىل بۇرىن اكەسىنىڭ بار مالىن ارتىق داۋلەتىمەن قوسا قازىناعا وتكىزدى دە ەندى تىنىش جاتا بەر، بۇل وكىمەت تە شارۋانىڭ ىرقىن بىلەتىن يگى-جاقسىدان قاشپايدى دەپ قولىنا ءمورلى قاعاز ۇستاتىپ وقۋىنا قايتا اتتاندى.
"كەدەيدىڭ ءسوزى وتپەيدى، كەرى كەتكەننىڭ ءبوزى وتپەيدى" دەگەن دە راس شىعار، ب ا ق ورنىنا بايلىق جۇرگەن زاماندا، باسالقانىڭ ورنىنا باي سويلەگەن زاماندا ساپانىڭ ارۋاعىن كوتەرىل، اۋزىن دۋالى، اسىن ءقادىرلى ەتكەن بارلىق ەكەنى دە راس. ءبىراق ساسىق بايلار سياقتى مالدىڭ ارقاسىندا اقىماقتىعىن اقىلدان، ارامدىعىن ادامشىلىقتان وزدىرىپ ەلدىڭ قارعىسىنا، ەردىڭ نامىسىنا قالعان ەمەس، داۋلەتتەن كورى بەدەلدى بەتكە تۇتقان ساپا بولىستىققا تالاسىپ، بيلىكتىڭ قامشىسىن ۇستايمىن دەپ ورىنسىز جىرتىلماعان. ەسكىشە اجەپتاۋىر ساۋاتى بولا تۇرا مولدالىق قۇرماعان، قۇداي جولىن قۋماعان. بولىستىڭ بيلىگىنە، ءبيدىڭ اۋزىنا كولەڭكەدە جاتىپ-اق ءسوز سالا بىلگەن سوڭ، ادىلەتتىڭ الىپپەسىن بەلدەن باسقان زورلىقشىل زاماندا كوپتىڭ الدىنا شىعىپ جەكسۇرىن اتانىپ قايتەمىن دەگەن قۋلىعى دا جوق ەمەس-تى. جەلدىڭ قاي جاقتان تۇرارىن يىسىنەن سەزەتىن تەكتىنىڭ تۇقىمى قايران قازاقتىڭ ەندىگى ازىعى مال ەمەس، ساۋات ەكەنىن دە ەرتە تۇسىنگەن. ەكى ۇلدىڭ ەكەۋىن دە سەمەي اپارىپ وقىتىپ ەدى، شەرۋباي ساۋدايىلىق قۇرىپ جىن-پەرىنىڭ سوڭىنان كەتتى دە ەڭ قۇرىسا سەن ادام بول دەپ سيعاتتى رەسەي اسىرىپ سالدى. قاراتاي ەلىنىڭ بولىس سايلاۋىندا نادان اعايىنى ەسىمجاننان ەكى دۇركىن بيلىكتى تارتىپ الىپ، ءومىرى مال بىتپەگەن، رۋى باسقا، اتاسى جاۋ ورىسشا پىسىق ابدىككە شار سالدىرعاندا اتى شوڭ مۇرىننىڭ يگى-جاقسىلارى ساپادان تەرىس اينالىپ ەدى. سول ابدىكتى گەنەرال-گۋبەرناتورعا سالىپ، جالپاق نايماندا ءبىرىنشى بولىپ قۇلاق ەستىمەگەن ورىس-تۇزەم مەكتەبىن اشتىرۋعا سەبى ءتيدى، پانسيون ۇيىمداستىرىپ، قۇلجا مەن كوكتاس، ءۇرىمجى مەن دوم، قوياندى اراسىنا كەرۋەن سالدىرىپ، سونىڭ قاراجاتىن كوتەرىستى. شوقىنىپ كەتەمىز دەپ ەل جۋاندارى ات-تونىن الا قاشقاندا ابدىككە قوسقان اقىنى: مەككەگە بارىپ، جۇماقتىڭ تورىنە شىققان قاي مۇسىلمان قازاققا ارۋاق بولىپ قونىپتى، كىسىلىككە جەتپەسە دە ەڭ قۇرىسا ساۋاتىمەن كۇن كورەر دەپ كىل كەدەيدىڭ بالاسىنان شاكىرت جيناتتى. رەسەيدەن ساياسي ماتىپپەن جەر اۋىپ كەلگەن ورىس ۋچيتەلىن كەپىلدىككە الىپ، ەل بۇلدىرەتىن ساياسي ۇگىت جۇرگىزسە ءبىز جاۋاپ بەرەمىز دەپ گۋبەرناتورعا قولحات بەرگەن ەكى ادامنىڭ ءبىرى ساپا ەدى، قازاقتىڭ ايگىلى دەموكرات اقىنى مەن سول ساياسي تۇتقىننان ءدارىس العان شاكىرتتىڭ ءبىرى ەسىمحان ەدى...
...ريەۆوليۋسيانىڭ نە ەكەنىن ەل تۇگىلى، سونى جاسادىم دەگەن ساۋاتسىز ەل شولاقتارى دا ونىڭ ۇلتتىق، ساياسي-شارۋاشىلىق، تاپتىق ءمانىن ايتەۋىر بايلاردىڭ مالىن توناپ، داۋلەتىن تارتىپ الۋ دەپ ۇعىنسا كەرەك. قاراتايعا جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا كەش جەتكەن، ءارى مىڭ قۇبىلتىپ جەتكىزگەن سوۆەت وكىمەتىن قاسىنا ءبىر ميليسيونەر ەرتكەن ءبىر وكىل ءار اۋىلدى ارالاپ ءجۇرىپ ورناتىپ كەتىپ جاتتى. كەش جەتكەنمەن بۇكىل كومپانياسىن ءبىراق الا كەلدى دە، ءبىر جىلدا ءبىر عاسىردىڭ الەۋمەتتىك ءىسىن توڭكەرىپ تىندى: سوۆەت وكىمەتىنە جاۋ بولىپ، قارسى تۇرعان ەشكىم بولماسا دا، ەلدى سوۆەت وكىمەتىنىڭ اتىمەن قورقىتىپ-ۇركىتىپ، مومىن وتىرعان قاراڭعى جۇرتتىڭ ءبارىن ءبىر جەلىگە كوگەندەپ، ءبارىن ءبىر جازا، ءبىر ۇكىممەن كەسىپ، قارسى سوزگە كەلگەن ەل بەدەلدىلەرىن ەسىمحاندار سوتسىز، زاڭسىز اتىپ تاستاپ، ات مىنگەن، اس ىشكەن، شەكپەن كيگەن قايمانا قازاقتى كورسە سوۆەت وكىمەتىنىڭ قاس دۇشپانى دەپ قارۋ شوشايتتى. "ءوزىم وكىمەت بولعان سوڭ اپتاسىنا ءبىر ادام اتىپ تاستاۋعا قاقىم بار شىتار" دەيتۇعىن "ەرلىك" ەسىمحاندار زامانىندا تۋعان. قارۋدىڭ كۇشى، قوقان-لوقىمەن، زورلىقپەن جينالعان التىن، كۇمىس تاي-تۇياقتار، دۇنيە-مۇلىك يەسىن تاپپاي، وكىمەتتىڭ قازىناسىندا دا وتپەي اقىرى كورىنگەن سۇعاناقتىڭ قولىندا، قالعانى يتكە كەرەكسىز بولىپ ءشىرىپ كەتتى. دۇنيەنى شىرىتكەن ەسىمحانداردىڭ اۋزى-باسى سوندا دا قيسايعان جوق. تاركىلەۋگە تۇسكەن مالدى كەدەي-كەپشىك دەپ جۇرتقا تاراتىپ ەدى، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى كىشكەنتاي ساپا بولىپ شىعا كەلدى دە، كوبى تەگىن كەلگەن بايلىقتىڭ باياندىلىعىنا سەنبەي سويدى، ساتتى، ىرىڭ-جىرىڭ قىلدى، ەسىل مال نە ءورىستى، نە جايلاۋدى كورمەي قۋ تاقىرعا قامالىپ قۇرتتاپ ءولدى. ونىڭ ەسەسىنە سوۆەت وكىمەتىنىڭ ناعىز قاس جاۋى — جۇڭگو قاشقان اق باندىلاردىڭ باسكەسەرلەرى قاپتاپ، بەيكۇنا جۇرتتى اتىپ، توناپ، ويران سالعاندا قايمانا قازاقتى قورعايتىن ەشكىم تابىلمادى: اۋزىندا بوقتىق، قولىندا التىاتار، شوشاڭداعان شولاقتار، وكىمەتپىن دەپ كەۋدە قاققان ەسىمحاندار زىم-زيا جوق بولدى؛ ازعانتاي وتريادتار ءوزىن-وزى قورعاي الماي دوم قاشتى، كوكتاس قاشتى كەيبىرەۋلەر بوس دالاقتاماي يەسىز دۇنيەدەن كەرەگىن الا قاشتى.
ۇلى كامپاندى جۇرگىزگەن "قايراتكەرلەردىڭ" ءتۇرى وسىنداي ەدى. جاۋ كەتكەن سوڭ ءتۇر-تۇسىن وزگەرتپەستەن قايتا كەلدى. قانسىراپ، جايراپ قالعان ەلگە بۇل جولى وترياد ەرتىپ مىعىم كەلدى، ەندى "كالىكتىپ كامپانىن" الا كەلدى دە كەشەگى جاۋ قولىندا كەتكەن، ىرىڭ-جىرىڭ بوپ كەتكەن مالدى تاپ دەپ قايتادان الەك سالدى. بار جوقتى جالعىز ساۋىن، تىشقاق لاققا دەيىن جيناپ، ءبىرىنشى اۋىل، ەكىنشى اۋىل، ءۇشىنشى اۋىل... دەپ نومەرلەپ كوللەكتيۆ قۇردى، بۇرىن ءۇي سالىپ، تۇراقتاپ قونىس تەۋىپ كورمەگەن قاراتاي تۇگەلىمەن نومەرلى "كيىز قالا" اتاندى. ءبىر اپتادا قۋالاپ اكەلىپ قاماعان كيىز قالالار ءبىر تۇندە جوق بولىپ كەتەتىندى شىعاردى. ەسىمحانداردىڭ تۇرىنەن شوشىعان، ەسىمحاندار قۇبىجىق قىلعان سوۆەت وكىمەتىنە سەنبەي ەل كاردون اسا باستادى. قىلىشىنان قان تامعان ەسىمحاندار جىندانىپ كەتە جازدادى. اسۋ اسۋدىڭ ار جاعىنا دا، بەر جاعىنا دا پۋلەمەت قۇردىرىپ، بوسقان ەل شاتقالعا كىرە بەرگەندە ورمانعا ءورت قويدىرىپ، ارى قاشقاندى دا، بەرى قاشقاندى دا قورعاسىننىڭ استىنا الدى. ەسىمحاندار جاۋ تۇسىرگەندەي، ايدارىنان جەل ەسىپ ماسايرادى. ەسىرىكتىڭ قولىنان وق جۇتقان بۇرىنعى ەكى بولىس ەل ونان بەتەر ۇرىكتى: يت ارقاسى قياننىڭ كوك مۇزىنا كۇل توگىپ، كيىز توسەپ، ايتەۋىر ارعى بەتكە وتۋگە جانتالاسقان؛ كۇندىز قارۋ اسىنعاننان قورقىپ، تۇندە قارايعاننان ۇرىككەن ۇرەيلى قازاق ساي-سالا، جىنىس-بىتقىلدى ساعالاپ قاشقىن اتاندى. ەسىمحاننىڭ اتاعى وسى كەزدە جەر جارماسا دا بۇكىل التايدى تىتىرەنتىپ، بۇكىل قاراتايدى تاپانشاسىمەن-اق تىرپ ەتكىزبەي، بۇقتىرما مەن اقسۋ، قالا بەردى. قاتىن بويىن يىعىنداعى بىلعارىسىمەن، ءوڭىرىنىڭ ءيىس مايىمەن مۇڭكىتكەن...
شىلدەنىڭ قازان تاسىتقان قاپىرىعىندا جاۋدىڭ مالىنداي قىزىلماي قىلىپ ويعا ايداپ تۇسكەن قالىڭ جىلقىنىڭ قاراعايلىنىڭ شاڭىنا قامالعانىنا اپتا بولعان. ارعى-بەرگى اۋماعى ەكى ءجۇز شاقىرىمنان اساتىن ەلدى مەكەندەردىڭ تايلى-تۇياعىن تۇگەل جيناعانشا بۋاز بيە ءىش تاستاپ، قۇلىن تىشقاق بولدى دا قۇرىق كورمەگەن ساياقتار كادىمگىدەي قۇتىرا باستادى. جازدىڭ جايما-شۋاعىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جۇت كەلگەندەي يت ۇلىپ، ەل كۇڭىرەنىپ، ەجەلگى اقسۋ مەن بۇقتىرمانىڭ وزەگى ازان-قازان توپالاڭعا اينالدى. مالدا يە، ادامدا دەگبىر جوق، قاپتاعان پىسىقتار قوتانعا جان جۋىتپاي، سوۆەت وكىمەتىنىڭ زاڭ-زاكونىن قايتا پىشكەن ەسىمحاندار وبال دەگەندى ۇمىتىپ، شاشاۋ شىققان جال-قۇيرىقتىنى اتىپ تاستاڭدار دەپ بۇيرىق بەرگەن، اراشا سۇراعان كەيبىرەۋلەر مالدىڭ ساداقاسى بولىپ اباقتىعا قامالىپ جاتتى. كاماسيا دەگەن شىقتى، سەنىاتار دەگەن شىقتى. ادامنىڭ ەمەس، مالدىڭ سانيتارى وتىزىنشى جىلى قاراعايلىعا سەنىاتار بولىپ كەلىپ ەدى، ولارعا مال باققان شارۋا پاقىردىڭ قولى جەتكەن جوق. بۇرىن-سوڭدى ەل ەستىمەگەن ماڭقا دەگەن شىقتى. داعدارعان جۇرت داۋدىڭ الدىنا اۋزى دۋالى دەپ ەجەلگى ادەت بويىنشا بۇكىل شوڭ مۇرىن بولىپ ساپانى سالعان، اكەسىنە ءتىلماش بولىپ بارعان شەرۋباي جىلاعان بالانىڭ جاسىن تياتىن ەسىمحاندى العاش كورگەنى سول ەدى.
اۋلاسىندا التى ميليسيونەر، ەسىگىندە ەكى ميليسيونەر كۇزەتى بار گۋبچەكانىڭ ەكى ەتاجدى اعاش سارايىنا ەكى كۇن توسىپ زورعا كىرگەن، قوداستىڭ جالىنداي قوبىراعان شاشىن قولىمەن تاراپ، قىزارا بورتكەن ەسىمحان توردەگى ستولدىڭ القىمىندا الشيىپ وتىر ەكەن. كىشىرەيىپ سالەمدەسكەن ساپانىڭ قولىن زورعا الدى دا قولىن ۇسىنعان شەرۋبايعا: "ەتىگىمدى تارتارسىڭ؟!" — دەپ اياعىن كوتەردى. قولىندا ولگىسى كەلىپ ەدى، امال جوق، اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ ءوزىن-وزى ارەڭ توقتاتتى.
ساپانىڭ الاپەسى جۇعىپ قالاتىنداي ەسىمحان الاقانىن ودەكولونمەن شايىپ، تاپانشاسىن سۋىرىپ جانىنا قويدى دا، حروم ەتىگىن جارقىراتا ەكى اياعىن ستول ۇستىنە ايقاستىرا تاستادى. بىلعارى كۇرتەنى جەلبەگەي جامىلىپ، سۇر شالبار، سۇر كيتەلگە سىيماي وتىر ەكەن.
— سايرا! — دەپ ساپاعا وقتى كوزىن اتا قارادى.
— شىراعىم، مەن دە ەپتەپ مال تانيتىن ادام ەدىم، بۇل جىلقىدا ماڭقا تۇگىلى قىرشاڭقى دا جوق، تەككە وبالىنا قالماڭدار، وسىدان باسقا ايتارىم جوق، — دەپ ەسىمحاننان قايىر بولماسىن سەزدى مە، ساپا ايالداماستان ەسىككە بۇرىلدى. — مال اشۋى جان اشۋى، ەل بورلىگەدى، ەل بورلىكسە، وكىمەتتەن دە تىنىش كەتەدى، — دەدى.
— ساباتاج! — دەپ ەسىمحان ستولدى سالىپ قاپ اتىپ تۇردى. — بەزوبراز! — دەپ ايقايلادى. — ءارىستاۋايت! ءراسترلايت ييەۆو كاك ماندام! — دەپ جەر تەپكىلەدى. — ءوزىڭ ماڭقاعا شىقپاي تۇرعاندا، اتىپ تاستاماي تۇرعاندا ەل بۇلدىرمەي تابانىڭدى جالتىرات! — دەپ اۋەلگى قىر جاعىم ورىسشاسىن قايتا تۇزەتكەن بولدى.
بىلعارى مەن ءاتىر مۇڭكىگەن قوداس جالدى تەكە كوز شەرۋبايدىڭ ەسىندە ماڭگى قالىپ ەدى. اراق پەن ماي ساسىعان كۇزەتتى اۋلادان ساندالىپ زورعا شىققان ساپا قايتىپ وكىمەتتىڭ بەتىنە كەلمەي تەرىس قاراپ جاتىپ العان. قايران مالدى تىپ-تيپىل قىپ پۋلەمەتتىڭ وعى جايپادى، ونان ارتىلعانى كۇلمەستىڭ جارىنان قۇلاپ قىرىلدى دا، ەسىمحاننىڭ فوەتونىن سۇيرەتكەن قوس قارا كەر مەن اتقامىنەرلەردىڭ استىندا اتىمەن عانا ساقتالعان ازعانتاي كولىك بولماسا، بۇكىل قاراتاي ءبىر تاۋلىكتە جاياۋ قالدى. "ۇرەرگە ءيتى، سىعارعا ءبيتى..." دەگەندەي، ءبىر كەزدە مالىمەن مىڭعىرعان ەل جىم-جىرت بولدى دا ەسىمحاندار ەكى بولىس قاراتاي تۇگەل "كالىكتىپكە" كىردى دەپ جوعارعى جاققا اقپاردى جونەلتىپ جاتتى. ماڭكا دەگەنى انشەيىن بوس جەلەۋ، مومىن ەلدى قياناتپەن ۇركىتىپ الىپ، ەندى سول باسقان ەلدى توقتاتۋدىڭ امالىن تاپپاي، كوشى-قونعا كولىك قالماسىن دەگەن شولاق بەلسەندىلەردىڭ، وكىمەتكە قاسكويلەردىڭ ارەكەتى ەكەنى كەيىن بارىپ اشىلعان، ءبىراق بۇل كەزدە التاي وڭىرىندە ەسىمحانداردىڭ ءىزى دە قالماعان، ءبىرازى اراق پەن شاراپتىڭ بۋىنا ۋگارلاپ ءولدى دە كەيبىرى كىسى بولىپ، ەل باسقارعان بولىپ اۋلاقتا ءجۇرىپ جاتتى. ەسىمحان وتىزىنشى جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن داۋىرلەپ، ءبىر اۋداننىڭ قىر جەلكەسىنەن قىرقىنشى جىلى زورعا ءتۇسىپ ەدى، وبالى قانە، ەسىل "قايراتكەر" ۇرپاق ءسۇيىپ، ول دا كۇن كەشىپ جاتقان كورىنەدى...
...كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، دۇركىرەي شاپقان قالىڭ تۇياقتىڭ ءدۇبىرى مەن جىلقىنىڭ شىڭعىرعان داۋسىنان شوشىپ وياندى. كۇتىرلەگەن پۋلەمەت ءۇنى قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ەستىلگەن، شابۋىل باستالدى ما دەپ جالما-جان شىلبىرى مەن اۆتوماتىن ىزدەپ ەدى، سيپالاپ تۇك تاپپادى، بالقاراعايدىڭ تۇبىندە شىرىگەن مولاققا سۇيەنىپ قالعىپ وتىرىپتى. شارتىق شابدار جان ۇشىرىپ شىر اينالا شاۋىپ ءجۇر. شەرۋباي داۋىس كوتەرىپ زەكىگەن سوڭ عانا تەڭبىل كوك مەس كەرىكتىڭ ساۋىرىنان ازۋدى باتىرا كوسىپ-كوسىپ الدى دا جايىنا كەتتى. قاشاندا جاماننىڭ سىباعاسى وسى، شارتىق شابدار مۇڭىن شاققانداي شەرۋبايدىڭ الدىنا اينالىپ كەپ كۇرسىنىپ جىبەردى. "بايعۇس-اۋ، اياعىڭنىڭ استى دا جەتەتىن ەدى عوي، سونىعا شىعىپ نەڭ بار ەدى؟!" ەر توقىمى بولماعاندا شوقتىعى تەڭبىل كوكتىڭ ازۋىندا كەتكەندەي ەكەن، قالىڭ ساۋىردىڭ ءوزىن اۋىرسىنىپ، قايقاڭداپ قوس بۇيىرىنە قاراي بەردى. كۇشتىنىڭ الدىمەن مومىنعا تيىسەتىنى نەسى، مومىننىڭ تەرىسى قالىڭ با، كونە بەرەتىنى نەسى؟..
قان مايداندا قارۋ اسىنىپ ات ۇستىندە وتىرىپ تا، مال سوڭىڭدا ءجۇرىپ تە ءبىر مينۋت قالعىسا، ءبىر تۇندىك ۇيقىسىن قايىراتىن شەرۋباي سەرگىپ تۇردى. سىنىق وراعى ورمانعا ءسىڭىپ كەتىپتى، جەتى قاراقشى توبەگە جەتە قويماعان، ءتۇن ەكەن. ءىشى باسىنان اسىپ بارا جاتقان شارتىق شابداردىڭ ايىلىن تاعى بوساتتى دا، ۇيىپ قالعان مۇقىر قولىن ۋقالاپ، الگى ءبىر جىلى ورنىن قايتا تاۋىپ الدى، قايداعى ءبىر جامان تۇستەي شىرماعان كونە كۇندەردىڭ وتتى-كەتتىسىن وڭىندە كوز الدىنان قۋىپ تاستاماق ەدى، تەڭبىل كوكتىڭ تەپكىنىنەن پانا ىزدەگەن شارتىق شابدارداي شىر اينالىپ كەتپەي-اق قويعانى. قىرسىق قىلعاندا، كوكەيدىڭ قىجىلىن ساپىرىپ بىلعارى مەن ءاتىر مۇڭكىگەن قوداس جالدى، تەكە كوزدىنىڭ جەتىپ كەلەتىنىن قايتەرسىڭ!..
...تاڭ اتسا تابا الماي قالامىن دەدى مە، ءتۇن ىشىندە، شىرت ۇيقىدا جاتقاندا كەلىپ ەدى. قاسىندا ءتورت ميليسيونەر، ءتورت مىلتىعى بار؛ سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋعا جالعىز ميليسيونەر، مىلتىقسىز جالعىز وكىل دە جاراي بەرىپ ەدى، جاراقتى جاۋ ەمەس، جايىنا جاتقان شالدى قاماۋعا تورتەۋى ازدىق قىلعانداي تاپانشاسىن جانە سۋىردى.
— كانە، سايرا! — دەدى. — قانشا ءتۇتىندى كالىكتىپكە قارسى ۇگىتتەپ، قانشا ادامنىڭ اۋزىنا تۇكىردىڭ؟!
— شىراعىم، مەن بىلسەم، سەن وسى سوۆەت وكىمەتى ەمەسسىڭ دە، سوۆەت وكىمەتىنەن سۇرقىڭ دا، ءيىسىڭ دە بولەك سياقتى، — دەگەننەن باسقا ساپا ەشتەڭە ايتقان جوق. — كەرەگىڭ مەن بولسام، جۇرتتىڭ شىرقىن الماي قاماپ تىنساڭشى!..
ەسىمحانعا كەرەگى دە وسى بولاتىن، ساپانى جاعاسىنان الىپ كيىندىرىپ، الدىنا سالدى دا، شەرۋبايدى تاپانشاسىمەن نۇسقاپ:
— مىنا قۇيىرشىعىن دا الا كەتەمىز! — دەدى. — اتتەڭ، الگى وقۋداعى ءيتىڭ قولعا تۇسپەي وتىر، ءبىراق ول دا ءبىزدىڭ قۇرىقتان قۇتىلماس! — دەپ جوعارىدان دا ءۇمىتى بارىن جاسىرماپ ەدى.
جەتى اعايىندى جۇتتى قولدان جاساعان ەسىمحاندار كيىز قالالاردىڭ ءار تۇتىنىنە ءبىر-بىر قاپتان تۇقىم ۇلەستىرىپ، جەردىڭ شىمىن ايىرىپ ەگىن ەگەسىڭدەر دەگەن. جال-قۇيرىقتىدان ايرىلىپ، جەرگە قاراپ قالعان كەدەي-كەپشىك تۋ جەردىڭ تىڭىن قولمەن ايىرا المادى، سيىردى بۇرىن مال دەپ كورمەگەن جۇرتتا بىردى-ەكىلى قوي-ەشكىدەن باسقا تۇياق اتاۋلىعا ۇياتتى ەدى، ول شىركىن سوقاعا جەگۋگە جارامادى، جاياۋ سۇيرەپ شارۋانى جارىتپادى. ونىڭ ۇستىنە مالدان باسقا كۇنكورىستى كاسىپ قىلماعان، اشتىقتىڭ شەتىن كورىپ تارىعا باستاعان ەل جالعىز قاپ تۇقىمدى بىتەۋدەي قۋىرىپ جەپ قويدى. ايتەۋىر ەسىمحاننىڭ باسقان ىزىنە ءشوپ شىقپاۋعا اينالدى دا، سونىڭ ءبارىن "ساباتاج" دەپ كەدەي-كەگالىك ءۇشىن ورناعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ اتىمەن كەدەي-كەپشىكتى توپىرلاتىپ جاۋاپقا تارتىپ، وكىمەت ءتارتىبىن اينالىپ وتەر جول تاۋىپ، ەلدىڭ بۇرىنعى باس كوتەر يگى-جاقسىلارىنا ەسىمحان اۋىزدى قايتا سالعان. ەسىمحانعا ەلدىڭ شىرقى ەمەس، ءوزىن اقتار ىلگەشەك كەرەك بولدى، ءوزىنىڭ جەكسۇرىندىعىن جاسىرىپ، ساقينالى باستىڭ سىرقاتىن ساۋ باسقا جاپسىرعانداعىسى ەدى. كەدەيدەن شىعىپ، كەدەيگە كۇن بەرمەگەن، جوقتان شىعىپ، بارلىقتى كورە الماعان مۇنداي سىدىكماسىنى قاراتاي ءوڭىرى بۇرىن-سوڭدى كورمەك تۇگىلى، ەستىمەگەن دە ەدى.
"سوۆەت وكىمەتى جاساسىن!" — دەپ وتىرىك ەمەشەگى قۇرىعان ساپا جوق، تورىنەن كورى جاقىن جاسامىسقا بايلىقتىڭ دا بۇعى بەش تيىن ەدى. پاتشا زامانىن دا كورگەن، قازاققا اق پاتشانىڭ ۇسىنعان ءدامى دە زاھاردان اششى، قىل بۇراۋى قىلىشتان وتكىر ەكەنىن جانە بىلەتىن؛ مىڭ دا جەتى ءجۇز توقسانىنشى جىلداردان باستالعان پەرەسەلەن بۇراتانا حالىقتىڭ قانىن سۋداي شاشىپ، جەرىن، قونىسىن تارتىپ الىپ التايدىڭ اسۋىنا اپارىپ تىققاندا دا اراشاشى تابىلماعان؛ بولىس بولعاندا دا جەلىسىنە شولاق بايتال بىتپەگەن كەشەگى ابدىكتەر قىتايعا قوپارىلا قاشقاندا ساپا ەلدى توقتاتامىن دەپ الەككە ءتۇستى: جۇڭگو يمپەراتورى قۇشاعىن جايىپ قارسى الماس، جەرىڭدى قايتارام، تەڭدىك اپەرەم، باي-كەدەيىڭدى تەڭەستىرەم دەپ كەلە جاتىر عوي، سوۆەتتىڭ وكىمەتىن كۇتىڭدەر، باسىڭدى الامىن دەپ كەلگەن پاتشا اعزامنىڭ دا قاھارىنا كوندىگىپ ەدىڭدەر، سودان جامان بولۋى مۇمكىن ەمەس، قىرىپ كەتكەندە اق پاتشانىڭ الداۋى مەن ءشۇرشىت يمپەراتورىنىڭ وتىرىك كۇلكىسىنەن وزباس دەگەن. بەسىكتەگى بالاڭنىڭ ميىن تاسقا ۇرىپ شاشىپ، بۋاز قاتىنىڭدى قىلىشپەن جارعاندا دا ولمەگەنسىڭ، جەندەتپەن كەلگەن ەمەس، ۇگىتپەن كەلگەن زاماننىڭ ءۇمىتى كوپ دەدى. جەر دەگەن شىركىننىڭ قاسىرەتى قاتتى، قارا ورماننىڭ تاقسىرەتى ونان دا زارلى ەدى. التايدان سان اۋىپ، سان قايتقان قاراتاي ەلى كەشەگى باراق باتىردىڭ ولەرمەندىگىمەن عانا ولىمتىگىن زورعا جەتكىزىپ، ەندى عانا ەسىن جيعان. ءوزىمدى ولتىرسەڭ ءولتىر، تەك قارا ورمانىمدى ورتەمە، جەرىمدى جىرىمداما دەپ سان باسقىنشىنىڭ جۇلىنىپ جالاپ، توڭقايۋمەن كۇن كەشكەن بۇراتانا ەندى سوۆەت وكىمەتى نە اكەلەر ەكەن دەپ كۇتكەن. باي-كەدەيدىڭ نامىسىن ءبولىپ جىرتپاسا دا، جالپاق ەلدىڭ ۋايىمىنا ورەسى جەتپەسە دە ساپا سول قوبالجىعان كوپپەن بىرگە ەدى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ وكىلى ەسىمحان بولىپ شىققاندا ءىشىنىڭ قىلپ ەتە قالعانى راس، ءبىراق سوۆەت وكىمەتى ەسىمحاندار دەگەنگە سەنگەن جوق، ايتەۋىر ءبىر ءولىمنىڭ بارىن بىلگەنمەن، سوۆەت وكىمەتىنىڭ قولىنان ولەمىن دەپ ويلاعان ەمەس.
ەندىگى قۇلىپ سالىپ كورمەگەن قاراعايلىڭا تۇرمە اتاۋلى جوق ەدى. بۇرىنعى كەرجاق بايىنىڭ امبارىنا قامالعان "كونترالاردىڭ" ىشىندە كەشەگى ەل جۋاندارى مەن پىسىقتارى شامالى، كوبىسى ەسىمحاننىڭ قاھارىنا ىلىككەن بەيكۇنا جاندار ەكەن، ات كوتەرە المايتىن اۋىر دەنەلى ساپا سوت ۇكىمىن كۇتىپ ءبىر اي جاتقاندا ەزىلىپ، ەرىپ تاۋسىلدى. كۇندە تەرگەۋ، ءبىراق ەسىمحان ءوزىنىڭ قوداس جالىنان بوتەن تەرگەۋشىنىڭ ءجۇزىن كورسەتكەن جوق. جاسالماعان جاۋلىققا جازىقسىز اباقتى، مويىندالماعان ايىپقا سوت جوق ەكەنىن جاقسى بىلەتىن ساپا ەسىمحاننىڭ دا سوۆەت وكىمەتىنىڭ الدىندا ساسىپ جۇرگەنىن سەزدى. سونان سوڭ دا بۇل تەرگەۋدىڭ ۇشى-قيىرى بولمايتىنىن ويشا جورىعان. شىلدەنىڭ ىستىعى مەن تاماقتىڭ نارسىزدىگىنەن ۇزاماي ءىش اۋرۋىنا شالدىققاندا بارىپ وسىمەن سۋ ىشكىلىگىنىڭ تاۋسىلعانىن بىلگەن شال قاراپ جاتپاي قام جاساپ، ەسى بار دەگەن ازاماتتارعا اقىل سالدى. بار قينالىپ تاپقانى — ەلدىڭ جايىن ايتىپ ماسكەۋگە، ۇكىمەتتىڭ ۇلكەن باسشىسىنا حات جازدىردى، ەڭ قيىنى، سول حاتتى جولعا سالىپ جىبەرەتىن پوشتابايدىڭ جوقتىعى ەدى، اباقتىدان كىم قاشادى دەگەندە قاقىراپ تۇرعان تاقتاي امباردىڭ ىرگەسىن ءتۇرتىپ شىعار ەشكىم بولمادى. وسىلاردى اباقتىعا قاماپ جۇرگەن سەندە دە ەس جوق ەكەن دەپ ەسىمحاندى سوككەن.
— مەن تورگە دە شىقتىم، توبەگە دە شىقتىم. كورمەگەنىم اباقتى ەدى، ونىڭ دا ءدامىن تاتتىم، ەندىگى بارار جەرىم كور ەكەنىن دە كورىپ جاتىرمىن. جالعىز-اق ارمانىم — اباقتىدا ساسىماي كوك بەلدىڭ كودەسىنە جەتىپ جىعىلسام جاقسى ەدى، — دەپ ارىزىن ايتتى. — سوت ۇكىمى جۋىردا بولار ەمەس، ال ونى تەزدەتۋدىڭ ءبىر-اق امالى بار، — دەدى. — مەن بوق باسىندا تەگىن ولمەيىن، ەگەر ءولىمنىڭ دە ءبىر پايداسى تيەر بولسا، وسىنى پايدالانىپ قالىڭدار، — دەدى. — ەل بۇلدىرگەن وسى ەدى، ءبىز قوساق اراسىندا بوس ءجۇرمىز دەپ بار پالەنى ماعان جابىڭدار دا اقتالىپ قۇتىلىڭدار، مەن مويىنداپ تىنايىن. ار جاعىن ءارقايسىڭنىڭ ۇياتىڭا تاپسىردىم، تەك مىنانى الا شىعىندار، — دەپ شەرۋبايدى تاپسىردى.
ساپانىڭ اقىلى اۋليەنىڭ ايانىنداي تۋرا كەلدى. امال نە، تەك ارتىنداعى وسەكتى وزىمەن بىرگە كورگە الىپ كەتە المادى، "جاقسى اكەنىڭ ارۋاعى جامان ۇلعا قىرىق جىل ازىق، جامان اكە جاقسى ۇلدىڭ ارتىنا قىرىق جىل قازىق" دەمەكشى، وتىرىك تە بولسا قاعازعا تۇسكەن سول ءبىر ايىپ مويىنعا تاققان قارعىستىڭ قارعى باۋىنداي كەيىنگى ۇرپاعىنىڭ سوڭىنان قىرىق جىل قالماسىن قايدان ءبىلسىن...
اراسىندا كونترابانديست، ۇرى-قارىسى بار، ابدىكتى ارعى بەتكە اپارىپ سالىپ قايتقان الا-شۇبار توپپەن ايدالعان ساپا شىعا بەرە جالعىز كولىككە جۇك بولدى. ەتاپقا جۇرەر الدىندا اباقتىدا قالماس ءۇشىن اۋرۋىن جاسىرعان ەدى، ەل شەتىنە جەتپەي جاتىپ ءحالى مۇلدەم ناشارلادى دا، كوكجوتانىڭ كولەڭكەسى كوزدەن كەتپەي تۇرىپ كۇلمەس جاعاسىنداعى قوڭقايدىڭ باۋىرىنا كومىلدى.
اجالىمەن اعايىندى اقتاعان اكە ارتىنان ەرگەن ءوز كىندىگىنە اراشا بولا الماعان. جاتا قالىپ جەر تىرناپ، ەلگە قاراپ ەڭىرەگەندەردى شەرۋباي وسى جولى كوردى. "تۋعان جەردىڭ توپىراعىندا قالعان ساپانىڭ دا ارمانى بار ما ەكەن؟!" — دەپ بىرەۋدىڭ ءولىمىن قىزعانىپ جىلايتىندار دا بولادى دەپ ويلاماعان. كوز جۇمار الدىندا كوپتى ىمداپ، بالاسىنا جالعىز اقىرەت يەك قاعىپ ەدى، نەنى ىمداپ، نەنى ايتقىسى كەلگەنىن شەرۋباي تۇسىنگەن جوق. كوپتەن قالما دەدى مە؟ كۇنىڭدى كوپپەن بىرگە كور دەدى مە؟.. ءبىرى جىلاپ، ءبىرى جوقتاعان بولىپ ءجۇرىپ كور قازعان بەس-التى ءدىندار ساپانىڭ جانازاسىن شىعارامىز دەپ وڭاشا قالعان ەدى، كونۆويدىڭ كوزىن الا بەرىپ كەشەگى ابدىكتىڭ پوشتابايى:
— ءتۇس! — دەپ زەكىردى شەرۋبايعا.
شەرۋباي مۇنىڭ قاي بۇيرىق ەكەنىن ۇققان جوق، ءتورت ادام جابىلىپ سۇيەكتى قولىنا ۇستاتقان، اكەسىن اقىمعا قويىپ قايتا بۇرىلعانشا توبەسىنەن قۇرس-قۇرس ساۋلاعان توپىراقتىڭ استىندا قالدى دا، ءوزىن تىرىدەي كومىپ جاپساڭ ادامداردىڭ تۇرىنەن شوشىپ ەدى.
— قاراڭعى تۇسكەنشە تىرپ ەتپە! قاراڭعى تۇسكەن سوڭ قايدا كەتسەڭ وڭدا كەت! — دەگەن پوشتابايدىڭ داۋسىن ەستىگەندە بارىپ زارەسى تاس توبەسىنەن شىقتى.
بۇدان ارعىسى ءوڭ مەن تۇستەي: جان-دارمەن سىرتقا ۇمتىلعاندا پوشتابايدىڭ وڭمەنىمەن يتەرىپ كورگە قايتا قۇلاتقانىن بىلەدى، قوس وكپەسىنەن توپىراقتىڭ سىققانىن بىلەدى، كوز الدىندا دوڭبەك تىرەگەن ءبىر بۇرىشتاعى تەبەن جاسۋىنداي جالعىز ساڭىلاۋ عانا. بىلمەگەنى — جارىق دۇنيەگە قايتادان قالاي شىققانى.
...دۇنيە تاس قاراڭعى ەدى. تاستاي قاتقان توبەدە جىرتيىپ جالعىز ساڭىلاۋ كورىنىپ ەدى، بىرتە-بىرتە قولامتاداي قوزداپ، جامىراپ بارا جاتتى. اسپان ەكەن، اسپان استىندا جاتىر ەكەن. جامىراعان جۇلدىزداردى كورىپ جاتىپ تا، كوردەن شىعىپ قالعانىنا سەنبەدى. دۇنيە ىسقىرىپ تۇرعانداي ەدى. دۇنيەنى شۋلاتقان شىلدەلىك ەكەنىن ءبىرازدان كەيىن بارىپ ءبىلدى. قاسىنان الدەكىم قىبىرلاعانداي بولدى. شاشى قوبىراعان الدەكىم بەتىنە تەسىلە قاراپ تۇر ەكەن. جۇرەگى زىرق ەتە قالدى. قوداس جالدى تەكە كوز...
— اعاتاي، ءتىرىمىسىڭ؟ — دەدى.
بوي جەتە قويماعان شىناشاقتاي قىز بالا ەكەن. قولىندا كۇرەك، قالتىراپ وتىر ەكەن، جىلاپ وتىر ەكەن.
— قاراعىم، نەگە جىلايسىڭ؟
— قورقىپ وتىرمىن، — دەدى قالشىلداپ. — ءسىز ءولىپ قالدى ما دەپ...
— جالعىزبىسىڭ؟
— جالعىزبىن... اكەم جىبەرىپ ەدى. ۇلكەندەر كەلۋگە قورىقتى... ءمىليسادان...
— ءمىليسادان نەگە قورقادى؟
— ايداۋدان قاشقان ءبىر ادامدى ىزدەپ اۋىلدىڭ استان-كەستەڭىن شىعاردى.
— جىلاما، قاراعىم، كوردەن دە ءتىرى شىقتىم عوي، ەندى ولە قويماسپىن.
— جىلايمىن، اعاتاي. تەك تەزىرەك كەتىپ قالىڭىزشى.
بايعۇس بالا قالشىلداپ وتىرىپ شەرۋبايعا قول باسىنداي دوربا، شالاپ قۇيعان جۇدىرىقتاي جانتورسىق ۇستاتتى. تاس قاراڭعىدا تاناداي جانعان جانارىندا ۇرەي بار ەدى، الدىندا وتىرعان ادام ەمەس، ارۋاقتاي كورىنسە كەرەك، شىناشاقتاي تۇرىنە، قىبىر ەتسە قاشا جونەلەتىندەي ۇركەك جۇزىنە قاراپ الپامساداي جىگىتتى كوردەن قالاي سۋىرىپ العانىنا تاڭ قالدى.
— اتىڭ كىم بولدى؟
— سارقىت.
— قاراعىم-اي، اتىڭدى سارقىت قويعانى نەسى ەكەن؟ — دەدى، "جاقسىنىڭ سارقىتى بولارمىسىڭ" دەگەندى ايتقان جوق. — ەندى بارا عوي. باسىم كەلەسى كورگە جەتكەنشە ۇمىتپاسپىن! — دەدى. — كۇرەگىڭدى تاستاي كەت.
— امان بول، اعاتاي! — دەدى.
سارقىتتىڭ: "امان بول، اعاتايى!" شەرۋبايدىڭ قۇلاعىندا ماڭگى قالىپ ەدى...
قازاق كورگە ءتۇسىپ شىققانداي: "ءبىر ساعاتتان سوڭ كورگە دە ۇيرەنەسىڭ" دەيتىنى بار، كورگە تۇسكەننىڭ قانداي بولاتىنىن شەرۋبايدان سۇرايتىن كىسى بولسا، شەرۋباي ايتار ەدى. ارتيللەريانىڭ مۇڭكىر-ناڭكىرىنەن سوڭ ۆورونكانىڭ استىندا قالعان وكوپتاس جولداستارىن توپىراقتان قازىپ الىپ ءجۇرىپ تە، ءوزى دە توپىراق استىندا تۇنەپ شىعىپ ءجۇرىپ تە شەرۋبايدىڭ سول ءبىر كەزدە كورگە ۇيرەنگەن باسى توپىراق پەن ولىكتەن تىتىرەنىپ كورگەن ەمەس... ءوزىن كوردەن سۋىرىپ العان قازاقتىڭ شىناشاقتاي قىزى كوز الدىنان كەتكەن ەمەس، ءار شابۋىلعا شىققان سايىن: "امان بول، اعاتاي!" — دەپ قۇلاعىنا سىبىرلاپ كەتۋشى ەدى. كىم بىلەدى. شەرۋبايدىڭ سۋ ىشكىلىگىن ۇزارتقان دا قۇلاعىنا باتاداي سىڭگەن سارقىتتىڭ ءبىر اۋىز تىلەگى شىعار...
"قورلىقپەن وتكەن ومىردەن، كوسىلىپ جاتار كور ارتىق" — دەپ اقىن ايتقانداي، تىنىش كوردەن شىققان سوڭ، شىبىن جاندى قويارعا جەر تاپپاعان شەرۋباي يەن تايگادا قاشىپ ءجۇرىپ تە، ەل ىشىندە قاشقىن بولىپ ءجۇرىپ تە، ءتىپتى ويمانعا ءوتىپ تۇراقتاعان سوڭ دا جالعىزدىق شەگىپ، كوردەن قاشىپ شىققانىنا دا ءوزىن كىنالى ساناعانداي، الدەكىم: "ءاي، مىناۋ ءولىپ قالماپ پا ەدى!" دەپ ايتا ما دەگەندەي بۇگۋمەن، قۋىستانۋمەن كۇن كەشتى دە ءومىرى اتاۋى جوق، ادرەسى جوق، بەت-مونشاعىنا ءمور بولىپ باسىلعان بەلگىسىز ايىبىن اقتاۋمەن كەلەدى. قولىنا سىبىزعى السا تاعى دا اقىننىڭ: "تۋعان ەلدى قيا الماي، تەنتەكتى جەڭىپ تيا الماي، ءالى وتىرمىز ۇيالماي" دەيتۇعىن وكىنىشىمەن جارىسىپ الدەبىر وكپە مەن وكسىكتىڭ كىلكىپ شىعا كەلەتىنى تاعى بار. شەرۋبايدى قوتانعا سىيعىزباي جاپان تۇزگە قۋالاپ تاستاي بەرەتىن دە ەركىن ءومىردىڭ قىزىعى مەن مىناۋ لەسحوزدىڭ جارتى مىڭ جىلقىسىنىڭ توقتىعى ەمەس، بەتكە شىركەۋ، كوڭىلگە كىر بولىپ جابىسقان سول ءبىر تىنىشسىز كەزدىڭ جۇرەكتە قالعان ىزعارى شىعار...
تايگانىڭ قارا بارقىت ءتۇنى سەيىلىپ، التايدىڭ قارا بارقىت اسپانى بوزارىپ توزا باستاعاندا شەرۋباي شارتىق شابداردىڭ اۋىزدىعىن سالىپ، جىلقىنىڭ تاڭعى ۇيقىسىن كۇزەتىپ ءبىر اينالىپ شىقتى دا اۋليە بۇلاقتىڭ باسىنداعى اۋلىنا بەت بۇردى. ىڭىردە شوشايىپ جەكە تۇرعان وتاۋ ءۇيدىڭ جاناسقان بۇزاۋداي قارا شاڭىراققا جابىسا قالعانىنان ناز توقالدىڭ شابىنا شانىشقى قادالعانىن سەزە قويىپ ەدى. وسىلاردىڭ تىنىشىن المايىن-اق دەپ اتىن سىبدىرسىز سۋارىپ، بۇلاق باسىنا تاستاپ كەتسە دە شالىنىڭ كەلە جاتقانىن جەر حابارلاعانداي اسەم ۇيدەن اتىپ شىقتى دا تۇندىكتى اشىپ، قازىق باسىنداعى الا سيىردى جۋان قارىننان تەۋىپ تۇرعىزدى. بەتىنە تۋرا كەلىپ تيىسە المايتىنىن بىلگەن سوڭ، شەرۋبايدىڭ ءتىلىن شىعارماققا جاساعان تاسىرى ەدى، بۇگىن سەنىمەن تىرەسەر شاما جوق دەگەندەي شال دا تىرس ەتپەي جاڭعىرىققا بارىپ وتىرىپ، تۇڭعىش رەت ەتىگىن ءوزى شەشتى. قاتىننان كوڭىل قالعانى — ءقادىرىڭنىڭ كەتكەنى دەۋشى ەدى، ازىرگە ءقادىرى توزا قويماسا دا سالقىندىقتىڭ باسى وسى شىعار دەپ ويلادى. قىزعان تابانى شىقتىڭ مۇزداي شىلاۋىنا تيگەندە تۇلا بويىنان توق جۇرگەندەي شىمىرلاپ، راقاتتانىپ سالا بەردى. كوزى جۇمۋلى، قۇلاعىندا شەلەكتىڭ كۇرپىلى مەن الا بۇزاۋدىڭ باسىن تاراعان الا سيىردىڭ شىرىش ءتىلىنىڭ سىلپىلى عانا ەدى. ماۋجىراعان قالپى الدەبىر كايىپ دۇنيەسىنە مالتىپ كەتكەن، سۇيكەنە كەلگەن الدەكىمگە كوزىن اشقاندا اسەم ءماسىسىن قاسىنا تاستاپ، ءبىر كەسە ءيىندىنى ۇسىنىپ تۇر ەكەن. جۇپ-جۇمساق جىلىمشى كىلەگەيدى جۇتىپ الدى دا كەسەسىن قايتىپ بەرمەي ۇزاق ۇستاپ قالدى. ومىراۋىنان ءسۇت اڭقىعان توقالدىڭ ساۋىرى دومالانىپ، ءىشى سالىڭقى تارتا باستاپتى. ءىشى جىپ-جىلى كىلەگەيگە ەمەس، توقالدىڭ جىپ-جىلى كوكىرەگىنە يسىنگەندەي جانارى بۇلدىراپ، جۇيكەسى جادىراپ وتىرىپ:
— وسى سەنىڭ كۇنىڭ قاشان ەدى؟ — دەدى.
— بىلمەي جۇرگەن شىعارسىڭ؟!
— جيىلەپ كەتكەن جوق پا وسى؟..
— نەمەنە، كەيىنگە ساقتاپ كەلىندەرمەن جارىستىرايىن دەپ پە ەدىڭ؟ ەسەبى كەلىپ تۇرعاندا باسىڭدى تۇگەندەپ المايمىسىڭ، بايعۇس-اۋ!..
شەرۋباي ايەلىنىڭ ءاجىمسىز اپپاق القىمىنا تاناۋىن ساقالىمەن قوسا تىعىپ، ءسۇيسىنىپ ءبىر يىسكەدى دە، بوقتاشاقتىڭ ءبىرى شىعىپ قالدى ما دەپ جاسقانىپ ءۇي جاققا قاراعان، ناز توقالدىڭ كۇتكەنى دە سول ەكەن، توق قۇرساعىن شالىنىڭ تىزەسىنە ارتىپ قويىپ، قارا قۇمانداعى جىلى سۋمەن اياعىن جۋا باستادى. الگى ءبىر باشپايىنان ورگەن مۇزداي شىقتىڭ شىمىرىن توق قۇرساقتىڭ تىزە قارىعان ىستىق تابى ءوشىرىپ كەتكەندەي بولدى دا ىشتە جاتىپ بۇيىردەن تەپكەن نارەستەنىڭ بۇلكىلى شەرۋبايدىڭ قولقا تامىرىن قوزعاپ جىبەردى.
— ە، ءتاۋبا، بەرگەنىڭە شۇكىر! — دەپ كۇرسىنگەندە، شەراعاڭنىڭ داۋسى قاتتىراق شىعىپ كەتىپ ەدى...
ەكىنشى تاراۋ
1
قارا ديۋدىڭ اسىنا شالعان قارا كەر بيەنىڭ باس قاڭقاسى قاقپا دىڭگەگىنىڭ ۇشارىندا قازديادى دا تۇرادى. كىرىپ-شىققاندا جاقىپتى قاسقا ماڭدايدان ۇرعانداي تۇرشىكتىرىپ، ساناسىندا كومىلىپ قالعان قاي-جايداعىنى جاڭعىرتادى دا تۇرادى. تاقتاي شاتىرىن قىنا جەپ، ەسىك-تەرەزەسىنىڭ ويۋلى كاسەكتەرى ساۋدىراپ، سىلەگەسىنە دەيىن مايىسىپ بارا جاتقان قارا شاڭىراقتىڭ جالعىز قاراقشىسى دا وسى. قاتىن-قالاش، بالا-شاعانىڭ ورتاسىندا ايعىردىڭ تەزەگىندەي ءبىر توبە بوپ وتىراتىن قارا ديۋدىڭ ءوزى سياقتى ءبىر كەزدە بۇكىل زاتونداعى كوزگە تۇسەتىن ەڭسەلى ءۇيدىڭ ءبىرى ەدى. قارا ديۋ قارا شاڭىراعىن ماڭگىلىككە تۇرعىزدىم دەگەن. ەندى... "پروداەتسيا نا سلوم". قابىرعاعا قارا مايمەن باتتيتىپ تۇرىپ جازعان ءبىر اۋىز ءسوز جاقىپتىڭ بەتىنە جاققان قارا كۇيەدەي كىرگەن-شىققاندا جۇرەگىنە ينە بوپ قادالادى. وتكەن زاماننىڭ جۇرناعى قارا ديۋ ءبىر اتانىڭ ۇرپاعىنا قازىق بولعاندا سەن قارا شاڭىراقتى ۇستاۋعا دا جارامادىڭ-اۋ دەگەن ءبىر وي كوكەيىنەن كەتپەي-اق قويدى.
— اقاش!.. ماقاش! توقاش!.. ءتۇۋ، الجىتقان قۇداي-اي! جاقاش! ۇيگە كىرىپ ءشاي ىشە قويشى!.. اينالىپ كەتەيىن، ءداۋ قايناعامنىڭ كوزى عوي!..
قارا ديۋدىڭ سۇيەگىنە قىنا شىقسا دا ءداۋ قايناعاسىن اۋزىنان تاستامايتىن جالعىز عانا ءبيبىسارا كەمپىر. ءبيبىسارادان باسقا زاتونداعى جاتاقتار كۆارتالىندا ءقازىر ءتىرى جان قالماعان. "ءبىزدىڭ ۇيدەن شاي ىشە كەتشى!" — دەپ ءۇش مەزگىل كولدەنەڭ وتكەننىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ، كورىنگەنگە جالىنىپ كەپ جۇرگەنى. ءبيبىسارادان ەندى قاشساڭ قۇتىلۋ جوق. ءقازىر بارامىن دەپ بەتىن ءارى قاراتىپ جىبەردى دە سىرت اينالا بەرىپ، ۇلكەن ادامدى نەسىنە الدادىم دەپ تاعى وكىندى.
كۇن جامباسقا جاڭا تۇسكەن ەكەن، كومبيناتتىڭ بۋداقتاعان كوك تۇتىنىنەن شار تاباعى تالاقتاي بوپ تۇلان-تۇتىپ تۇر. بۇكىل قالانى ءورت شالعانداي، تەرەزە اتاۋلى قىزىل جالىن بوپ شالقيدى. كەمە توقتايتىن ەسكى پيرستەن سوزىلعان ميكرواۋدان ىستىق قايتا وزەننەن سوعاتىن كەشكى سامالدىڭ كوزىن دە بىتەپ تاستاپتى. قوراپ ءتارىزدى ءىرى پانەلدى قاپتاعان تاس ۇيلەر جاتاقتار كۆارتالىن ەكى بۇيىردەن سىعىمداپ، ءبىر كەزدە مال جايىلاتىن جوڭىشقالى وزەككە شىعانداپ كەتكەن. قاعىردان بۇرق ەتىپ جىندى قۇيىن كوتەرىلدى دە قىزىل توپىراق شاندى قۋالاپ اپارىپ جاتاقتاردىڭ جۇرتىنا تىقتى. تاڭنان بەرى ارىلداعان بۋلدوزەر مەن ەكسكاۆاتورلاردىڭ، ازىناعان ساموسۆادساردىڭ بازارى تارقاعان. ىرسيعان ۇيلەر، ۇڭىرەيگەن ەسىك-تەرەزەلەر تىم-تىرىس كەشكى تىنىشتىقتا قيراعان ەسكى زيراتتىڭ مازارلارىنداي ۇرەيلى. وسى كوڭ-قوقىردىڭ توبەسىنەن سورايىپ - سورايىپ ءتونىپ تۇرعان كوتەرگىش كراننىڭ قالىڭ ورمانى جەمتىگىن بۇكتەپ الىپ ەندى جۇلمالاۋعا كىرىسكەن قارا قۇستىڭ ۇيىرىندەي ەدى. جاداۋ كورىنىس جاقىپتىڭ جاماۋ كوڭىلىن تاتى دا شىم ەتكىزدى.
اعايىنمەن ارالاستىعى جوق جاقىپ جاتاقتاردىڭ جاڭا تۇتىنىنەن اداسىپ قالعان. ءقازىر ولاردىڭ قايدا كوشىپ قونعانىن دا بىلمەيدى. بىلەمىن دەيتىن ەرەسەكتەرى سوعىستان ورالعان جوق، ودان سوڭعىلارىنىڭ ءاتى-جونىن دە دۇرىستاپ سۇراعان ەمەس. ءومىرىنىڭ اياعىندا اكەسى قارا ديۋدىڭ ءوزى دە كىل بالا-شاعا، ۇرعاشىلاردىڭ ورتاسىندا قالىپ ەدى. و دۇنيەگە اسىققانى دا سودان شىعار. جانازاسىندا قۇران اۋدارعان موللاعا جاعالبايدان باسقا ءبىر ادام ونىڭ تولەش دەگەن دۇرىس ءاتى-جونىن دە ايتىپ بەرە الماپتى. بۇكىل ورەن-جارانىن ءبىر شىبىقپەن ايداعان قاتىگەز بايعۇس كوزىنىڭ تىرىسىندە ارتىنداعىلارعا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن دە قۇلاعىنا قۇيىپ كەتپەپتى-اۋ. ءولدىڭ ماماي قور بولدىڭ دەگەن وسى دا.
پريستاننان الدەبىر كەمە كۇڭكىلدەدى. بالا كەزىندە شىلپىلداق شابان پراحودتان باستاپ ارى وتكەن، بەرى وتكەن "استاۋعا" دەيىن داۋسىنان ساناپ الۋشى ەدى. ءقازىر دە قارلىققان ۇنىنەن پلوت، الدە بارجا سۇيرەگەن بۋكسير ەكەنىن سەزىپ تۇر. سونىڭ انىعىنا جەتكىسى كەلگەندەي جاقىپ بۇرقىلداق كوشەنىڭ شاڭىن ساپىرىپ جاعاعا تارتتى.
اۋرۋحانادان شىققاننان بەرگى ادەتى وسى. العاشقىدا بىرەر اپتاداي جيەن قارىنداسىنىڭ ۇيىندە جاتىپ ەدى، قۋىقتاي ءۇش بولمەگە سىيمادى. ونىڭ ۇستىنە دۇنيە جيناۋعا پىسىقتاۋ كۇيەۋسىماق بولگاردىڭ اعاشىنا قوتانداستىرا قارا شاڭىراقتا قالعان ىسكە تاتىر قوقىردى تۇك قويماي تىقپىشتاپ الىپتى. داچاعا كەرەك ەدى دەپ بىرەر توسەنىش پەن شيقىلداق راسكلادۋشكانى قينالىپ قايتارعان، قالا باسىنداعى قارا كەر بيەنىڭ قاڭقا باسىن الىپ كەتپەگەنىنە قۇدايعا شۇكىر. "ياپىراي، بۇل جۇرتتىڭ نيەتىن بايىعان سايىن جىلان جايلاپ بارا جاتقانى نەسى؟.." ساۋدىراعان اعاشتىڭ بەتىنە قارايمىن دەپ بۇتىنداعى دامبال بوپ كەتكەن شالبارىن اۋىستىراتىن ءوڭى ءبۇتىن كوستيۋمى دە جوق. ەر جەتكەن ەكى بالا تىلتيىپ بەس جاسىنداعى يت كويلەگىن سۇيرەتىپ ءجۇر. قارىنداستىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى، كۇنىنە ءبىر مەزگىل شيفونەر مەن بۋفەتتىڭ شاڭىن جالاپ شىقسا بايدىڭ كەرەگى جوق سياقتى. قارا شاڭىراقتىڭ كىلتىن سۇراعاندا، "كۇيىڭ كەلىسپەيدى عوي" — دەپ وتىرىك كۇڭكىلدەگەن، ءبىراق كوزىنەن، "كەتسەڭ قايتەيىن" دەگەن نەمكەتتى شىرايدى تانىدى. اۋەلدە ءبىر مەزگىل كوستريۋلىن سۇيرەتىپ كەلىپ ءجۇردى دە جاقىپ، اناۋ تىلتيعان كۇيەۋىڭە جابۋ ساتىپ اپەرشى دەپ ءجۇز ەلۋ سوم بەرگەن سوڭ قايتىپ بەت كورسەتۋدى قويدى. تەگى، ە، مىناۋ ءالى ولمەيدى ەكەن دەسە كەرەك. باياعىدا جۇرت بۇلاردى "جارىماعان جاتاق" دەپ كەمسىتەتىن. سول راس شىعار. جاقىپ، اكەسىنىڭ وزىنە ۇرىسقاندا: "باتىردان بي، بيدەن ۇرى، ۇرىدان قارى، قارىدان ءبارى تۋادى" دەيتىن سوزىنە تاعى ءبىر جۇگىندى.
راسىندا بۋكسير ەكەن. جوعارىدان ءتۇسىپتى. تاناۋى كوكتە، ساۋىرى سۋدا، ءابجىلانداي سوبالاڭداعان ۇزىن پلوتتى مىقشيا تارتىپ بارادى. بۇقتىرمانىڭ تومەنگى ساعاسىن ءقازىر وزەن دەۋگە دە كەلمەيدى. ارعى جاعا مەن بەرگى جاعانىڭ قاشىقتىعى ون شاقىرىم. قۇيعاندا شليۋز ورناعاننان بەرى باياعى جايپاق "استاۋلار" جاعاعا شىعىپ قالعان دا ونىڭ ورنىندا تەڭىزدىڭ تانكەر، كاتەرلەرى مەن "راكەتالارى" شيىرلاپ ءجۇر. پيرستەگى تاقتاي باسپالداقتار دا قۇرىعان. بەتون قاپتاعان قويناۋداعى زەمسنارياد، تاس تيەگەن، قۇم تيەگەن بارجىلار، ءار ءتۇرلى كاتەرلەر مەن شحۋنالاردىڭ اراسىنا قول سيار ەمەس. ءبىر كەزدە "كاپايگورود" اتانىپ كەتكەن جاتاعان ءۇيلى زاتون كادىمگى پورتقا اينالعان. ءبىراق جۇرتى اۋىپ، قاڭىراپ قالعان تىم-تىرىس يەسىز مەكەن سياقتى. قالانىڭ جۇلىكتەۋ ىسقاياق ساۋداگەرلەرى مەن قىردىڭ قىمىز مۇڭكىگەن كۇپىلى بازارشىلارى ساپىرىلىسىپ جاتاتىن شاتىرلى جارمەڭكەنىڭ ورنىن تاپپادى. ءپلياجدىڭ قۇم جايداعىندا كىلكىگەن كوك جالقاق مازۋت باتار كۇننىڭ قىزىل شۇعاسىنا كوك اتلاستاي جالتىلدايدى. مارقۇم اكەسى، بۇل وزەنگە شومىلعاندا سۋعا كەتەسىڭ دەپ بەلىنە ارقان بايلاپ، ءبىر ۇشىن ۇستاپ وتىراتىن. قارا ديۋدىڭ قارا شەلەك دەگەندە شىعارعا جانى عانا بولەك ەدى. سويتكەن اكەگە نە جاقسىلىق ىستەدى؟..
— چە، ياشكا، ليۋبۋەشسيا سۆويم اتروشەستۆوم؟! لياجيت، يازۆي زارازا، لياجيت ونو!..
— ا، دياديا وسيپ؟! پرومىشلياەم، زناچيت؟..
— كاكوە تامو پرومىسەل! نىنچە ۆسيا جيۆنوست ۆ گليستاح!.. ۆسەم ودنو نازۆانيە — سوروچكي... سور، زناچيت. زاتو بلاگودات، پو نەسۋرەزنومۋ ۆ وگورود نە لەزەش، داك سكرەبي ۆيلامي نا بۋحتە دا وروشاي، وگنيا ۆو رتۋ نە دەرجيش؟..
— نە-ە...
— مالادەس!.. ا يا يازۆي، سيۋدى س وستروۆو پرۋ، زا سپيچكوي. يا، ۆەد، ۆرودە حوزياين تاموشنيي. ارتيستى!.. پريدۋمالي توجە، وحرانيات پوسلەدنەگو كوسوگو! ۋمورا! تەپەريچە حوت كوروۆ سترەلياي.
دياديا وسيپ باياعى قالپى. جاقىپتىڭ قارا شەلەك كەزىندە وسىنداي سياقتى ەدى، تەك توتيايىنمەن بوياپ قويعانداي تۇزداي كوزى جىل وتكەن سايىن بوزارىپ، بوز تارتقان بۋرىل ساقالى ءشاۋشيىپ سيرەي تۇسكەن ءتارىزدى. شال قىرىق جاماۋ قايىعىن شىعىرشىققا بايلادى دا كەتۋگە ىڭعايلاندى. ۇرىنارعا قارا تاپپاي تۇرعان جاقىپ سىراحاناعا سۇيرەپ كورىپ ەدى:
— ءاي، قازىرگى سىرا قي تاتيدى! — دەپ شال قازاقتىڭ جالپاقشاسىنا ءبىراق كوشتى. — گاديمىي ۋكسۋس! بۇقتىرمانىڭ سۋى ازعان سوڭ سىرادا نە قاسيەت قالدى دەيسىڭ. ونان دا، باستىقتار ايتپاقشى، شتو-نيبۋد سۋششەستۆەننىيدىڭ ءوزى ارتىق!..
— مىكرچيان امان بولسا ول دا تابىلار.
— مەيلى! — دەپ شال بايعۇس كونە كەتتى. — سەن تۇگىلى، اكەڭنىڭ كوڭىلىن دە قالدىرىپ كورگەن جوق ەدىم.
ونىسى راس. شارۋاقور وسيپ قارا ديۋدىڭ تياناقتىلىعىن جاقسى كورەتىن دە قارا ديۋ وسيپكە شانانىڭ شاباعىن، اربانىڭ ونىقى-مۇنىقىسىن تەگىن جاماتىپ العانىنا ءماز ەدى. لاگوننىڭ تۇبىنەن، قوناقتان ارتىلعان بوتەلكەنىڭ سارقىنىنان ءوسيپتى كۇر اۋىز قالدىرعان ەمەس. جاس شاماسى بىر-بىرىنەن ەداۋىر الشاق بولسا دا ەكەۋى تەتەلەس ابىسىنداي شۇڭكىلدەسىپ كەپ وتىراتىن. جاياۋ قۋلىققا وسيپ تە الدىنا جان سالمايدى، "جۇمىس قولدان قورقادى، اڭگىمەمەن بىتەدى" دەپ قارا ديۋدىڭ شارۋاسىن ۇزىن سارىعا سىرعىتا-سىرعىتا سوعىمنىڭ اياعىنا ىركەدى دە شالدى قاسىنا الىپ، اسىقپاي وتىرىپ ءتۇرتىنىپ تاۋىساتىن. جاقىپ لەسياعا ۇيلەنگەن سوڭ قارا ديۋ ءتىپتى قۇدا بولدىق دەپ جاتا جابىسىپ، بەل قۇداسى اقساق ەگەردى مويىنداماي-اق كەتتى. دەگەنمەن، وسەكەڭنىڭ داۋسى جىڭىشكەرىپ، اق ۇرپىك بالاپاننىڭ قىلقيعان موينىنداي وندىرشەگى بىلقىلداپ قالىپتى.
— ياشكا، تى نە سلىحال؟ نارود رازنىە پوريۋت، بۋدتو لەكگوتروستانسيۋ نا اتومنىي رياكتر پەريەۆوديت، ا ۆودۋ نا ۆوليۋ؟..
— نە...
— ي ۆەرنو. سكازىۆايۋت، پوسليا نە توكمو تراۆوي، داجە بۋريانوم نە زاراستەت. بلاگو ۆ ۆودە ۋتوپيتسيا، نەجەلي كومارا كورميت.
كوكىرەگى سىرىلداپ ءجۇرىپ وكىمەتتىڭ شارۋاسىندا نە قاقىسى بار ەكەن دەپ ويلادى.
شىقارداعى شاشلىقتىڭ مانگالى جىلان جايلاعانداي كەۋىپ جاتىر ەكەن. ىشتەگى جۇرتتىڭ گۋىلى دە ساراڭ. مىكىرجان اتانىپ كەتكەن بۇكىل زەرەندىدەگى جالعىز ارميان جاقىپتىڭ توبەسىن كورگەننەن-اق قۇداسى كەلگەندەي قۋاندى.
— وي، داراگوي، ءجىب-سداروپ؟! پروسيم پوجالۋايت! ءمانتي ەس، شاشليك بۋديت! سىرا حوت ۋتاپيس، ا ... ەن-تو... لەسارۋبام توجە بۋديت!..
بالتاشىلاردى دا، سال ايداۋشىلاردى دا كورە المادى. "تاعى تايگا" سۋالعان سوڭ بۇل جەردىڭ دە ءسانى كىرگەن ەكەن. مىكىرجاننىڭ بۇگىنگى جاماعاتى وتىرىقشىلار — قايراڭ ساسىعان ۇساق-تۇيەك كىرەكەش كەمەلەردىڭ ماتروستارى مەن جاعانىڭ جۇمىسشىلارى. ساپىرىپ جاتقاندارى دا شامالى، ءبىر-بىر شاباقتىڭ قۇيرىعىن ەمىپ، قىسىر اڭگىمەنى سوعىپ وتىر. ايتەۋىر، ءيىسى سۋعا جاقىننىڭ كۇندەگى ادەتى وسى. ءبىر ساپتىاياق سىرانىڭ ۇستىندە ساعات بويى سوڭعى جاڭالىقتى ءبىر قالتادان ءبىر قالتاعا قوپارىپ، اقىرى ارزان انەكدوتپەن تارقاسادى. مىكىرجاننىڭ جاقىپقا قۇراق ۇشقانىنىڭ ءجونى بار ەكەن. جۇرتتىڭ قاۋقارىن قالتاسىنا تۇسپەي-اق بىلەتىن قۋ عوي. ەگەر جاقىپ سياقتىلاردىڭ ات شالدىرمادا شاشقانىن ەسەپتەسە، جاتاقتار كۆارتالىن سان بۇزىپ، سان تۇرعىزۋعا جەتىپ قالعان شىعار.
ءانيسيمنىڭ پەتكاسى قارا كولەڭكە بۇرىشتا وتىر ەدى. الدىنداعى قاڭىلتىر تاباقتاعى بەس مانتىسىن بەس رەت قولىنا الىپ، بەس رەت اۋزىنا اپارماي قايتا تاستادى. جاقىپقا جاقتىرماي قاراعان. جاقىپ تا بايقاماعانداي بولدى. ەكەۋىنىڭ ەپتەگەن دوستىعى دا بار ەدى. كەزىندە زاتوننىڭ ەكى اتامانى كومبيناتتىڭ شي بوربايلارىن وزەنگە جولاتپاي زار قاقساتاتىن. لەسياعا بايلانىستى ەكەۋىنىڭ اراسىنان مىسىق ءوتىپ كەتتى دە، بۇگىندە سىرتتاي كىسىنەسكەنمەن ءارقايسىسىنىڭ ىشىندە ءبىر يت ىرىلداپ جاتىر.
— ياشكا! چتو، ۋ تەبيا زراچكي بەلموم زاروسلو؟!
— ا، پەت؟! ءتىرىمىسىڭ؟..
— نە جالۋەمسيا. پروحودي، ۆسە راۆنو ودنو دەرمو، پودەليمسيا.
— راقمەت. مەنىڭ ارتىق اۋىز قوناعىم بار، ساعان اۋىرلاۋ تيەر، ءوزىڭ كەل.
پەتر ەكى تىلگە دە سۋداي ەدى. تەك جۇرت كوزىنشە قازاقشا سويلەۋدى جاعىمپازدىق كورەدى. قانشاما كەرگىپ باققانمەن قۇلاننىڭ ايعىرىنداي وسقىرىنىپ جالعىز وتىرا المادى دا الدىنداعىسىن سىيىرىپ تاستاپ، كۇرجيىپ بارىپ جاقىپتارعا قوسىلدى.
— تى چتو كو منە نە زاحوديش؟
— سەنىڭ قايدا تۇراتىنىڭدى يت ءبىلىپ پە؟!
— ا تى نە ۆيلياي. دەليت-تو نام تەپەر نەچەگو... بابا ەست بابا، چەي پوروگ ونا نە پەرەشاگيۆالا. ا مى بىلي درۋزيامي، درۋزيامي وستانەمسيا...
ەپتەپ تارتىپ العان ەكەن. ءسوزى دۇرىس. ايتىپ وتىرعانى دا دۇرىس. ءبىراق باياعى كەز بولسا ەندىگى ەكەۋىنىڭ ءبىرى ەدەندە جاتاتىن ەدى. جاقىپ ءوزىن-وزى ۇستاعان بولدى، ايتسە دە ىشىندەگى يتىنە تاياق تيگەندەي جالى كۇدىرەيىپ بارىپ باسىلدى. مۇسكەنە شال مۇنى دا سەزە قويدى.
— پەت، سەن قىرتپاي وتىرساڭ قايتەدى؟! — دەدى. — ادەيى كەلگەن قوناقتىڭ اپەتيتىن بۇزبا. ءاي، مىكىرجان، الباستى باسىپ جاتىر ما؟!
زاتون — شال سىيلاپ وسكەن جۇرت. شالدار ۇرىسسا، تالاسىپ جاتقان يتتەرىنە دە اقىل كىرەتىن. ەكەۋى دە ءداستۇردى بۇزعان جوق. جاقىپ اۋرۋحانادان شىققاننان بەرى ىشىمدىك اتاۋلىمەن ءۇزىلدى كەسىلدى قوشتاسقان. ورازاسىن بۇزا المادى. مىكىرجاننىڭ بۇرىشتاپ، ۋكسۋستاپ اكەلگەن قىزىل كۇرەڭ شاشلىعى مەن ءبىر شومەلە كوك پيازىنان قاشىر-قۇشىر اسادى دا "تەك سەندەرگە عانا" — دەپ قويعان دەفيسيت كونياگىنەن باس تارتتى. ماركا ساقتاۋ ءۇشىن كەرەك ساتتەردە بارمەننىڭ جۇرتتىڭ سىلەكەيىنىڭ سورىنا ەريەۆاننىڭ "اراراتىن" شىعاراتىن ادەتى. ماقتانشاق تا بولسا پىسىق، تاپپايتىنى جوق. وسىندا تۋىپ، وسىندا وسسە دە قانشىل، ارمەنياعا جىلىنا ءبىر بارىپ قايتادى. ءبىراق قانشاما ورىسشانى بۇرمالاپ، كەجەلەپ سويلەگەنمەن، انا ءتىلىن بىلمەگەن سوڭ اعايىنعا وقىتۋ دا قيىن بولسا كەرەك، زاتونداعى كۇركەسى مەن مانگالىنا جىل سايىن قايتىپ كەلىپ ءجۇر. نەدەن تۇرعانىن كىم ءبىلسىن، ەكى ەتاجدى وسوبنياك پەن "ۆولگانىڭ" توركىنىنە وبحسس-عا جەتە الماي-اق قويدى. وبالى كانە، بۇل كۇركەگە مىكىرجاننان قىلاپ يە دە جوق. بىرەر دۇركىن اۋىستىرىپ كورىپ ەدى، زەرەندىكتەر سىرا ورنىنا سيۆۋحا ءىشىپ، شاشلىق دەپ شاندىر شايناپ كەتكەن سوڭ، ارىزقويلاردىڭ ءوزى-اق ات-تۇيەدەي قالاپ قايتارىپ العان. الباستى باسقىر، جامپوزدىققا كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى-اۋ، جاقىپتىڭ قىرىس قاباعىن تامىرىن باسپاي-اق سەزدى دە "اراراتتىڭ" اۋزى اشىلماعان ەكىنشى شولمەگىن، "داراگوي، پاسلەدنيي" — دەپ جىلپىلداپ ءجۇرىپ قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
جاقىپتىڭ بەدەلى زاتونعا "اراراتسىز-اق" بەلگىلى ەدى. مانادان جاناسارعا سىلتاۋ تاپپاي وتىرعان اعايىندار ءار نارسەنى جاقاۋراتىپ كەلىپ قاماپ الدى دا، اماندىق-ساۋلىق پەن "جاناشىرلىقتىڭ" ەسەبى ەلۋ سومنان اسىپ جىعىلعان. ىشپەسە دە سولارمەن بىرگە ماڭدايى ءجىپسىپ، جالعىزسىراعان كوڭىلى ءۇيىر تاۋىپ، ءبىر جاساپ قالدى دا مۇنى كوپتەن كۇتكەندەي، تىڭدايتىن قۇلاق ىزدەگەن سوزشەڭ اۋىزدار ءپالساپا مەن كىسىلىكتىڭ تاعىنا ءبىر-بىر ءمىنىسىپ ءتۇستى. ايتاتىندارى باياعى سول ءبىر ۋايىم: بۇقتىرما تەڭىزىنىڭ تاعدىرى، بالىقتىڭ بۇكىل قورىن ەكى جىلدا جەپ الىپ بالىق زاۆودىنىڭ قاڭىراپ بوس تۇرعانى، تاسيتىن جۇك، بارىپ قايتاتىن ءورىستىڭ تارىلعانىنان كاسىپتىڭ ازايىپ بارا جاتقانى، ايتەۋىر كەمەشىلەر مەن بالىقشىلاردان بۇگىندە ب ا ق تايعان سياقتى. وتىرىك تە ەمەس، سەنۋگە دە بولمايدى. جاقىپ وسىنىڭ ءبارىن سەلقوس تىڭداعان. تۋاسى، كاسىپ تانداپ، ءيا قاراكەتسىز قالام دەپ قوبالجىماعان باسى تايگادا كىسىكيىك بوپ ءجۇرىپ ەل اراسىنىڭ تىرلىگىن، اۋىل ءۇيدىڭ وسەگىن توسىرقايىن دەگەن بە، الدە زاتوندىقتار تىم ۋايىمشىل بوپ كەتكەن بە، اڭگىمە قۇلاققا جات، ەرسى كورىندى. ايتپەسە كۇن كورىستىڭ قامى ەر ازاماتقا جۇك بولىپ پا.
— دياديا وسيپ، ءۇيىڭ نەشە بولمە؟
— نەشەۋ دەيمىسىڭ؟.. تورتەۋ عوي، — دەپ شال نەگە سۇرادى دەگەندەي جاقىپقا سىناي قارادى. — پودۆالىن قوسقاندا سەگىز. ءبىراق ونىڭ ەكەۋى كەمپىردىڭ قويماسى دا ەكەۋى ماستەرسكوي.
— ال ارالدا شە؟
— ارالدا دەيمىسىڭ؟.. وندا ەندى بىر-ەكى بولمە، قورا-قوپسى دەگەن سياقتى...
— مالىڭ بار ما؟
— مال ما؟.. ەندى بىر-ەكى سيىر، بۇزاۋ-تورپاق، توقتى-تورىم... مالعا سانالسا قاز-تاۋىقتا قاجاق-قۇجاق تۇستىك ايىرۋعا جاراپ قالادى...
— وسىدان ون بەس، جيىرما جىل بۇرىن عوي جالعىز ەشكى، ماستەرسكويىڭدى قوسقاندا قۋىقتاي ەكى بولمەڭ بار ەدى.
— بۇل كۋركۋل قۇلىندى بيەسى مەن ءبىر ءۇيىر كۇركە تاۋىقتى جاسىرىپ وتىر، — دەپ پەتر شالدى قولقادان قويىپ قالعانداي بولدى. — بۇگىنگى زاماننىڭ پومەششيگى ەمەس پە!..
— ا، تى، وتشەلنيك، پومالكيۆاي! — دەپ شال دا شاق ەتە قالدى. — ءتورت بولمەلى پاتەرىندە سيراق سياتىن ورىن جوق. ال اق "لادانى" اكەڭ انيسيم ايداپ كوردى مە؟!
زاتون جۇرتى ەجەلدەن كومبينات تۇرعىندارىن جاقتىرمايتىن. كارەردە تاس قازعان كەنشىلەر مەن مەتال قورىتۋشىلاردى قاراعا ساناپ، وزدەرىن اق سۇيەكتىڭ ساناتىنا قوسۋشى ەدى. ەكى كوزى وزەن مەن دالادا، ءورىسىن سودان تاۋىپ، ءوسىمىن دە سودان جيناپ، ءولىپ بارا جاتسا كۇرەك پەن قايلاعا قول سوزىپ كورگەن ەمەس. ءبىر تۇتىندە ءبىر ادامنىڭ قولى قيمىلداسا، قالعانى سونىڭ تىلەۋىن تىلەپ قاراپ وتىراتىن پەتردى وتشەلنيك دەپ شالدىڭ قورلاپ وتىرعانى سول ءداستۇردى بۇزعاندىعى ءۇشىن بولۋعا كەرەك. قانعا ءسىڭىپ قالعان جالعان نامىس ولمەلى شالدىڭ وتىنەن دە قىجىلداپ شىعا كەلەتىنىن قايتەرسىڭ.
— ال ءدال وسى جەردەگى باياعى تراكتيرگە وزىڭنەن ارتىلىپ سوقىر تيىن شاشىپ كوردىڭ بە؟
— دياديا ءوسيپتىڭ ءقازىر دە شاشىپ جۇرگەنى شامالى! — دەپ شكيپەر رامازان فۋراجكاسىن سامايىنا وسىرتا كيىپ، ءبىزدى دە كورىڭدەر دەگەندەي مىكىرجاندى قايتا شاقىرعان.
— سەنىڭ دە شاشىلعانىڭدى كورەيىك! — دەپ شال بۇعان دا جاۋاپ تاپتى. — قول استىندا ءبىر فلوتيليا. جەكە مەنشىك موتورلى قايىعىڭدى مالعا قوسپاعاندا ءبىر ءوزىڭ ءبىر كۆارتالعا سىيماي جاتقان جوقپىسىڭ! اكەڭ مارقۇم جەتى تيىن قۇدايىعا قينالاتىن ساراڭ ەدى، اۋزىڭا تۇكىرىپ كەتپەسە الاقانىڭدى ءبىر جازشى كانى!..
جاقىپ جۇرتتى وسپاقتاپ وتىرىپ ءبىرىنىڭ قويماسىن بىرىنە قازدىرىپ الدى. جىلاپ ءىشىپ، شىڭعىرىپ قىر استىنا جۇگىرگەن ءبىر پەندە تابىلعان جوق. باس جاعىن تولتىرا الماي جاتقانى بولماسا، اس جاعى استا توك سەكىلدى. ماشينا مەن موتورلى قايىقتان باستاپ ءار تۇتىندە اياق ارتار ءبىر كولىك بار ەكەن. اسىل تۇقىم دا ەمەس، قوراعا ۇرەتىن قاندەنى كۇشىكتەسە تويىنا رەستوران جالدايتىن تىراش زاتوننىڭ نيەتىن جاقىپ استامشىلىققا جورىعان.
— ياشكا، سەن ءبىزدى سىناۋعا كەلگەننەن ساۋمىسىڭ؟ — دەپ وسيپ اتاي كەيىپ قالدى. — ءبىز كەدەيمىز دەپ وتىرمىز با؟ ارتىق اڭگىمە ايتىلسا، ول ەل قامى. باياعىداي ءبىر ساپتىاياق سىراڭدى ىشكەن سوڭ سىزىپ ۇيگە قايتاتىن ۋاقىتتان جۇرت وزعان. بۇگىندە سۋسىن ۇستىندەگى سىر دا قىمباتتاپ بارادى. سەنى جىل ون ەكى ايدا ءبىر كورەمىز. ءوزىڭ نە ءبىتىرىپ ءجۇرسىڭ، سونى ايتشى؟
شال جاندى جەرىنەن تىرپ ەتكىزبەي ۇستاعان سوڭ، جاقىپ بۇلقىنا الماي قالدى. قالتا جومارتتىق، قايىرىمعا دەگەن مارتتىكتىڭ ءبىر ساتكە مەسەلىڭدى كوتەرگەنى بولماسا باسقا پەندەدەن توبەڭدى بيىكتەتپەيتىنىن ءوزى دە سەزەتىن. باسىڭنىڭ بوستىعى، تىزگىننىڭ جوقتىعى كۇندەلىكتى كۇيكى تىرلىكتەن قۇتقارعانمەن كوڭىلدىڭ قوڭىلتاقتىعىنا اراشا تۇسە مە. ول دا انشەيىن جاۋىردى جابا توقىعان ادامنىڭ ىشتەگى كۇيىگىن جاسىرعانى دا. جاقىپتىڭ وسى جاراسىن شال تاعى دا قانىن شىعارا قاسىپ-قاسىپ الدى.
— قارا ورمان اناۋ، قاڭىراپ قالعان. سەن ءۇشىن گورسوۆەتتىڭ سنوس بولىمىنە دە ءبىز باردىق. ەندى تىم بولماسا سول دايار وردەردى الىپ، قارا شاڭىراقتىڭ ورنىنا ەل قاتارلى ءتۇتىنىڭدى شىعارمايمىسىڭ؟! سەنىڭ، بىزگە، جۇرتقا ۇقساپ ءۇي بولىپ قالقايعانىڭ عانا ەمەس، سول جۇرتپەن بىرگە قايناعانىڭ كەرەك ەدى عوي. كاك مەدۆەد، زيموي ۋحوديش ۆ تايگۋ نا سپياچكۋ، ا لەتوم سيۋدى جيروۆات پريحوديش. حوروش، تى، پاريا!.. چەلوۆەك تى لوموۆوي. نو دليا تايگي ي بەز تەبيا توپورا نايديۋت، ەجەلي پوكۋدا ەست چاۆو رۋبيت. ا، سكازىۆايۋت، شتو نا وسنوۆنوي-تو كورم دەسياتكي ميلليونوۆ موزولنىح رۋك نە حۆاتاەت...
— دياديا وسيپ، سەن وسىنىڭ ءبارىن قايدان بىلە بەرەسىڭ؟
— ءوي، بۇ تۇكپىش شالىڭ باستىقتارمەن جاقىن جۇرەت تە، — دەدى پەتر. — كۇنىنە ءبىر كۇركە تاۋىق گونورار تولەسە، باستىقتار تۇرماق مەن دە سايراپ بەرەر ەدىم!.. ءبىر ارالدىڭ بايلىعى نە ىستەتپەيدى دەيسىڭ!..
— شتو باستىق؟! ولار دا سەن سەكىلدى شىعاردا جانى بار پەندە! — دەدى جان-جاعىنداعى جۇرتتى جايپاپ وتىرعان شال. — توكمو وني ۋمەيۋت پو سۋرەزنومۋ، پو گوسۋدارستۆەننومۋ كۋمەكات. ا شتو، تۆويا باشكا، چۋگۋننىم ليتەم سدەلانا؟!
جىگىتتەردىڭ سيگارەتىن دە قاناعات تۇتپاي ءبىرىن تامىزىپ، ءبىرىن لاقتىرعان وسيپ الدەكىمنەن قاڭسىق "پريبوي" تاۋىپ الدى دا، ءتۇتىندى ساراڭدىقپەن مۇرتىنان عانا شيراتىپ شىعارىپ، دۇنيەنى قيراتىپ تاستاعانداي مىندەتسىنىپ باقتى. رامازاننىڭ ءوتىنىشىن مىكىرجان ارزانداتىپ، قۇلىقسىز ورىندادى. باسەكەدە جاقىپقا جەتە الماعان سوڭ "ءبىزدىڭ وڭەشتەن رجاۆچينا دا وتە بەرەدى" — دەپ قۋاقىلىقپەن جەڭگەن بولدى. سونىڭ ءوزىن دە بىرەۋدىڭ قازانىنا سۇبە سالىپ بەرگەندەي بۇلداپ، ونان قاشتى، مۇنان قاشتى قىسىر ءسوزدى قايراقتاي ەزىپ، اڭگىمەسىن تاعى دا جاقىپقا اكەلىپ تۇيىقتادى؛ ءبىر جىل تۋىپ، بىرگە وسكەن ءتول ەكەندىگىن اعاتى، اعايىنشىلىعىن، كوڭىل جاراستىعىن دا قالدىرعان جوق، شكيپەر بولسا دا قولىندا بيلىگى بارىن سەزدىرگىسى كەلدى مە، جاقىپتىڭ "مورياكتىڭ كوكجالى"، "بىۆالىي پودۆودنيك" ەكەندىگىن داستەردەي قىلىپ، اقىرى كاتەرگە قىزمەتكە شاقىرىپ تىنعان. مۇسىركەۋشىنىڭ كوپتىگى جاقىپتىڭ نامىسىنا ءتيدى. بۇگىندە اقىلدان ارزان نارسە جوق. وقىعان، ەستىگەننىڭ ءبارىن ساناعا تالشىق قىلا بەرسە، بۇل جۇرت بالاسىنان داناسىنا شەيىن دانىشپان بوپ كەتپەس پە ەدى؟ سالپايىپ تىڭداي بەرسە وسيەتتىڭ تاڭعا دەيىنگى تاۋسىلمايتىنىن سەزدى دە، وسيپ شالعا زورلاپ وتىرىپ راقمەت ايتقىزدى.
3
زاتوننىڭ تۇنگى وتتارى قالانىڭ ۇلكەن وشاعىنان ۇزىلىگى تۇسكەن ۇشقىن سياقتى ەكەن. ورتالىقتىڭ ءزاۋلىم ۇيلەرىنىڭ تەرەزەسى مەن رەكلامالاردىڭ قىزىل-جاسىلدى قۇلپىرماسىنىڭ پىسى باسىپ-اق تۇر. شتيلدە جاتقان قاپ-قارا تۇڭعيىق سۋدىڭ بەتى ۇرەيلى، جاردا تۇرعان ادامنىڭ ءوزىن جۇتىپ جىبەرەتىندەي. قارا تۇنەكتى ۇڭگىپ، ءار تۇستا ءپيرستىڭ ءىرىلى-ۋاقتى پروجەكتورلارىنىڭ ساعىمى قاڭعىپ ءجۇر.
وسيپ شال ساقتىق ءۇشىن قايىعىنىڭ شىنجىرىنا قۇلىپ سالىپ قايتقان. بۇرىن قايىق تۇگىلى زاتوننىڭ قاقپاسىنا ىلمەك تۇسپەيتىن ەدى. شال اقتالعانداي:
— سولاي، ياشكا، ءقازىر كۇزەت كۇشەيگەن، سارتيرگە دەيىن قۇلىپتا ساقتايتىن بولعانبىز! — دەپ كىلتىن كۇمىستەن ارداقتاپ ءاميانىنا تىقتى.
ورىستەن ىڭىرانىپ قايتىپ، اقىردى جاعالاي جۋساعان تۇيەلەردەي قولتىقتا تەڭكيىپ-تەڭكيىپ بارجالار، سۋحوگرۋزدار جاتىر. جيەكتى سىلپ-سىلپ جالاعان مايدا تولقىنداردىڭ السىمىندە باۋىرى جارقىراپ ۇساق بالىقتار ىركىلىپ قالىپتى.
— گليستاچ دەگەنىڭ وسى، — دەدى شال. — بۇل شىركىننەن شاعالا دا جيىركەنەدى.
— نەسىنە جەركەنسىن! — دەپ پەتر شال ءسوزىن وتىرىككە جىققىسى كەلدى. — سول شاعالاڭ جەركەنىپ ەمەس، وسىنى جەيمىن دەپ قۇرتتاپ قىرىلعان شىعار-اۋ...
جاقىپ بالا كەزىندە ادامنىڭ شەمەنىن كورىپ ەدى، ال بالىقتىڭ شەمەن بولدى دەگەنىن ەستىگەنى وسى. "ونبەيتىن شارۋاعا وندىرشەگىڭدى سوزبا"، — دەيتىن اكەسىنىڭ وسيەتى سەبەم بولدى ما، جاعادا تۋىپ، جاعادا وسسە دە تور قۇرىپ، اۋ ءسۇزۋدى كاسىپ قىلماي-اق كەلەدى. تەڭىز تۇبىنەن كوتەرىلگەن قوقىستان بۇقتىرمانىڭ اۋىرعانى، جاندىك اتاۋلىنىڭ دەرتكە شالدىققانى مىكىرجاننىڭ كۇركەسىندەگى كوپ اڭگىمەگە دە تيەك بولىپ ەدى، ءقازىر سونىڭ شەت جاعاسىن كوزىمەن كورىپ تۇرىپ تا ءىشى ونشا قينالا قويعان جوق. تەك سوزگە دە تورساڭدايتىن كوڭىلشەك شالدى الداپ:
— بارعا قاناعات، شالىم، تىسكە سىزدىق بوپ جارىتپايتىن شاباقتى ۋايىمداپ قايتەمىز، — دەي سالعان، بۇل جولى وسيپ تە قىڭىر شاپپاي قۇلاي سالدى.
— ءتايىرى، بالىق دەگەن ءسوز بە؟! بالىقتىڭ تەگى باقا دا! دەدى. — جيىرما جىلدا تەڭىز ءتۇبى ورنىقسا ءبارى دە قالپىنا كەلەدى دەسەدى. تەك وعان دەيىن كىم بار، كىم جوق...
كۇندە تىڭدايتىن قۇلاققا شالدىڭ "مىلجىڭى" ەرمەككە جاراماي قالعان سوڭ، پەتر ىلگەرىلەپ كەتتى دە، بۇرىلىستاعى شاقىرايعان جەتىم لامپانىڭ تۇبىنەن ادەيىلەپ توسىپ الىپ، كەتەككە كونىپ تومپىلداپ كەلە جاتقان ءوسيپتى تاعى دا تەرىس بۇرىپ جىبەردى:
— سول جيىرما جىلىڭنىڭ ون جىلى ءوتىپ تە كەتكەن جوق پا؟..
— نەمەنە، وتسە وعان تەڭىز كىنالى مە؟! — دەپ شال جاعالاسپاساڭ قايتەدى دەگەندەي وعان شامدانا قارادى.
— قويدىق، ويباي، قويدىق! سەنىمەن تالاساتىن تاسىپ بارا جاتقان ءبىلىمىمىز دە جوق. بۇعان عىلىمي دارەجە بەرىپ قۇتىلماساق قۇلاققا تىنىشتىق بولماس!..
ەسكى زاتوننىڭ يەن كوشەسىنە سىيماي كەلە جاتقان شال كەكەسىنگە دە قىڭبادى. شالدىڭ اتى شال دا، قانشاما ءسوزى پىسىق بولعانمەن، ستاقان جارىسىندا جاستارمەن باسەكەلەسەمىن دەپ الجىڭقىراپ قالعان سياقتى. سوندا دا بۇرقىلداق شاندى رەزەڭكە بۇتىلىمەن بۇرالاي ساپىرىپ، تاقىمداپ قالار ەمەس.
— تەڭىز جارىقتىققا تىنىشتىق بەردىك پە، ون جىلدا استاۋىن ون توڭكەرگەن جوقپىز با، — دەپ اۋەنىنە قايتا كوشتى.
ءقازىردىڭ وزىندە سۋ قورى وتىز سەگىز ميلليارد كۋبومەترگە جەتپەك ەدى، كوكتەمدە عانا جيىرما سەگىزگە قىلت-قىلت كوتەرىلىپ، كۇزدە قايتادان ون سەگىزگە ءبىراق قۇلدىراپ ءجۇر عوي.
— ياپىراي، ەرتىس پەن بۇقتىرما قوسىلىپ مۇنىڭ ىندىنىن ءالى تولتىرا الماي جاتقانى ما؟
— قاتقانى تولتىرا ما؟! — دەپ شال ەندى جاقىپقا دۇرسە قويا بەردى. — تۇك قويماي ورماندى وتاپ وزەندى سۋالتتىڭ! التايدىڭ بەت-اۋزىن اعاشپەن جىرىمداپ توبەسىندەگى مۇزىن قۇرتتىڭ! سەنىڭ كەسىرىڭنەن تەڭىز ءتۇبى جىل سايىن بەس مەتر بالشىقپەن ءوسىپ جاتقانىن بىلەمىسىڭ؟! ىندىن دەيدى عوي! الدىمەن سەنىڭ ىندىنىڭا تاياق جۇگىرتۋ كەرەك! — اۋزى سويلەسە، اياعىنىڭ استىن ۇمىتاتىن شال ماشينانىڭ تاز دوڭعالاعىنا ءسۇرىنىپ بارىپ قايتا تۇردى دا، مايىن تامىزىپ تۇرىپ بالاعاتتاپ سالدى. — تەڭىز!.. — دەدى، سوسىن بارىنە تاز دوڭعالاق كىنالىدەي ادەمىلەپ تاعى ءبىر تەپتى. — تەڭىز جارىقتىق مىندەتىن اتقارىپ-اق جاتىر!.. اتاڭا نالەت، كۇرەسىنگە سىيماعان بۇگىنگى جۇرت كوشەنى دە كوڭ-قوڭىرمەن يەمدەنىپ العان... لەكتورستانساننىڭ ءتورت وڭەشىنە عانا ون سەگىز ميلليارد كەرەك. ال ونىڭ تومەنگى سان قالانىڭ سانسىز كاسىبىن كىم سۋسىنداتادى؟.. ارينە، جامانداساڭ دا وسى تەڭىز!.. سۋ تاپشى، سۋ، ءبىلدىڭ بە؟! سونان سوڭ دا اپتا سايىن ءشليۋزدى اشىپ، لاقىلداتىپ اقتارادى دا جاتادى... بالىق!.. بالىق دەگەن چەپۋحا!..
جاتاقتار كۆارتالىنىڭ جۇرتىنا جەتكەن سوڭ، جاقىپ وسيپ شالدى ىلگەرى جىبەرىپ جولدان شىقتى.
— ءۇيدى تاۋىپ جەتەمىسىڭ؟
— جەتەمىن عوي، — دەدى شال. — ءتورت اياقتاسام دا جەتەم! تەك تاعى ءبىر شىلىم بەر. وڭاشادا تارتىپ الماسام، ءۇيدى ىستادىڭ دەپ قاتىننىڭ قاقىلدايتىنى بار.
— ايتەۋىر كىرگىزەدى عوي؟..
— ە، كىرگىزبەسە كيىمىمدى ەسىكتەن لاقتىرامىن. ونداي وسەكتى ەستىگەنىڭ بار ما؟ — دەپ شال الدىن الا كۇلىپ قويدى. — مەن سياقتى بىرەۋ ۇيىنە كۇندە ءىشىپ كەلىپ، مازاسىن كەتىرگەن سوڭ قاتىنى كىرگىزبەي قويىپتى. ەرتەڭىنە جولداسىنا ايتىپ مۇڭىن شاقسا، ول سىعىر: سەن ۇيىڭە جەتە بەرە تىر جالاڭاش شەشىن دە ەسىك اشىلعاندا بار كيىمىڭدى ىشكە لاقتىرىپ جىبەر، سوسىن كىساپىر بولسا دا كىرگىزەدى دەپ اقىل ايتىپتى. كەلەسى كۇنى تاعى دا كىرەسىلى-شىعاسىلى قايتقان بايعۇس بار كيىمىن شەشىپ الىپ ەسىكتەن اتىپ جىبەرسە: "گراجدانە پاسساجيرى! بۋدتە وستوروجنى! دۆەري زاكرىۆايۋتسيا!" — دەگەن ديكتوردىڭ داۋسىن عانا ەستىپ قالا بەرىپتى. — شال قاقالىپ-شاشالىپ ءوزى كۇلدى. ەكەۋى ونىڭ كوڭىلىنە بولا قوسىلعان. تەمەكىنى ءبىراز تىلدەپ الىپ: — ال ەندى وسىنىڭ قىزۋىمەن قىزىق-قىزىق ءتۇس كورىڭدەر! — دەپ شال تومپاڭداپ سوقپاعىنا ءتۇستى.
بيىك ۇيلەردىڭ ۇنەمشىل تەرەزەلەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جالپىلداپ وشە باستادى. جاقىپ پەن پەتر شالدىڭ قاراسىن ەداۋىر ۇزاتىپ سالدى.
— ترەپاچ ۆىسشەي ماركي! — دەپ پەتر شالدىڭ كولەڭكەسىن دە جاقتىرماي تۇردى. — پرو ۆسياكوە جيتە، داجە پرو مەترە سيۆيليزوۆاننىە انەكدوتى گۋتاريت ماستاك. تولكو ۆسە ەتو سلىحاننوە!..
— ەستىگەن قۇلاقتى جازعىرما، — دەدى جاقىپ. — ەكەۋمىزدىڭ ەڭ بولماعاندا ەستىگەن نەمىز بار؟..
تەمەكى تارتىپ ءبىراز بوگەلىستى. ءبىر-بىرىن قيا الماي تۇرعاندارى دا شامالى. وتىرىك تە بولسا شۇرقىراپ تابىسىپ، ەندى ءدۇرديىپ تاراسپاۋدىڭ جاساندى يناباتى ەدى. وسى ىشتەي قاجاسۋدان الدىمەن كىم تايقىپ شىعادى؟..
— ياش، سلىش، تى ۆسە-تاكي وتپۋستي ەە. ۆسە راۆنو ونا تەبە نە نۋجنا... ۆەد، درۋگايا ناسيا...
پەتردىڭ كەيىنگە ساقتاعان ءبىر نارسەسىنىڭ قالعانىن جاقىپ سەزگەن. ايتپاعى دا بۇدان قاتقىلداۋ بولسا كەرەك ەدى. سونسوڭ دا مايموڭكەلەپ جاتپادى.
— ۆوت چتو!.. تى سۆوەي ناسيونالنوي پوليتيكوي منە موزگي نە كومپوستيرۋي! كاجەتسيا، مى س توبوي نە يز ودنوي ماتەري. ا رازۆە پلوحو جيلي؟!
اقىرى كوڭىلسىز تاراستى. باتەڭكەنىڭ جۇلىعىنان كوپىرگەن ماي توپىراقتىڭ كەبىر تالقانىنداي اششى شاڭىن ءار قايسىسىنىڭ قولقاسىنا كەپتەلىپ كەتىپ ەدى...
4
جاتاقتار جۇرتىنىڭ ۇڭىرەيگەن تەرەزەلەرى ۇلىپ قارسى الدى. شەكەسىنە شام جاعىپ العان كوتەرگىش كراننىڭ ورمانى قالىڭ مۇردەنى توبەسىنەن تىنتكىلەپ تۇر ەكەن. شاقىرايعان جارىق سارى توپىراقپەن شاعىلىسىپ، زاپىرانداي ساپ-سارى ساعىم شاشىپ تاستاپتى. سارى ساعىمنىڭ استىندا ءبيبىسارا كەمپىردىڭ جالعىز تەرەزەسى سىقسيىپ جاتىر. بۇگىن كوشەمىن دەگەن كەمپىر تاعى دا قوزعالماپتى. كوزىنە سول عانا كۇيىك بولعانداي، كوشسە ەكەن دەپ ەدى... دىڭگەك باسىنان سوڭىرەيىپ وزىنە تەلمىرگەن قۋ باسقا كوزى تۇسكەندە دەنەسى تۇرشىگىپ، ۇيگە كىرۋگە جۇرەكسىندى دە تاعى دا ۋاقىتتى سوزا تۇرماق نيەتپەن قيراعان دۋالدى اينالىپ قىرعا بەتىن توستى.
قالانىڭ اسپانى جامىراعان قىزعىلت شام. ساعىم استىنان تەڭىزدىڭ قىرتا جوڭكىلگەن قارا قۇرىق جونى كۇدىرەيدى. جالدانىپ، جەردەن بيىكتەپ كەتكەن ەكەن. جاعالاۋداعى تاس ۇيلەر كوكجيەككە كوتەرىلىپ بارا جاتقان كەمە كەرۋەنى سەكىلدى. پيرس پروجەكتورلارىنىڭ قايشىلاسقان تارعىل جولاعىن ءۇن-تۇنسىز قاق جارىپ تۇڭعيىقتان شىعا كەلگەن قارا تانكەر تىپ-تىنىش جۋساپ كەتكەن كەمەلەردى شەتىنەن ءسۇزىپ تۇرعىزاتىن قارا الباستىداي انادايدان ايبات شەگىپ، وكىرىپ-وكىرىپ الدى. وسيپ شال ايتقانداي "تەڭىز جارىقتىقتا" تىنىشتىق جوق ەكەن. تۇندە دە اسىراپ جاتىر. بالاعىنىڭ ءبيتى بار جۇرتتى بىلاي قويعاندا، شال-شاۋقاندار دا ۋاقىتپەن جاعالاسىپ، تىرشىلىكتىڭ پۇشپاعىنا قوسا ورالىپ ءجۇر. جاقىپتىڭ كوڭىلىنە بۇل تەڭىز قوناقتاماي-اق قويىپ ەدى. تەك تۇسكە عانا كىرەتىن تۇنگى سۋرەتىنە تۇڭعىش رەت عاجاپ قالىپ تۇر. كوشەنىڭ ارعى-بەرگى باسىنا سالىپ-ۇرىپ جاياۋ شىعاتىن قالا دا داليىپ كەتكەن سياقتى. كوكجيەك كەڭەيگەن، تاناۋدان ءتۇرتىپ تۇراتىن ورمان دا يەك استىنداعى تاۋ قىرقالارىنا قاشىپ تىعىلىپتى. ءبىر كەزدە جاتاقتاردىڭ پىشەندىگى، ءورىسى بولعان سارعالداقتى سارى جونعا ءقازىر قايىق قانا قاتىنايدى. قايىن- جۇراعاتتىڭ جۇرتى دا سوندا قالعان. مىناۋ ۇلان-عايىر تىرلىكتى كورىپ تۇرىپ، نە قالاعا، نە دالاعا قاتىناسپاي، ءبىر ساۋىن، ءبىر تۇتام وگورودقا تەلمىرىپ بۇكىل جاتاق قالاي كۇن كەشكەن دەپ تاڭ قالدى. مۇمكىن، جاقىپتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءومىردىڭ قالىڭ ورتاسىنان قاقپايلاپ كەلگەن دە سول ءبىر وگەيلىك شىعار. قانشاما ەنشىم بولەك، ەتىم باسقا دەگەنمەن سۇيەگىندە قارىسىپ قارا ديۋدىڭ ءبىر قاسيەتى وتىرعانى حاق. ايتەۋىر ۋاقىت وشىرە المايتىن وتكەن كۇندەردىڭ ءىزى كوڭىلىنىڭ جايلاۋىن سونىدان قايىرىپ الادى دا تۇرادى. ءبىر عانا جاقىپ ەمەس، ونىڭ بۇكىل قۇرداستارىنىڭ ساناسىن سول كۇندەرگە بايلاپ تاستاعان سيقىر — قىرقىنشى جىلداردىڭ پسيحولوگياسى ەكەنىن قازىرگى ەسەپپەن ولشەمەسە دە بار تابيعاتىمەن سەزىنەدى. قۇدايعا شۇكىر، وزدەرىنە دەيىنگىلەردىڭ استامشىلىق مىندەتىنەن، وزدەرىنەن كەيىنگى ەتەك باسىپ كەلە جاتقان پىسىقتاردىڭ الداعى قالعان عۇمىرىما دەيىن كەسىپ-پىشىپ قوياتىن باقال ەسەبى مەن كىرى، ناستىعى ارالاس زەرەكتىگىنەن بۇلار قۇلان تازا؛ اڭقاۋلىعى بولسا دا ارامدىعى جوق، قاتىگەزدىگىن قاسكويلىكپەن قوڭسى قوندىرعان ەمەس. كوبىنە كوڭىلشەكتىكتەن ءوز نەسىبەسىنەن كەم قالىپ، كەشىرىمدىلىگى تاياق بولىپ ءتيىپ، قارا باستىڭ قامىنا دەگەن يكەمسىزدىگى كەمشىلىك بوپ جابىسقان سياقتى. ەندى كەش، قامشىلانعانمەن قاندا جوق قاسيەت بويعا سيا ما...
"كەل دەسەڭ بارامىن، ءبىراق سەنى كورەتىن مەندە بەت جوق" دەپتى. جاقىپتىڭ ارتىنان اقشا سالعانداعى لەسيانىڭ حاتقا جازعان بار سالەمى وسى. كەلە عوي دەپ حابار بەرگەن جوق. كەلمە دەۋگە قيمايدى. ءجاي قيماستىق ەمەس، ەت-باۋىردى سۋىرعان بۇل دا جاقىپتىڭ ءبىر ۋايىمى. كوڭىل جاراستىعى توزعان سوڭ ەندىگى قيماستىقتىڭ زورلىق ەكەنىن دە بىلەدى. بىلە تۇرا سۋىعان شىمىلدىقتى قيماستىقپەن، سىيلاستىقپەن قايتا جىلىتام با دەپ ەدى. امال نە، لەسيانى جاقىپقا تەلىگەن وشاق باسىنىڭ جاناشىرلىعى ەكەن دە، جاقىپتى لەسياعا بايلاعان وتكەن كۇندەردىڭ قىزىعى مەن تىز ەتپە بۋىننىڭ سونى سارقىنىڭداي قۇر مەكىرەنىس بوپ شىقتى. اۋەلگى ماحاببات مىندەتپەن، مىندەتتىڭ اقىرى قىزعانىشپەن تاۋسىلعان. ءقازىر سونىڭ بارىنەن ەگويزمنەن باسقا دىم دا قالعان جوق. مىناۋ بۇگىنگى زاماننىڭ ساۋلەتىنە سىيماي، ىرىسى كەۋىپ، ىلپاسى قاشقان ەسكى جۇرتتاي سەزىم دە كونەرەدى ەكەن. ايىرماشىلىعى، سەزىم شىركىن لەكەرگە كونبەيتىن سياقتى، "نا سلوم نەپروداەتسيا..."
ۇڭىرەيگەن تاس قاراڭعى ۇيگە كىرمەس بۇرىن جاقىپ ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان قول جۇگىرتىپ قابىرعاداعى شتەپسەلدى باستى. الدەنە سالدىر-كۇلدىر ەتكەن. لاقتاي الا مىسىق جاقىپقا تۋرا اتىلاتىنداي ىرىلداپ، شاقىرايعان جاپ-جاسىل تارعىل كوزىن قالت قاقپاستان ارباسىپ ءبىراز تۇردى دا ءجۇنى بۇرقىراعان جابايى كەپتەردى ساۋعاعا تاستاپ اتا جونەلدى. مىسىق ەكەش مىسىق تا ەسكى جۇرتىن قيمايدى. جيەن قارىنداسى ەكى-ۇش دۇركىن كەلىپ، اتان تۇيەسىن جوعالتقانداي جىرلاپ ءجۇرىپ ەرتىپ كەتكەن. جاۋىز نەمە جىلميىپ تاعى كەلىپتى-اۋ. مىسىقتان جەركەنىشتى حايۋان جوق. نيەتى جامان دەپ قازاق تەگىن ايتسىن با. يەن جۇرتتى ازان-قازان قىپ تۇنىمەن باجىلداعاندا توبە شاشىڭ تىك تۇرادى. ەدەندى قان-قان قىپ ىبىرسىتىپ كەتكەن ەكەن، ونسىز دا ەلەگىزىپ تۇرعان جاقىپتىڭ دەنەسى تۇرشىگىپ سالا بەردى. اياعىن باسسا ەدەن سىقىرلايدى، قولى قيمىلداسا ءبىر زات داڭعىرلاپ ۇشىپ تۇسەدى. ايسىز قاراڭعىدا تايگانىڭ تاستاي جىنىسىن كيىپ-جارىپ كەزە بەرەتىن باسى، قاراعاننان قاراپ جۇرەگىنىڭ لۇپىلىنەن سەسكەندى. التى بولمەنىڭ شامىن تۇگەل جاعىپ، الدەبىرەۋ تىعىلىپ وتىرعانداي قول سىيمايتىن قۋىسقا دەيىن ءتىنتىپ شىقتى. قورقۋ-ۇركۋ دەگەن كاپەرىنە كىرمەيتىن سوقتالداي جىگىت ءتۇڭعىش رەت ءوزىنىڭ شىر ەتىپ تۇسكەن شاڭىراعىنىڭ ىزعىرىنان بويى مۇزدادى. راسكلادۋشكانى جازىپ قيسايعان بولىپ ەدى، بوكسەسىمەن مىڭ تىشقاندى ەزگىلەپ جاتقانداي بۇل دا شيق-شيق ەتىپ جامباسىنا قونىس بولمادى. ءبىر كەزدە ءدال وسى بولمەدە، ءدال وسى بۇرىشقا تۇڭعىش رەت لەسيا ەكەۋىنىڭ شىمىلدىعى قۇرىلعان. شام سونگەن سوڭ بوزارعان مىناۋ تەرەزەدەن باسقا ەكەۋىن اڭديتىن ەشكىم بولماۋشى ەدى. ۇلكەندەردەن يمەنىپ، ىدىس-اياقتىڭ وتىرىك كۇيبەڭىمەن كەشىگىپ قالاتىن لەسيانى تەزىرەك كەلسە ەكەن دەپ اڭسايتىن. كوزىن جۇمىپ، بالقىپ ءبىر جاتاتىن دا قىزىل اتلاس شىمىلدىقتىڭ ءدىر ەتىپ تولقىعانىن كۇتۋشى ەدى. ءدال وسى بولمەدە، ءدال وسى بۇرىشتا، قىزىل اتلاس شىمىلدىقتىڭ ىشىندە ون سەگىز جاستىڭ اڭعالدىعىنان ايرىلىپ، ىستىق جار قۇشاعىنىڭ قاماۋ تەرىنە تۇنشىققان. جار قۇشاعىنىڭ تاتتىلىگىنە، مامىق جاستىققا مالىنىپ جاتىپ جار يىسىنە ماس بولعان كۇندەر... تۇپكى بولمەنىڭ بىرىنەن الدەبىرەۋ جوتەلگەندەي بولدى. اكەسى مارقۇم مالى جايلانباي قالاتىنداي تورعايدان دا بۇرىن تۇرىپ، بۇكىل جاتاقتىڭ ۇيقىسىن ۇركىتىپ قايتاتىن دا ەڭ سوڭىندا ەسىك كوزىندەگى شاۋگىم-شىلاپشىن، ارتىق-اۋىس بوق شالاقتى: "بۇ جازعاندار قۇداي بۇيىرتقان ورنىندا نەگە تۇرمايدى؟" — دەپ سالدىر-كۇلدىر تەپكىلەي كىرەتىن. "قيرات، قيراتىپ تىنساي!" — دەگەن شەشەسىنىڭ كۇڭكىلىنە، "قيراعانىن بولەك ۇيە سال، ءبارىبىر اناۋ سىلقىمنىڭ مال جينايتىن ءتۇرى جوق قوي!" — دەيتىن. قىرسىق شالدىڭ بوزالا تاڭنان تىنىشىن الاتىن بار سىلتاۋ — جاقىپتىڭ وزىمەن تالاسا تۇرا قويماعاندىعى. سونداعى تىندىراتىن شارۋاسى قارا كەر بيە مەن شولاق سيىردىڭ قوراسىن تازالاپ، وتىز شاقتى ۇساق مالعا ءشوپ شاشۋ، بوشكەباي اتانىپ كەتكەن بادا بوزدان اۋىز سۋ الىپ قالۋ. ودان دا كۇندە سۇرايتىنى: "بۇقتىرمانىڭ سۋى قانشا ەكەن؟" — دەيتىن كەكەسىن ءبىر ساۋال. ءيا قالجىڭى، ءيا شىنى ەكەنى بەلگىسىز، ءدالدۇر بايعۇس: "قىرىق بوشكە بوپ قالاتىن شىعار" — دەپ كەتە بەرەتىن. اربىردەن سوڭ "جوكەڭ، ءاي جوكەڭ!" — دەپ ەلشىلىككە شەشەسى كەلىپ كەتەدى، — "اناۋ قارا پالەكەتتىڭ جوتەلى جيىلەپ كەتتى عوي..." بىردە جوكەڭ بىردە كوكەن، ايتەۋىر جاقىپقا شەشەسى قويعان اتتىڭ ءبىرى دە قوناقتاعان جوق. جالعىز بالا بولعان سوڭ جۇرتتىڭ كوزىنەن قىزعانىپ، تۋىسىمەن الىس ءبىر جەگجاتتىڭ باۋىرىنا سالعان ەكەن، ەمشەك ءسۇتىن ەمبەگەندىكى مە، الدە وشاق باسىنا ۇيىرسەك قىلماعان قارا شالدىڭ كەسىرى مە، اناسىنىڭ ءجۇزى جاقىپتىڭ ەسىندە بۇگىندە بۇلدىر-سالىر. كەزىندە قاجىنىڭ قىزى اتانعان. قارا ديۋ قالىڭىن قايىن اتاسىندا جالشىلىقتا ءجۇرىپ وتەگەن ەكەن. اكەسىنىڭ بايلىعىنان تيگەن جۇرناق پا، ەكى بىلەگى تولعان كۇمىس بىلەزىك ەدى. اناۋ اباجاداي ورتاڭعى بولمەگە تاڭعى داستارقاندى كۇنمەن تالاسا جاساپ قويىپ، توركىنىنەن كەلگەن بولىسكەي ساماۋىردىڭ قۇلاعىن جىبەرمەي وتىرار ەدى بۇكىل جاتاقتىڭ بالا-شاعاسىنا دەيىن باسى قوسىلعانشا دىم سىزباي تىرسيىپ وتىراتىن قارا ديۋدىڭ سۋىپ قالعان ءشايىن ءۇش توگىپ ءۇش قۇياتىن. "قارا پالەكەت" كەتكەن سوڭ ساماۋىردى قايتا ەسەلەپ، سول "قارا پالەكەت" كۇن قوناقتاي قايتىپ ورالعانشا وتتىقتان شوق ۇزبەيتىن اناسى تەگىنە تارتىپ تاكاپپار، نيەتىنە تارتىپ جومارت بولدى، ءبىراق تەگىن ساتىپ كىسى قورلاپ، تاماعىن ساتىپ كىسى جۇمساپ كورگەن جوق. كۇيەۋىنىڭ كەدەيلىگىن سالىق قىپ الدىنان كەسىپ وتكەن ەمەس، "قارا پالەكەت" دەگەنى دە ءزىلسىز ءازىلى ەدى جالعىز عانا جاقتىرماعانى، ديۋدىڭ: "تارتا جەسەڭ تاي قالادى، قورقا جەسەڭ قوي قالادى" دەيتىن ۇنەمشىلدىگى. تارتا جەپ قارا ديۋ داۋلەت جيعان جوق، ونىڭ تاپقان-تايانعانىن جۇرتتىڭ اۋزىنا توسقاننان قارا بايبىشە قارا سۋعا قاراپ قالعان جوق. جاقىپ وسى ەكەۋىنەن دە قۇرالاقان ەمەس، تەك قارا ديۋدىڭ الىمىنا، اناسىنىڭ بەرەكەلى پەيىلىنە جەتە الماي جۇرگەنى بولماسا.
كورشى بولمەنىڭ ەدەنى سىقىرلادى. "جوكەڭ كوكەن، تاماعىڭ سۋىپ قالدى!" — دەپ اناسى ايقاي سالاتىنداي، جەر ويىلىپ كەتەتىندەي اياعىن ساناپ باسىپ اكەسى جەتىپ كەلەتىندەي بۇيىردەگى جارما ەسىككە شوشىنا قارادى. قىزىل اتلاس شىمىلدىقتىڭ ءدىرىلىن قيالىمەن كۇتىپ جاتقان جاقىپ، يەن ءۇيدى ارۋاق كەزىپ جۇرگەندەي تۇلا بويى شىمىركەنىپ، راسكلادۋشكاسىن سۇيرەي ساكىدەن ءبىر-اق شىقتى.
ىسقىرىپ تۇر ەكەن. ىسقىرىپ تۇرعان ميلليون سان شىلدەلىك ەكەن. قيراعان قورا-قوپسى مەن دۋالدىڭ قۋىس-قۋىسىنان بىجىناعان شەگىرتكە قارا قۇرتتاي قاپتاپ كەلە جاتقانداي. كوتەرگىش كراننىڭ قالىڭ ورمانى دا وسى ىسقىرىقتان قالعىپ كەتكەن سياقتى. قادا باسىنداعى مۇلگىپ تۇرعان قۋ باس تا جاقىپقا قاراپ شۇلعىعانداي بولدى. "قوي، ۇياتتى جيىپ تاستاپ، قالالىق سوۆەتكە باراتىن شىعار. قۋ مەديەندى جايلاعان جىن-پەرىدەي ەندى جاتا الماس".
قارا شاڭىراق تالايدى اياقتاندىرىپ، تالايعا باسپانا تاۋىپ بەرسە كەرەك. سنوسقا جاتقاندا بوساعاسىنان ون شاقتى سەميا ءورىپ شىعىپتى. ەسەپكە كىرمەي قالعان قارا ورماننىڭ يەسى جاقىپ قانا. قارا ديۋدىڭ ارتىنداعى كوڭ-قوقىرىنا وسىنشاما "جاناشىر" تابىلادى دەپ كىم ويلاعان. الىس-جاقىننىڭ قوماعايلىعىنان ۇيالعان جاقىپ قۋالاپ بارىپ بۇل دا ءۇي سۇراۋعا بەتى داۋالاماپ ەدى.
پىرىلداپ لاقتاي الا مىسىق قايتىپ كەلدى.. كوزىندە ماناعىداي جاۋىزدىق جوق، ءمۇلايىمسىپ بۇرىشتاعى تۋلاققا بارىپ مۇرتىن سىلاي باستاپ ەدى. ءبيبىسارا كەمپىردى ەرتە كەلگەن ەكەن. جاقىپ تاعى دا شايعا شاقىرادى-اۋ دەپ قورىقتى.
— اينالايىن، ءبىر جولداسىڭ كۇتىپ-كۇتىپ توسا الماي كەتتى، — دەپ توسىن حابار اكەلدى. — قوناق ۇيىندە جاتىرمىن دەدى مە-اۋ، ەلدەن كەلدىم دەدى مە-اۋ... ايتەۋىر قايدان كەلسە دە قوناق ۇيىنە سياتىن كىسى ەمەس، ساقال-شاشى ءبىر موشەك، تۇرمەدەن شىققان جولىك سەكىلدى. قاراعىم-اۋ، ۇرىق - شارقىڭ شامىرقانىپ جۇرەر، سوندايلاردان اۋلاق بولساي، — دەپ حابارىن اقىلمەن اياقتادى. — كاپىردىڭ ءتۇرىن ەكى زاماندا بۇل ماڭنان كورگەن جوق ەدىم...
ءجۇن-جۇرقانى دا، كۇرەسىننەن جۇلىپ اكەلگەن ءبىر باۋ ءشوپتى دە موشەكپەن ولشەيتىن باياعى سول ادەت. وزدەرىنىڭ تۇرلەرى جەتىسىپ تۇرعانداي جاتاقتان تىس جۇرتتىڭ پوگونايىن كەمسىتىپ سويلەيتىن باياعى سول كەرمە اۋىز.
— ءسويت، شىراعىم، — دەدى كەمپىر. — تاڭەرتەڭ تاعى سوعامىن دەگەن، پالە-قالاسىنان ساق بول، — دەپ ۇيىنە قاراي اياڭداعاندا الا مىسىقتا قوسا ەرە كەتتى.
ەت-باۋىرى ەزىلەردەي ساعىنىپ قالعانى شامالى ەدى، سوندا دا قوناق ۇيگە تارتىپ كەتكىسى كەلىپ ءبىر تۇردى.
— ەنەم ءۇيىنىڭ الا سيىرىنداي دۇڭكيگەن ارام قاتقىر-اي، اياققا ورالماي ارمان ءجۇرشى" — دەپ ءبيبىسارا الا مىسىققا ۇرسىپ بارا جاتىر ەكەن.
"ارام قاتساڭ دا شىداپ ب ا ق!" — دەپ كەگەجەسىنەن تارتقان ءبىر قىرسىق جاقىپتى دا تىرپ ەتكىزبەي قويدى.
5
ءبيبىسارا تاڭعى شايىنا شاقىرىپ ۇلگەرمەدى. كەمپىردىڭ بار جۇگى ءبىر ماشيناعا دا جەم بولماي قالعان سوڭ، جۇرتتاعى توت باسقان تەمىر وشاقپەن تولتىرىپ، الا مىسىققا دەيىن شىرەنىپ كومفورتپەن اتتانىپ كەتتى. جاقىپ شاتىردىڭ قاقپاعىن اشىپ، ىسقىرىپ-ىسقىرىپ، كەپتەرلەردى اسپانعا كوتەردى دە، ورازاسىن اشپاستان پيرسكە تارتتى. ءقازىر دە ەكى كوزى اسپاندا. زاتوننىڭ توبەسىنەن شانشىلعان كوتەرگىش كراننىڭ قالىڭ ورمانىن ەكى-ۇش اينالىپ ەليەۆاتورعا قاراي تارتقان ءبىر توپ كەپتەردىڭ ءۇيىرىن باعىپ وتىر. تاعى دا ىسقىرىپ-ىسقىرىپ ورنىنان اتىپ تۇراتىنداي. وسيپ شال قارا باقىردى قولىنا ۇستاتقاندا عانا اياعىنىڭ استىنا كولكىپ كەپ قالعان سۋدى بايقادى.
— ودرياحلەلا، ستارينا! — دەدى شال. — كارى-قۇرتاڭنىڭ كوز سوراسىنداي بۇ شىركىننىڭ دە جىپسىمەيتىن جىقپىلى جوق!..
ايتەۋىر اتى قۋىس استاۋ دەگەنى بولماسا قارا قايىقتا ءۇش كىسىنىڭ سالماعىن كوتەرەتىن دە قاۋقار قالماپتى. سۋ سىڭگەن شىرىك قوراماسىن قوسپاعاندا سمولاسىنىڭ ءوزى ءبىر توننا، كوگەندىگى قورسىلداعان كوتەرەم شالدىڭ ارال مەن زاتوننىڭ ورتاسىنا قالاي ايداپ قايتىپ جۇرگەنىنە تاڭى بار. اۋەلدە زىر ەتە قالاتىنداي ەكپىندەتە سەرىپكەن بەكەت تە يتىندەي-يتىندەي شارشاعان سوڭ سۆيتەر شەشىپ تەرىن قۇرعاتتى. سۋ بەتى قازان تۇبىنە تۇنعان مايداي تەپ-تەگىس، قاپ-قارا. تەك سول قارا قازاننىڭ تۇنباسىن جوعارىدان قاق جارا ءتىلىپ تۇسكەن بۇقتىرمانىڭ كوك-جاسىل وركەشى عانا جىبىرلايدى.
— اسىقپاڭدار، ارالعا جەتكەنشە ارام تەرلەرىڭ تانا كەتەدى، — دەدى شال. — ار جاعىن تاعى كورەرمىز. تەك قاڭعىعان سالىندىدان ساق بولىڭدار، — دەپ ءار قولتىققا پلوتتان قاشىپ كەتكەن دوڭبەكتەردىڭ تەڭكيگەن بوكسەسىن قۇرىعىمەن نۇسقاپ قويدى. ءوزى جايباراقات، "پريبويىنىڭ" ساباعىن شۇرشيتە تىستەپ، زاتوننان شىققاننان بەرى ءبىر قارماقتىڭ لەسكاسىن جيناپ الا الماي وتىر. قولى قاقپىش، بىلەگىنىڭ ەتىنەن تەرىسى بولەك؛ وتكەن جىلدىڭ ۇنعا قامالعان ارىق قازىسىنداي شالىڭ قۋراپ-اق قالعان ەكەن. ءوزىنىڭ كارى قايىعىنىڭ قاتپار-قاتپار جاماۋىنداي كۇن قاققان ومىراۋى مەن جەلكەسىنىڭ ءاجىمى دە قالىڭداپ كەتىپتى.
تەڭىز تىنىش. تىنىش تەڭىز بەكەتكە تاڭسىق كورىندى. كۇن دەمالىس بولعان سوڭ با، كەمەلەر دە تىرپ ەتپەي جاعادا جۋساپ جاتىر. مۇيىستەن دەمالىس ءۇيىنىڭ "شاعالا" دەپ اتالاتىن شاعالاداي ياحتاسى ءسۇزىلىپ شىقتى. ماڭايىنداعى جەلە-جورتقان سۋ سپورتىنىڭ اق جەلكەندەرى دە جەمگە تالاسقان شاعالالارعا ۇقسايدى. تىپ-تىنىش بەيعام تىرلىك. قارەكەتسىز، كۇيبەڭسىز، ۋايىمسىز تىرلىك. بۇگىنگى توقتىقتىڭ ەرتەڭى تىرپىلداعى بولۋشى ەدى. وسى تىنىشتىقتىڭ ءوزى راس پا دەگەندەي كوڭىلگە قوبالجۋ سالادى ەكەن. ءالى دە اسپاننان تۇسپەي وتىرعان جاقىپتىڭ مۇڭلى ءجۇزىن وقيمىن دەپ بەكەت تە ءار نارسەنى ويلاپ كەتكەن. ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ وبلىستىق باسقارماسىنداعى بىتپەي قالعان جۇمىسى، وتپەي قالعان ۇسىنىسى، جاراماي قالعان قاتىناس قاعازدارى، جارىماي قالعان كوڭىلى... ونداي-ونداي باسقارمالار از با؟ ءوزى سياقتى جارىماي قالعان جارامساق، سۇرانشاق كوڭىل از با؟.. ال مىناۋ تىنىش، بەيعام، ۋايىمسىز تىرلىككە قاراسا بىتپەي قالعان شارۋا جوق سياقتى. جاقىپ تا كەيبىر بىتپەي قالعان شارۋاسىن ىزدەپ تابا الماي وتىر ەكەن؟..
— ءاي، ۇستاڭدار انانى! — دەپ وسيپ شال باج ەتكەندە بەكەت قولىنداعى ەسكەگىنەن ايىرىلىپ قالا جازدادى. جاقىپ تا الاقتاپ قايىق ەرنەۋىنەن ءۇڭىلدى جەڭدى بىلەكتەي شورتان باۋىرى جالتىراپ سۋ بەتىندە جامباستاپ ءجۇزىپ كەلەدى ەكەن. ايعايلاماق تۇگىلى، زەڭبىرەك اتساڭ دا سەلت ەتەتىن ءتۇرى جوق. ەكى جىگىت بوس قارمانىپ جاتقاندا شال ساچوكپەك كوسىپ الىپ قايىققا كۋرس ەتكىزدى. قۇيرىعىن ەكى-ۇش قاققانى بولماسا سەرەيىپ تۇسكەن ءداۋ شورتان شورشىماستان دۇڭكيدى دە قالدى.
— جارىقتىقتىڭ ساۋداسى بىتكەن ەكەن، — دەدى شال بالىقتىڭ تىرسىلداعان شابىن قۇرىقپەن تۇرتكىلەپ. — سيىردى سەسپەي قاتىراتىن سوليتر شورتاندى شوپاق قۇرلى كورسىن بە!..
— ياپىراي، جىرتقىشقا دا زاۋال كەلەدى ەكەن-اۋ! — دەپ بەكەت شورتاننان جەركەنىڭكىرەپ وتىردى.
— جىرتقىشتا جەمساۋ جوق دەيمىسىڭ؟! شاباقتى شوراعاي جەيدى. شوراعايدى شورتان جەيدى. مىنا شورتاندى قايناتىپ بەرسەڭ ءبىزدىڭ تاۋىقتار دا جەپ قويادى.
— سوندا ءتىرى ماقۇلىقتىڭ ەڭ اريستوكراتى ءسىزدىڭ تاۋىقتار بوپ شىقتى عوي؟..
— اريستوكراتتىڭ ەڭ مىقتىسى شەمەن بوپ تۇرعان جوق پا! — دەپ شال تاعى دا بالىقتىڭ تىرسيعان شابىن قۇرىقپەن ءتۇيىپ-تۇيىپ قالدى. — بۇعان عالىمداردىڭ دا شاماسى كەلمەدى ءبىز سياقتى جامان شالداردىڭ قالقىپ تاستاعانىنا تاۋسىلاتىن دا ەمەس. حايرۋز، تايمەن، نەلمالار دا قۇرىپ بارادى. سۋدىڭ تەرەڭىنە سۇڭگي الماي شورتاڭداپ بەتىندە ءبىراز جۇرەدى دە قىرىلادى... انە بىرەۋى تاعى كەلە جاتىر، ايرىلىپ قالماڭدار!...
ارالعا جاقىنداعان سايىن تەڭىز ورتاسى دوڭەيىپ، زاتوننىڭ سورايعان كوتەرگىش كراندارىنىڭ قالىڭ ورمانى قىلت-قىلت ەتىپ جيەككە بايلاعان باكەندەردەي اتكەنشەك تەبە باستادى. دۇنيە ۇلتاراقتاي بىرىسىپ كىشىرەيىپ بارادى. كىشىرەيگەن سايىن تىنىس تارىلىپ، جان-جاعىڭنان قاماعان توپان سۋ بۇيىردەن سىعىپ بەيشارا قىلىپ تاستايدى ەكەن. بەكەت تە، جاقىپ تا جاعانى وگەيسىپ اتتادى. شال قارا استاۋىن قازىققا بايلاماي ارقان جالعاپ جيەكتەن الىسىراق تاستادى دا، ەكىنشى ۇشىن كىشكەنتاي ياكورگە اكەلىپ ماتادى. جاقىپقا تىراش شالدىڭ تىرلىگى بالالاردىڭ ويىنىنداي كورىنگەن. زاتوننىڭ باياعى كىسى بولا قالاتىن جاداعاي پىسىقتىعى شىعار دەپ كۇلىپ الدى.
— كۇلەسىڭ ءا؟! — دەدى شال نان-پان، ەكى-ۇش شولمەك جاسىرعان دەرمانتين سومكەسىن جاقىپتىڭ قولىنا ۇستاتىپ. — كۇل! — دەدى. — پودۆودنيك بولىپ ءتورت جىل بويى مۇحيتتىڭ ءتۇبىن شارلاعانىڭدى بىلەمىز. ال ءبىز بايعۇس، ءالى جەر باسىپ جۇرگەن پەندەمىز عوي، قارا قايىقتىڭ قامىنان ارتىلعامىز جوق.
— ۇزىن ارقانداعاندا بۇل استاۋىڭىز قابىرعاسىن جاۋىپ، وتتاپ قايتاتىن با ەدى؟
— تومەندە ءشليۋزدى اشسا قايىعىڭدى ەرتەڭ قاراعاي باسىنان كورەرسىڭ، — دەپ شال جاعانىڭ جاپىرىلعان ءشوبى مەن جوعارىداعى سۋ قاققان كەمەردى كورسەتتى. — مۇحيتتىڭ مىنەزىن بىلمەسەك تە جامان شالشىعىمىزدىڭ سىرى وزىمىزگە ءمالىم. جۇماسىنا ەكى تولىپ، ەكى سولادى.
بەكەت ءوسيپتىڭ اۋزىنان "مۇحيت" دەگەن ءسوزدى ەكى دۇركىن ەستىپ، ەرسى دۇركىن جاقىپقا تاڭدانا قارادى. قاسىندا جەتى جىل ءجۇرىپ، پودۆودنيك بولدىم دەپ ماقتانعانىن قۇلاعى شالعان جوق ەدى. ءقازىر دە شالدىڭ قاعىتپاسىن نەمكەتتى بوس جىبەرگەنىن كورگەن سوڭ، كوپ ءازىلدىڭ بىرىنە جىعا سالعان. ءبىراق شال ەجەلەپ قويمادى:
— اناۋ تانكەرلەردى ايتپاي-اق قويايىن، ءيتتىڭ يتاقايى ءمىنىپ جۇرگەن شحۋنانىڭ بىرىنە يە بولاتىن ءجونىڭ بار ەدى، — دەپ دەرمانتين سومكەسىن جاقىپتىڭ قولىنان قايتادان جۇلىپ الدى. — بالتا ۇستاپ ورمان كەزگەنشە رۋبكادا تۇرساڭ تاقياما تار كەلەدى دەدىڭ بە.
جاقىپ بۇل جولى دا ءۇن قاتقان جوق. تەك ءىشىن الدە نە تىرناپ وتكەندەي قاباعى كىرجىڭ ەتتى. شال ءازىلىمدى جاقتىرمادى دەپ جورىدى. بەكەت جاقىپتىڭ سالقىن جۇزىنەن اڭگىمەنى ارمەن قاراي شاپتىرمادى دەپ ويلادى.
— اڭقاۋ اڭدامايدى، اڭگى تىڭدامايدى، — دەپ اكەڭ مارقۇم ايتا بەرۋشى ەدى، — دەپ كۇڭك ەتكەنى بولماسا ۇيگە جەتكەنشە شال دا قايتىپ ونىڭ كوڭىلىنە كوسەۋ جۇگىرتكەن جوق.
ءوسيپتىڭ مەكەن-جايى باياعى اقساق ەگەردىڭ زايمكەسى ەكەن. بۇرىن دا جەگجاتتىققا وزەگى اشىمايتىن جاقىپ اتاسى ولگەننەن قاتىناسقان جوق ەدى، قايىن ەنەسى ىشكى جاقتا ءبىر شالعا ءتيىپ وتىر دەگەندى ەستىگەن، ونان بەرى دە ون شاقتى جىل ءوتىپ كەتىپتى، قاپتاعان قىز-قىرقىننىڭ قاي وشاقتا قانشا تۇقىمنىڭ ەسەبىن كوبەيتىپ جاتقانىن كىم ءبىلسىن. قورا-قوپسىدان اۋلاقتاتىپ قايتا كوتەرىپ سالعان ەكى بولمەلى قىستاۋ مەن قارا مونشادان باسقا ەسكى قونىستىڭ ءاربىر قاداسى كوزىنە جىلى ۇشىراي كەتتى. ءبىرىنشى كورگەن بەكەتكە ءبارى يديلليا؛ قاقپا-دۋالسىز ءۇي، قاقپايسىز جايىلعان مال، قورىقپاي قورا تۇبىنەن ورگەن ەلىكتەردى بىلاي قويعاندا، كوڭ تەپكەن قاز-تاۋىقتاردىڭ ءوزى دە قوي كورمەگەن "تايگانىڭ تاعىسىنا" ءبىر تاڭسىق. تاڭ اتار-اتپاستان شال مەن جاقىپ سۇيرەي جونەلگەندە قوناق ۇيدەگى قولقىلداق" ءبىر جارىم ۇيقىلىق توسەگىن قيماي قيپاقتاپ ەدى. ەندى جۇماقتىڭ ەسىگىنەن سۇراۋسىز كىرىپ كەتكەندەي اڭىراپ تۇرىپتى دا قالىپتى. شال بايعۇس كوتەرگەن تۇيىنشەگى مەن دەرمانتين سومكەسىن قويارعا جەر تاپپاي:
— قالاي، بۇگىن سەندەرگە قويان قۋىرىپ بەرەيىن بە، الدە كۇركە تاۋىقتى قۇرعاق شاراپقا تۇنشىقتىرسام با ەكەن؟! — دەپ قالبالاقتاپ جاتىر. — تەك باقىتتارىڭا قاراي باستىقتار كەپ قالماسا بولدى.
— باستىقتار كەلسە بازارىمىز تارىلار دەيمىسىڭ، ولار دا جۇمىر باستى پەندە شىعار؟! — دەپ جاقىپ جايباراقات قوش كوڭىل كورسەتتى.
— باستىقتار كەلسە جايىمىز جامان بولماس ەدى، تەك وندايدا ادەمى سۇحباتتىڭ پياڭكەشتىكپەن تارقايتىنى جاراسپايدى-اق، — دەپ شال بۇل جولى بيلىكشىل جۇرتقا ناۋمەزدىگىن ءبىلدىرىپ الدى، ءبىراق ارتىنان: — مال وزىمىزدىكى، اۋىز بار، تۋلاقتاي ارالدىڭ بيلىگىنە ەشكىم تالاسا قويماس، — دەپ جۋىپ-شايعان بولدى.
ارالى تاي شاپتىرىم عانا جەر ەكەن. ۇزىنى بەس-التى، ەنى ەكى-ۇش شاقىرىمداي عانا ويپات. كوگالى بەلدەن، توپىراعى سىزداۋ، تەگى شىبىن-شىركەيى مولداۋ بولسا كەرەك. بۇرىن بىلمەگەن بەكەتكە ارال سۋ دەڭگەيىنەن تومەن جاتقان سياقتى كورىندى دە، سال ۇستىندەگى ادامداي تابان استىنان تياناق ىزدەپ، ءوز سالماعىن ءوزى سەزىنە المادى. سان جىل پلوت ايداپ ۇيرەنىپ قالعان كوز قانىعى ما، تەڭىزگە قاراساڭ اعاش باسى شىر اينالىپ، ارال اعىنعا قارسى زاۋلاپ بارا جاتقان سەكىلدى.
قىستاۋدىڭ ءىشى دە وزگەرمەپتى؛ ەكى بولمەگە ورتاق ورىس پەشى، ءتور جاقتا ەكى قابات نار، اۋىزدا باياعى سول ىرگەسىن ساكىلەپ تاستاعان ۇزىن ستول، تەك بوساعادا جاتاتىن اقساق ەگەردىڭ اعاش اياعى مەن الا سپانيەل عانا جوق.
— دياديا وسيپ، يت ۇستامايتىن با ەدىڭ؟ — دەدى شەشىنىپ، جەلپىنىپ شىققان جاقىپ.
— سەن دە قىزىق ەكەنسىڭ، ءبىر ۇيگە ءبىر قاتىن ۇستاعان سوڭ، بوساعاعا تاعى دا يت بايلاپ نە قاجەتى بار؟! — شالدىڭ قاشاندا كۇلەيىن دەپ تۇراتىن توتياىنداي كوكپەڭبەك جانارى زايمكەسىنە جەتىپ العان سوڭ ءتىپتى قۋاقىلانىپ كەتىپتى. تۋاسىندا ارامدىعى جوق، تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان ءازىل، ۇستارانىڭ ءجۇزىن دە تىلمەن قايتاراتىن اۋليە شال تومپاڭداپ ءجۇرىپ ۇيشىك بىتكەننىڭ اۋزىن اشىپ تاستادى دا، جەم ىزدەپ بەزەكتەگەن قاز، تاۋىقتارىن، ءۇي قويان، كۇركە تاۋىقتارىن كۇرەسىنگە شاشىپ جىبەرىپ ءسوزىن تاعى دا ازىلمەن ءبىتىردى.
— بۇگىنگىنىڭ ءيتى دە ەستيارلىقتان جۇرداي، كىسى قابۋدىڭ ورنىنا مالعا شاباتىن بولعان، — دەدى. — ادامنان اقىلدى دەگەن سوڭ ساباكاۆودتان ءبىر وۆچاركا اكەلىپ ەدىم، وسىنداعى ەكى-ۇش ەلىك، بەس-التى كۇدىردى قۋالاپ يت قىپ جىبەرگەنى!.. ال تۇرماڭدار، ماعان كومەكشى كەرەك.
— ماسەلەڭكي؟
— ونىڭ نە ماسەلەسى بار؟ وتىن جاراسىڭدار، وت تامىزىپ، كۇركە تاۋىقتىڭ ءجۇنىن جۇلاسىڭدار، ارتىلساڭ — مونشا جاعاسىڭدار. لەكترىڭنىڭ شىجىمى ماعان جەتپەي قالعان. وسىنىڭ ءبارىن جارىقتا بىتىرمەسەك ىربيىپ اش جاتامىز.
— بەلگىلى بولدى! — دەدى جاقىپ. — كومەكشى كوبەيگەن سوڭ تەت ماش سىيماي كەتكەن ەكەن عوي.
— تەت ماش؟.. زاۋالدىڭ ول قاتىنى تىرقيىپ قالعان! — دەپ شال سەبەتتىڭ استىنا كىرىپ كەتكەن ەدى، قايداعى ءبىر ەسكى جەيدە، كونە شالبارلاردى قۇشاقتاپ قايتا شىقتى. ماتاسىنىڭ قىمباتىنا قاراعاندا كەلگەن-كەتكەننىڭ يىعىنان تۇسكەن ارتىق اۋىس بولسا كەرەك، جاراسپاسا دا ءوزىنىڭ ۇستىندەگىسىنەن تاۋىرلەۋ ەكەن. — مالى باعۋلى، ءۇيى جايعاۋلى، سوسىن اق حالاتقا ورانىپ جاتا بەرگەندى كىم جەك كورسىن. ەكى اي بويى بالنىستەن شىقپاي قويدى! — دەپ تاعى دا كەمپىرىنە ءتيىستى. — قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، كەر جاقتىڭ قاتىنىنا دا قۇل تابىلعان سوڭ زاماننىڭ كەڭشىلىگىن ايتسايشى!.. كانە، كيىنىڭدەر. الدە الدىمەن اۋىز شايقاپ الاسىڭدار ما؟
وسيپ قامىس كۇنقاعاردىڭ استىنا دەرمانتين سۋمكاسىن سۇيرەپ كەلدى دە "كابەرنە" شىعاردى.
— بۇل كۇركە تاۋىقتىڭ سورپاسى، ءدامىن كەيىن الارسىڭدار، — دەدى، سوسىن "ەكسترانى" كورسەتىپ، دۇمىنەن الاقانىمەن قاعىپ-قاعىپ قويدى دا: — الگى سۋششەستۆەننىيى وسى بولادى! — دەپ تامساندى. — ال مىنا بىرەۋدى ءوزىڭ ءبىل. كەشە مىكىرجان الباستى قىلقىلداپ قويماعان سوڭ... تۇنىمەن اسقازانىم قىجىلداپ شىققانى. ءيتتىڭ ىشىنە سارى ماي جاقپايدى دەپ سىناپتاي كىلكىپ كەڭىردەگىمنىڭ قۇيارىندا تۇر. — شال "ەريەۆاندى" جاقىپتىڭ الدىنا سىرعىتتى. ءار بوتەلكەنى ايدارىنان تانىپ، ءارقايسىسىنىڭ "شيپالىعىن" جاتقا سوعىپ وتىرعانىنان زايمكەنىڭ كەلىمدى-كەتىمدى "جۇراعاتىنىڭ" كىمدەر ەكەنىن بەكەت سىرتتاي-اق تانىدى.
— مۇنى مىنا باستىق ءىشسىن، مەنىڭ دە بوتەكەمە جاقپايدى، دەپ جاقىپ "ەريەۆاندى" بەكەتكە اسىرىپ جىبەردى. — ايتپاقشى، جوندەپ تانىسىڭدار، لەسحوزدىڭ گلاۆنىي لەسنيچييى، ارتىنان ۇياتتى بوپ قاپ جۇرەرسىڭ.
— ە، وندا ءوزىمىزدىڭ ادام بوپ شىقتى عوي، — دەدى شال. — سەنىڭ قاسىنداعى كوپ ساياقتاردىڭ ءبىرى مە دەپ... قالاي، دجۋز-دجۋز؟..
6
بەكەتتىڭ باسەكەدە جاقىپتان جىعىلعانى وسى ەدى. قولىنا شالعى ۇستاپ كورمەگەن وراشولاق قۇر ۇرعىلاپ جىعا بەرگەنى بولماسا شوپ شاۋىپ جارىتپادى، وزىمەن-وزى الىسىپ كۇن يىققا كوتەرىلگەندە-اق بۇرلىعىپ قالدى. دىمدى قۇرىتاتىن — ىستەگەن ءىسىڭنىڭ بەرەكەسىن كورمەۋ ەكەن. الگىندە عانا جاپىرىپ كەتكەن جولى اربىردەن سوڭ جال-جال بوپ ەربەيىپ قايتا تۇرادى. ىنجىقتان وتكەن جەككورىنىشتى جان بار ما؟ جاقىپ تا مۇنى جاقتىرماعان سياقتى كورىندى. ءۇن-تۇن جوق، ەڭكەيىپ جاتىپ الىپ شالعىنىڭ سىرىلى مەن ءشوپتىڭ سىلدىرىنان قۇلاعىن ءبىر المايدى. جالپى جۇمىس ۇستىندە تۇكسيىپ ءتىل قاتپايتىن ادەتى ەدى. بەسكەمپىردەن "تاسقاباق" دەگەن ەسىمدى دە وسى مىنەزى ءۇشىن العان. ءوشىپ-ولىپ تە جاتپايدى، بىتىرگەن شارۋاسىن تۇگەندەمەيدى، الداعى قالعانىن دا ەسەپتەپ كورگەن ەمەس، ءبىراق، بۇگىن تىناتىن ءىستى ەرتەڭگىنىڭ نەسىبەسىنە جۇك قىلمايتىن قارىسپالىعىنا جىگىتتەر كوندىككەن. سونىڭ ءبارى دە ادامنىڭ تابيعاتىنان شىعاتىن، سۇيەككە بىتكەن ءتارتىپ ەكەنىن بەكەت ەندى ويلاپ تۇر. كەشە بۇكىل عۇمىرىن بالتاعا ارناعانداي كوزدەگەن اعاشىن قياندا تۇرسا دا جىقپاي قويماۋشى ەدى، بۇگىن عۇمىر-باقي ءشوپ شاپقان پىشەنشى سەكىلدى جانە ىسىندە اتتەڭ دەيتىن قىلاۋ جوق. ونىڭ "اقسۋعا" قايتار-قايتپاسىن بىلمەي تۇرىپ، مۇنى لەسحوزدىڭ قاي شارۋاسىنا جەكسەك ەكەن دەگەندى كەشەدەن ويلاعان، ءقازىر دە سونى ويلاپ-ويلاپ لايىقتى قىزمەت تاۋىپ بەرە الماي قينالدى. قىزمەت تابىلمايدى ەمەس. لەسحوزعا مىڭ جاقىپ سيار-اۋ. ال مىڭ جاقىپتىڭ ءبارى ءبىر جاقىپتاي بولا بەرە مە. بەكەت ءوزىن جاقىپقا قارىزدار ادامداي قىسىلادى. ءبىراق سونى جاقسىلىق جاسادىم، ايتپەسە جاقسىلىعىڭا رازىمىن دەپ جاريالاپ قايتارعىسى كەلمەپ ەدى. ءبىر كەزدەگى وشتىگىڭدى، قاستىعىڭدى دا ۇمىتتىرىپ، كىسى بولۋىڭا سەبى تيگەن ادامدى كوڭىلدەن ءوشىرىپ تاستاعاننان وتكەن كىساپىرلىك جوق. بەكەت جالعىز قالعاندا جانىن جەگىدەي جەيتىن نارسە وسى. جاقىپتى ىزدەتكەن دە وسى. بۇل دا ازىرگە كوڭىلدەگى نيەت. ايتپەسە ەكەۋى ءالى ءتىس جارىپ سويلەسكەن دە ەمەس. مەشەل قاتىن الدى دەپ ەدى، سەلت ەتپەدى. بەسكەمپىر وقۋىنا كەتتى دەپ ەدى، سەلت ەتپەدى. لەسيانىڭ ءجايىن ايتا المادى. ايتا الماعانىن ول دا ءتۇسىندى نە دەپ ايتسىن؟ ايەلىڭ ەكى قابات بولىپ قالدى دەي مە؟.. ىشتەگى نارەستەنىڭ كىمگە تارتارىن ءبىر قۇداي، سوسىن مەن بىلەم دەي مە؟.. اراسىنداعى ىشتەي ارباسۋ لەسيادان باستالعان سياقتى ەدى. ەكەۋىنىڭ ورتاسىنداعى ىشتەي توقايلاسۋ لەسياعا تىرەلگەندە سىرتتاعى بار ىقىلاس سوگىلىپ جۇرە بەرەدى. ونى بەكەت تە، جاقىپ تا جاقسى سەزەدى. سەزگەنىن بىر-بىرىنەن جاسىرىپ-اق باعادى. ءبىراق جاسىرعانمەن سەزىم شىركىن لەپ شىقپاسا دا بەتتەن شىقپاي جاتا ما... "تياناق - قونىسىن تاپپاعان قۋ ساياقتىڭ ءومىرى-اي!.." راسىندا ءومىر كىنالى مە؟ بوي توقتاتقانمەن، وي توقتاتپاعان كوڭىل ساياقتىعا ەمەس پە ەكەن؟ قىرىققا جەتكەنشە بويىڭ قۇلىقتان اسقانمەن ويىڭ قىر اسپاسا كىم كىنالى؟..
— مىنا شال قۋ ەكەن! سەنى شالعىعا ساپ قويىپ، ءوزى مونشاسىنىڭ ءتۇتىنىن سارىقپاي ءالى ءجۇر، — دەپ بەكەت قىستاۋ جاققا كەڭىردەگىن سوزا بەردى. — تىم بولماسا شايعا شاقىرمادى عوي ءوزى.
— كۇندىز شومىلعان مونشانىڭ ءسانى جوق، — دەدى جاقىپ. — جانە ول مونشانىڭ ءتۇتىنى ەمەس، قول كورىكتىڭ، قايىن قابىعىنىڭ ءتۇتىنى. وسەكەڭ ومارتاسىندا جۇرگەن بولۋى كەرەك.
بەكەت تۇتىننەن باسقا ەش نارسە اڭدىعان جوق ەدى. سوندا دا تۇك كورگەن جوق. جاقىپ جەردەن باس العان جوق ەدى. سوندا دا شارۋانىڭ قىبىرىن ارقاسىمەن-اق سەزىپتى. ءدال وسى ارالدا مىڭ جىل ءومىر سۇرگەن ادامداي. ويىندا ەشقانداي بارىق جوق، شالعىسىنىڭ ءجۇزىن شوپپەن ءسۇرتىپ، قايراقتى قولىنا قايتا الدى. بەكەت شارشاپ تۇرعان. جۇمىستان ەمەس، قولىنان جۇمىستىڭ كەلمەگەنىنە شارشاپ تۇرعان. ادامدى قاراداي ماس قىلاتىن جاپىراق پەن شالعىنىڭ يىسىنەن-اق بۋىنى كەتە باستاپ ەدى. كوزگە ۇيىك بولماي جاقىپتى قاسىنا الا جاتسام دەپ ەدى.
— باعا الماي جاتقان مالى جوق قوي، جيناپ السا وسى دا جەتەر، وتىر، — دەدى.
— مال كوپ قوي، — دەدى — ارالدىڭ بەس-التى ەلىگى ەمەس مۇز قاتقان سوڭ وسى ءوڭىردىڭ بۇكىل ءتورت اياقتى تاعىسى شالدى تابادى، — دەدى.
— ءتۇس تە بوپ قاپتى-اۋ، — دەپ بەكەت اسپانعا قارادى. قارادى دا ءماز بولىپ كۇلدى... ءبىر نارسەگە قۇلقى بولماسا مەشەلدىڭ مەزگىلدەن بۇرىن كۇنگە قاراپ موڭىرەيتىن ءادىسى ەدى "ءيتىڭ جاس قاتىندى قۇشىپ جاتىر-اۋ!" ...جاقىپ بەلۋارىنا دەيىن شەشىنىپ تاستادى. قۇج-قۇج تۇكتى دەنەسى شويىنداي بوپ كۇيگەن، ءجۇن اراسىنداعى تەر مونشاقتارى كۇنگە شاعىلىسىپ قىلاۋداي جىلتىلدادى. ەكى ەمشەگىنىڭ ۇستىندەگى كوك الا تاتۋيروۆكانى دا بەكەتتىڭ ءبىرىنشى كورگەنى. وڭ جاعىندا — ياكور سول جاعىندا — جۇرەك، جۇرەكتىڭ ورتاسىنا "ج.ل" دەپ جازدىرىپتى، "ج"-سى جاقىپ شىعار، سوندا "ل"ى.. ليۋبوۆ... ءجوق-ا، لەسيا بولعانى دا. شالدىڭ جاقىپتى پودۆودنيك دەگەنىنە ەندى سەندى. ال، لەسيانى...
— ەسىڭدە بولسىن، ءشوپ تۇستەن كەيىن جاقسى شابىلادى، — دەپ جاقىپ شالعىسىن قولىنا الدى. — جالپى، جۇمىستىڭ ءبورى قۇم قايتا ونەدى.
شالعىنىڭ ءجۇزى شالعىننىڭ تۇبىنەن سىر ەتتى. بەكەت ىلەسە المادى. ىلەسپەگەنى، جاقىپتىڭ كوكىرەگىندە كەتكەن لەسيادان قايمىعىپ ەدى...
..."ءاي، قارا شەلەك! جىنىڭدى قاعىپ الامىن!" — دەيتىن. جاقىپ ارتىنا بۇرىلعاندا قارا ديۋ قىرقىلماي قاپ كەتكەن ءبىر شوق ءشوپتى جۇلمالاپ تۇرۋشى ەدى. قاعىپ الاتىنداي شىرەنىپ تۇرىپ، كەپ-كەسەك قىپ تۇرىپ ايتاتىن. ءبىراق قاعىپ المايتىن. قارا ديۋلىعىمەن قورقىتاتىن. ءقازىر ويلاسا قورقىتقانى دا ەمەس، سىيلاتقانى ەكەن دە. ايتپەسە قارا شەلەكتى ماڭدايىنان شەرتكەن ەمەس. تولەش بىرەۋمەن جانجالداسىپ، بىرەۋدى جانجالداستىرىپتى دەگەندى بۇكىل زاتون ەستىمەگەن شىعار. قايتا كەشىرىمدىلىگى كوپ بولىپتى. ءبىر جىلى ۇزىن سارىدا تۋايىن دەپ تۇرعان قۇناجىنى ەسىگىنىڭ كوزىنەن ۇرلاندى. قارا ديۋ اۋرە بولىپ ىزدەگەن جوق. ىزدەمەك بولعان اعايىندارعا: "بويىنا سىڭسە اس بولسىن، ۇرىنىڭ دا اۋزى بار عوي" — دەي سالعان. ءبىراق ۇيىنەن وزباي وتىرىپ-اق سوقىر جالباعايدى بوساعاسىنان ءتورت اياقتاتىپ كىرگىزىپ، ءوزىنىڭ دە ەمەس، كەمپىرىنىڭ كەبىسىن سۇيگىزىپ كەشىرىم سۇراتقان. قارا ديۋدىڭ مالىنىڭ قۇتى قارا كەر بيە بولسا، وشاعىنىڭ ىرىسى قارا كەمپىر ەدى. سونى سەزەتىن دە استى-ۇستىنە ءتۇسىپ اينالماسا دا اندا-ساندا ءوستىپ ارۋاعىن كوتەرىپ تاستايتىن. ەكەۋىنىڭ سىيلاستىعى دا قىزىق ەدى؛ ەكەۋى ءبىر-بىرىن ءومىر-باقي ىزدەمەيتىن سياقتى، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا وتىرىپ بىر-بىرىمەن ءاي دەپ سويلەسكەن ەمەس، بارمىسىڭ، جوقپىسىڭ دەمەسە دە ءبىر-بىرىنىڭ بار-جوعىن جۇيكەسىنەن سەزەتىن: شالى ۇزاق جولعا اتتانسا، قارا كەمپىر كۇرەسىننەن تۇسپەۋشى ەدى دە قارا كەمپىر اندا-ساندا ءيا قالجا، ءيا باتا وقىرعا كەتە قالسا، قارا ديۋ ءوز داستارقانىنىڭ ءدامىن مەنسىنبەي قوياتىن. مۇندايدا قارا شەلەكتى قاسىنا الىپ، وشاق باسىنان قاتىن-بالانىڭ اراسىنان اۋلاعىراق ءتۇز شارۋاسىنا كىرىسەتىن دە وڭاشادا جالعىز ۇلدىڭ بارىن ەمەس، جوق قاسيەتىن سىناپ قاجىتاتىنىن قايتەرسىڭ. بالا كەزىندە قۇلاعىنا قۇيعانىن ەسەيگەندە دە سان قايتالاۋشى ەدى.
قارا شەلەك ونجىلدىقتى بىتىرگەن سوڭ قالعان وقۋدى مەن ولگەن سوڭ تۇگەندەرسىڭ دەپ قارا ديۋ ءبىر جولا شارۋاعا جەگىپ قويدى. بۇل نەمە ماعان عانا ەمەس، ەلگە، وكىمەتكە دە كەرەك-اۋ دەپ ويلاعان جوق. ويلاعانمەن دە ونىڭ ۇعىمىندا، ەل-جۇرت — بەرگىسى جاتاقتار، ونان ۇزاسا زاتوننان اسقان جوق تا، قۇدايدان سوڭعى سول اۋماقتىڭ وكىمەتى ءوزى بولعان سوڭ سولاي شەشتى. ەل اسىراۋ دەگەندە دە قارا ديۋدىڭ جەتكەن جەرى وسى بولسا كەرەك. قارا شەلەك تە زەرەندىدەن باسقا قالا، بۇقتىرما مەن ەرتىستەن باسقا داريا بارىن ول كەزدە ەسەپكە العان جوقتى. ونىڭ ۇستىنە سوعىستان كەيىنگى جىلدارى وشاققا تاس بولاتىن ەركەكتىڭ توبەسى زاتوندا ساناۋلى-اق قالىپ ەدى. شارۋانىڭ ۋايىمى عانا ەمەس، ءوز جولىن ءوزى تانىپ، ءوز نوقتاسىن سۇيرەپ ەرتەرەك ەر جەتسىن، ءومىر كەشسىن دەدى مە، الدە كەشىكپەي ولەرىن سەزدى مە، قارا ديۋ قارا شەلەككە قاتىن اپەرۋدىڭ قامىنا دا ەرتەرەك كىرىستى. قىزى بار تۇتىندەردىڭ ءزاۋزاتىن جەتى اتاسىنا دەيىن تەكسەرە كەلىپ، كوبىسى قارتا تامىرلى جەگجات بولىپ شىققاندا، "ياپىراي، اسىڭدى ءبولىپ جارار اعايىندى قويىپ، ارۋاعىڭدى سىنار دۇشپان، سۇيەك جاڭارتار جات تا ازايىپ قالىپتى-اۋ" — دەپ نالىعانى بار. دۇشپانى جوق جاتتىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن قارا شەلەكتىڭ پارۋەيىنە ول كەزدە تينامداي تۇيسىك كىرسە نە قىلسىن.
— ءاي، قارا شەلەك!..
جاقىپ ۇيقىدان ويانعانداي سەلك ەتىپ ارتىنا بۇرىلعان. توسەگىن كوتەرىپ وسەكەڭ كەلىپ تۇر ەكەن.
— كەل، اشىمال ءىش! — دەدى.
اشىمالى قارا ناننىڭ قابىعىنا بوكتىرگەن كۆاس ەكەن.
— اسقا دەيىن اسقازاندارىڭدى شايا تۇرىڭدار، — دەدى. — قالاي، باياعىڭ ەسىڭە ءتۇستى مە؟ كەشكە دەيىن ءبىر گەكتاردى سىپىرىپ تاستايتىن ءتۇرىڭ بار. ارتىنان مونشاعا جاتىپ شىقساڭ ءبىر جىلعى ارام تەرىڭنەن قۇتىلاسىڭ.
وسەكەڭ جاقىپقا جاقسىلىق جاساپ تاستاعانداي قاراعاي كولەڭكەسىنە مىندەتسي كەلىپ وتىردى. قولعابىس ەتتىڭ، قولىمدى بوساتتىڭ دەپ راقمەتىن دە ايتقان جوق. ۇيگە شاقىرماي سۋسىنىن وسىندا كوتەرىپ كەلۋى دە مينۋتتان مىسقال ۋاقىت ۇرلاعان شارۋاقور ادامنىڭ قۋلىعى ەكەنىن جاقىپ تا سەزدى. قۇلاعىندا قالعان قارا ديۋدىڭ "قارا شەلەگىن" دە تەگىن قايتالاپ تۇرعان جوق، ءبارى دە جاقىپتىڭ كوڭىلىن تابۋدىڭ امالى. ەندى كەلىپ "باياعىنى" جاقاۋراتادى. "باياعى" دەگەن ءوزى ەمەس پە. شالدىڭ "باياعىسىنا" دا بار بولعانى جيىرما شاقتى جىل ءوتىپتى.
پىشەن باستالىسىمەن قارا ديۋدىڭ پاەگى اتانىپ كەتكەن ءدال وسى سارى جونعا ەكى ءۇي جۇرتتان بۇرىن قارا قوس تىگىپ، ەلدىڭ ەڭ سوڭىندا قايتاتىن. الا جازداي ءشوپ شاپقاندا، تىشقاق لاق ءبىتىپ كورمەگەن ءوسيپتىڭ قوراسىندا ونى جەيتىن تۇياقتا جوق. شايلىعى دا، ايران-شالاپ اعى دا قارا كەمپىردىڭ موينىندا. قارا ديۋ جىل سايىن قۇنان شىعار وگىزىن سوعىمعا جىعىپ بەرىپ، بالا-شاعالى ءوسيپتىڭ اۋزىن قىزىلدان ايىرعان ەمەس. تەمىردى قايىستاي، قايىستى جىبەكتەي سوزىپ، اعاشتان ءورىم توقيتىن ءوسيپتىڭ شەبەرلىگىنە ءبىر مىنەر اتى، ءبىر كيەر شاپانىنىڭ ءوڭى تۇسپەيتىن قارا ديۋدىڭ ۇزىن قولىن قوسقاندا تۇتاس ءبىر ارتەل ەدى. قىر ەلى ءزارۋ بولىپ وتىراتىن قامىت-سايمان، اربا مەن شانانىڭ، ءۇي مۇلكىنىڭ ابزەلدەرى قارا ديۋ ءبىر جورتىپ قايتقاندا ەكى سەميا ەمەس، زاتونداعى بۇكىل جاتاقتىڭ قاجاق-قۇجاق كوجە قاراسىنا تالشىق بوپ قۇيىلىپ جاتاتىن. ءبىرىنىڭ ەڭبەگى، ءبىرىنىڭ الىمى مەن بەدەلى، بىلايشا ايتقاندا "تورگوۆىي بالانس" بۇزىلمايتىن ىشتەي ەسەپتىڭ ءبىر شارتى سەكىلدى ەكى ءۇيدىڭ ىدىس-اياعىنىڭ ارالاسۋىنا باستى سەبەپ بۇل دا ەمەس. ول — سۇيەككە بىتپەگەنمەن، نيەتكە جازىلعان اعايىنشىلىق ەدى. جۇرت جەر كەپەدە وتىرعاندا بۇكىل زاتونعا اتاعى جايىلعان قارا ديۋدىڭ قارا شاڭىراعى ءوسيپتىڭ اكەسى تيموفەيدىڭ قولىمەن تۇرعان. تيموفەي ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ وكوبىندا قالدى دا ارتىنداعى جەتىم-جەسىرلەرى تولەشتىڭ قاناتىنا تىعىلعان ەكەن. قىز-قىرقىنداردى ۇزاتىپ، وسيپپەن "اكەسى قۇرداستىڭ بالاسى دا قۇرداس". — وكىل اكەلىگىن ساتپاعان، ءبىرى وگەيمىن دەپ وزگە تۇگىلى وزىنە-وزى ايتپاعان. تولەش قارا ديۋ اتانعاندا ەڭ العاش تۇسىرگەن كەلىنى وسى ءوسيپتىڭ ايەلى ماشا ەكەن. بۇلاردان تاراعان ۇرپاق تا باردى جاريا قىلىپ جاتپايتىن تابيعاتىنان با، وسى ءبىز اعايىن ەدىك-اۋ دەپ ەسەپ جۇگىرتىپ كورگەن ەمەس. وسەكەڭنىڭ وكىنىشى، ۇل-قىزىن بۇكىل سوۆەتتەر وداعىنا جايىپ جىبەرىپ، ەڭ بولماسا نەمەرە جەتەلەي الماي زاتوندا قالا بەرگەنى. جاقىپتىڭ وكىنىشى، وعان جەتەلەتە قوياتىن ارتىنان ءبىر شيكى وكپەنىڭ ەرمەگەنى. شالدىڭ "باياعىنى" قوزعاۋعا قورقاتىن، جاقىپتىڭ "باياعىنى" ەستىسە ات-تونىن الا قاشاتىن ءبىر وسال جەرلەرى وسى.
— گوسپودي!.. رازۋكراسيلي-تو تەبيا كاك؟! كاجيس، نىنچە ۆرودە نە ۆ مودە؟ ال پو دۋراچەستۆۋ؟..
جاقىپ جەيدەسىن كيىپ، كوكىرەگىن قىمتادى. قىدىرىپ كەتكەن بەكەت جالبىز بۇرقىراپ قايتتى. ءبىر ۋىس بۇلدىرگەندى مايلىققا توگىپ، ول دا كولەڭكەگە تىعىلدى.
— جيدەكتەرىڭىز بودەنەدەي ەكەن! — دەپ تامساندى. — تەك بوسقا ءشىرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ الماتىدا بولسا تورعايىنا دەيىن توڭقايىپ جاتىپ تەرەر ەدى...
— ىلعالدىڭ كوپتىگى دە. پىسپەي جاتىپ ءشىريدى، — دەدى شال. — ءبىزدىڭ زاتوندىقتار ەجەلدەن جەرگە قاراۋعا ەرىنەتىن جۇرت ەدى، ءقازىر دە لاپكەدەن باسقاعا موينى جار بەرمەيدى. — شال بۇلدىرگەننىڭ بىرەۋىن تىلىنە سالدى دا تولعاپ-تولعاپ تۇكىرىپ تاستادى. — سو قالپىندا سۋ!.. جيدەكتىڭ كوكەسى باياعىدا ەدى عوي. ءبىزدىڭ ياشكالاردى پىشەن كەزىندە قۇيرىقتان تەۋىپ تۇرعىزا المايتىنسىڭ. قارا شال اۋىز جارىمايتىنعا الداناسىڭدار دەپ ايعايلاۋشى ەدى. جارىقتىق، جۇرتتى كوپ نارسەگە ۇيرەتكەنمەن ءوزى دە كوپ نارسەگە ۇيرەنە الماي كەتتى عوي، — دەپ وسەكەڭ جىميىپ باسىن شايقادى. — كەيدە قۇدايدى تانىمايتىن، كەيدە سوپى سياقتى ەدى. تەك كوڭ تەپكەنى ءۇشىن تاۋىقتىڭ ەتى مەن جۇمىرتقاسىن داستارقانعا جولاتپايتىن. پالەنشەنىڭ ءۇيى تاۋىق جەپ وتىر ەكەن دەگەندى ەستىسە، ەل شەتىنە اشتىق كىرگەندەي شوشيتىن مارقۇم، سول كۇنى ءبىر لاعىن سويسا دا اعايىننىڭ سىباعاسىن جىبەرۋشى ەدى... ءاي، مىنا جۇمىرتقانى جەپ قويىڭدار! — دەپ وسەكەڭ مايلىق ۇستىندەگى ازداعان شايناماسىن جىگىتتەرگە سىرعىتتى. — بۇل دا تابيعات جاراتقان تاعىنىڭ قينالىپ تاپقان تۇقىمى. كۇركە تاۋىقتا بىلقىپ تۇر. مونشا دا ءازىر، تەك كۇن قايتسىن دەپ وتىرمىن.
— سانالى جۇرت تاماعىن تال تۇستە ءىشۋشى ەدى، — دەپ جاقىپ بەكەتتىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ كۇڭك ەتكەن بولدى.
— ە، ونىڭ دا دۇرىس! — دەپ شال مىرس-مىرس كۇلدى. — سانامىز جەتكەن سوڭ تاۋىق تۇرماق جۇمىرتقانىڭ دا دامدىلىگىن ءبىلىپ الدىق. ەت دۇكەنىندە دە وسى ەكەۋىنەن باسقاعا قارامايمىز... ءبىر ساۋەگەي، جولداستار، ەت جەۋ جاعىن ازايتايىق دەگەن ەكەن. اسىرەسە سۇبە مەن ءسۇر جەگەن ەركەكتەردىڭ اياعى توڭعاق كەلەدى دەپتى سول ايتپاقشى، كوسىلگەندە كورپەلەرىڭ اياقتارىڭا جەتپەي جۇرەر، ازىرگە وسىمەن توياتتاي تۇرىندار، -دەپ وسيپ قايىڭ توسەگىنىڭ قاقپاعىن جاۋىپ، سۋىق شاينامانىڭ قالعان-قۇتقانىن قابىعىنا دەيىن قاز-تاۋىقتىڭ سىباعاسى دەپ مايلىققا ءتۇيىپ الدى.
قاسارىسقاندا كۇننىڭ قايتار ءتۇرى جوق، تاس توبەگە تاسىرايىپ شىتىپ الىپ، سول تاعىنان قايتىپ تۇسپەيتىندەي ىزديىپ دۇنيەنىڭ اپشىسىن قۋىرىپ بارادى. ەكى اياقتىنى قويىپ، قىرىق اياقتى جاندىكتى دە كولەڭكەگە قۋىپ تىققان با، ەتەكتەن ورمەكشى، توبەدەن شىبىن بۋىپ مازا بەرەر ەمەس. تايگانىڭ بۇلاردان دا اش ماساسى الدىمەن قۇلاعىڭا جاراپازان ايتىپ سىڭسىپ كەلۋشى ەدى، ارالدىڭ شىركەيى اعايىنشىلىعىن سالىق قىلا ما، اشىق قالعان مۇشەڭ تۇگىلى اۋزى-مۇرنىڭدى دا مەنسىنبەي قولقاننان ءبىراق شىعادى ەكەن. تەرلەپ-تەپشىپ بۋسانىپ العان جاقىپتىڭ تىرپ ەتەتىن ءتۇرى جوق. شىداماعان بەكەت شىرپى جيناپ ءتۇتىن سالدى. تەرىسى قالىڭ وسەكەڭ وتتى كورگەن سوڭ تۇرعىسى كەلمەدى. شاڭقاي ءتۇستىڭ ىستىعىنان قاشا الماي قالعان قىستاۋ دا تىم-تىرىس؛ سەنسەڭ بورىك كيگەندەي توبەسىنە ءبىر شوشاق ءشوپتى ميلىقتاتىپ الىپ سەنيەۆال شوشايادى، سۋ جاعاسىنداعى ەسىك-تەرەزەسىن ىس باسقان قارا مونشا ابدەن كەنەزەسى كەپكەندەي ەكى يىنىنەن دەم الىپ ساڭىرەيە قارادى. كەڭسىرىكتى قارىعان وسىناۋ اپتاپتا قالجاسى جاققان شال عانا؛ بويىندا شىقپاي قالعان جەل-قۇياڭى بارداي سارى تاپقا قاقتانىپ جاتىپ:
— ياشكا، ەسىڭ دە مە، سەنىڭ تويىڭدى وسى جوندا وتكىزگەنىمىز قايدا؟! — دەپ الدەبىر اڭگىمەنىڭ شەتىن ءتۇرتىپ ەدى، وزىمەن-وزى مەكىرەيىپ مۇلگىپ وتىرعان جاقىپ شالدىڭ اۋزىن باقپاستان تۇرىپ كەتتى.
— دۇلەيدىڭ ءتىلىن مىلقاۋ تۇسىنەدى دەپ اقساق ەگەرگە قۇدالىققا قارا شال مەنى سالىپ ەدى، — دەپ وسەكەڭ ءالى سول قۇدالىقتا وتىرعانداي وتقا شىرت تۇكىرىپ، ىس باسقان ساۋساعىنداعى شوشتيگەن "پريبويىن" شەرتىپ-شەرتىپ قويدى.
— ەلدىڭ اتى ەل عوي، — دەدى. — قارا نانعا ءبۇيىرى شىقپاي وتىرعاندا ءار ءتۇتىن ءبىر-بىر لاگون بالسىراسىن تەڭدەپ كەلىپ، بۇكىل زاتوننىڭ قاتىن-قالاشىنا دەيىن ءتورت اياقتاپ قايتىپ ەدى... ءاي، ياشكا، تەڭىزگە ءتۇسۋشى بولما! ەشكى قوتىر بولاسىڭ! ءتىپتى شىداماساڭ تەرىستەگى تۇماعا بار!..
جاقىپ ءبىر كوش شىركەيدى توبەسىنە شيىرشىقتاپ الىپ توعاي اراسىنا سىڭگەنشە وسيپ قارت بەجىرەيىپ قادالدى دا وتىردى. ءوزى قارتايسا دا كوزى قارتايماعان ادامدى بەكەتتىڭ ءبىرىنشى كورگەنى. قاراشىعى بولىنبەگەن توتيايىنداي كوكپەڭبەك جانارىندا بوتەن ءبىر كىرشىك جوق ەكەن، ارشىعان تۇزداي جىلتىراپ، نۇر سەپكەن ۇياسىنان جاقىپقا دەگەن قيماس ساعىنىشتى اڭعاردى.
— سولاي!.. زامان دەگەن وسى!... — دەپ شال ەندى قارتايىپ قالعانىن ۋايىم ەتكەندەي كۇرسىنىپ ءبىراز وتىردى. — جارىقتىق، قايىن اتاسى قورجىنىنا قوقىم توقتامايتىن بەرەكەسىز، قازانىنا قاق تۇرماعان كەدەي ەدى. سونىسىنا قاراماي كورىنگەنگە اعاش اياعىن الا جۇگىرەتىن شاقار بولدى، — دەپ وسەكەڭ الگى ءبىر مۇڭىن ۇمىتىپ، ەندى كەڭك-كەڭك كۇلىپ الدى. — تەگى مىنەز بىتپەگەننەن مال ىزدەپ، مال بىتپەگەننەن مىنەز ىزدەپ شاتاسامىز. قاتپارسىز جەرگە قاسپاعىم تۇرا ما؟! سەن جاقىپقا ازىلدەپ بولسا دا ايتىپ قويىپ جۇرمە، قالجىڭعا دا قاجيتىن كىدىلەۋ جىگىت قوي، كەيىپ جۇرەر... سودان وسى لەسياعا قۇدا ءتۇسىپ كەلەيىن. قارا شال جۇمساعان سوڭ كەلمەيتىن بىزدە كوپ بار ما. سويتسەم اكەسى شىركىن ءوزىنىڭ تاۋىعى اتەشسىز جۇمىرتقالاپ جاتقانداي، "جارىماعان جاتاققا قىز بەرمەيمىن"، — دەپ كەلىپ شىرەنسىن. وڭ جاعىنان ءبىر شىقتىم، سول جاعىنان ءبىر شىقتىم، كەنەت دەگەن نە! اقىرى ءبىر-بىرىمىزدىڭ كەم-كەتىگىمىزدى تۇك قويماي ءتىزىپ، كەرىسىپ تىندىق. كىسى قاراسىن كۇتىپ كورمەگەن قوتيىن بايعۇس قۇدالىقتى ۇرسىن با، اياعىنداعى كەلسابىمەن قورقىتىپ قويماعان سوڭ جىنىم ۇستاپ، سىپىرىپ الىپ تايىپ وتىرايىن. سونوۋ زاتونعا دەيىن سوڭىمنان سالاقتاپ بارىپ، اينالايىن، قىز ساداعا، اياعىمدى تاستاپ كەت دەپ جالىنعانى. اڭگۇدىكتىگى دە، ونىڭ اعاش اياعىن مەن مالدانىپ كەتەدى دەپ ساستى ما ەكەن؟! سولاي!.. ءار زامان ءوز اقىلىمەن دانا، ءوز اقىماعىمەن دۋمان. كەشەگى قىزىعىڭ بۇگىن مۇڭ، كەشەگى مۇڭىڭ بۇگىن كۇلكى... ءسويتىپ ۇيلەنگەن جاقىپ ەدى. قاتىنىمەن قالاي ءوزى؟ — دەپ شال ەكەۋدەن-ەكەۋ وتىرىپ سىبىرعا كوشتى. — جاراسىپ-اق كەتەتىن جاندار، امال قانشا، قىرسىق شالسا قىرسىزدى تۇيەنىڭ ۇستىنەن دە يت تالايدى دەپ...
— وزدەرى بىلەت تە...
— وزدەرىڭ بىلسەڭدەر ناعىپ جۇرسىڭدەر؟ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن وزدەرىڭ تۇگەندەسەڭدەر ارتىق اۋىز بولماي بىزدەر باياعىدا-اق جۇماقتىڭ جىلى تورىنە ۋايىمسىز كەتە بەرەتىن ەدىك قوي! — دەپ وسيپ بەكەتتىڭ جاۋابىنا جارىماعانىن اڭعارتتى دا وتتىڭ قولامتاسىن كۆاستىڭ سارقىنىمەن ءوشىرىپ تاستادى. سىعىرايىپ، شاقار كۇننىڭ قالعان جولىن ەسەپتەدى. ساڭىرەيىپ كوكجيەككە تەلمىرگەن قارا مونشانىڭ توبەسىنە قارادى. ءتۇتىنى سارقىلىپ، اۋىز-مۇرنىنان جالىن اتىپ تۇر ەكەن.
— ءجا، مەن مونشانى باپتايىن، — دەپ وسەكەڭ ورنىنان تۇرا بەرىل، مۇيىستەن باجىلداپ شىعا كەلگەن موتورلى قايىقتى تاعى دا ايالداپ قالدى. — قاسىنداعى ايەل مە؟.. قۇداي ۇردى دەسەڭىزشى! ەركەك قوس بوپ ەمىن-ەركىن وتىراتىن!.. توقالىن سۇيرەتكەن قاراتاياقتاردىڭ ءبىرى بولدى-اۋ ناعىلسا دا...
قاراتاياق پا، قاراجاياۋ ما، بەكەتكە ءبارى ءبىر ەدى. جالعىزسىراعان ادامعا ايتەۋىر جارپىلدەيتىن اۋىز كەرەك. "توقال" دەگەن ءسوزىنىڭ استارىنان، تىرىسا قالعان قاباعىنان شالدىڭ يت ەرتكەن قوناقتى جاقتىرماعانىن سەزدى. جاقتىرسىن جاقتىرماسىن، تاناۋى كوك سۇزگەن تىرىلداق قايىق سۇقسىرداي سۋماڭداپ زايمكەگە تۋرا شاپقان، ەكەۋى ىرعالىپ-جىرعالىپ جاعاعا جەتكەنشە ارتىنا مىڭگەسكەن جالعىز جولاۋشىنى ءتۇسىرىپ تاستاپ، بىرەۋ ۇستاپ الاتىنداي قالاعا قايتا قاشتى.
7
لەسيانى شال دا، بەكەت تە كۇتپەگەن ەدى. بەكەتتى لەسيا دا كۇتپەگەن ەكەن. شالدى كورىپ جادىراپ كەلە جاتقان ءجۇزى بەكەتتى كورىپ كىلت سۋىدى دا اياعىن شۇقاناققا تىعىپ العانداي سەلك ەتىپ وقىس توقتاپ قالدى. لاقىلداعان اقپەيىل قارت مۇنى بايقاعان جوق، ورمەكشىدەي تارباڭداپ بارىپ، كەرىسكەندەي كەلىنشەكتى ەڭكەيتىپ تۇرىپ بەتىنەن ءسۇيدى دە، ايىرىلىپ قالاتىنداي قولىنان تاس قىپ ۇستاپ تۋرا ۇيگە جەتەلەگەن..
— وي، جامان قىز!... جۇرتتى دا، جۇراعاتتى دا ۇمىتقان جامان قىز! — دەپ قولدى-اياققا تۇرماي جالباقتاپ جاتىر. — اداسىپ جۇرگەننەن ساۋمىسىڭ؟! مەن ءبىزدىڭ ۇيدەگى زاۋال ما دەپ ەندى بولماعاندا قاشايىن دەپ تۇر ەدىم!..
كەرىسكەندەي كەلىنشەك تارتىنشاقتاپ، كەيىندەپ قالعان بەكەتكە جالتاقتاي بەردى. رەڭىندە قىسىلۋ دا، تاڭىرقاۋ دا بار ەدى. تاڭىرقاعانى، تاعى دا بەكەتتىڭ توسىننان الدىنان شىققانى شىعار. قىسىلعانى، قارتتىڭ ادالىنان بولسا دا ارتىق جالباعى. "جامانىنا" كونسە دە، "قىز" دەپ مۇسىركەۋى جەرگە تىققانداي قىلدى. بالىقتاي ۇرعاشىنىڭ قولتىعىندا جورعالاپ جۇرگەن بۇرگەدەي شالدى كورگەندە بەكەت تە نە كۇلەرىن، كۇلمەي تۇرىپ قاشارىن دا بىلمەدى. جۇزدەسپەگەن بىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە لەسيانىڭ تولعانى ما، توزعانى ما، بۇعان دا اڭ-تاڭ. مىقىنى جارلانىپ، توق قۇرساعى تومارداي كوكىرەگىن تىرەپ قاپتى، مايەكتەنىپ، مايقانىنان مامىرلاي باستاعان دەنەسى سەرە ساۋىرلى بەستىدەي تۇپ-تۇتاس بوپ كورىندى. اپپاق مويىنى اشىلماعان قايىڭ سىلەگەدەي جۇپ-جۇمىر ەكەن، جالت ەتىپ اينالىپ ءبىر قاراعاندا كوز شاراسىنىڭ ۇلكەيىپ، ماڭدايى مەن بەتىنە كۇرەڭىتىپ نوقتا تۇسكەنىن دە بايقاپ قالدى. ايتەۋىر بار ءبىتىم-تۇرپاتىنان بۇلقىنعان تەگەۋرىن مەن قۇرساق كۇتىپ وتىرعان وتىزدان اسقان تۇمسانىڭ بۇرقىراعان ىستىق لەبىن جاسىرا العان جوق. بەكەت توسىرقاپ تىستا قالا بەردى. توسىرقاۋدان باسقا قىزعانىش سەكىلدى كوكىرەگىن شىم ەتكىزگەن ءبىر وكىنىش سەزىمى دە بار ەدى. بۇل نەگە كەلدى ەكەن دەپ ءبىر ويلادى. نەسىنە كەلدى ەكەن دەپ تاعى ويلادى. نەگە كەلدى دەگەنى — جاقىپ ەكەۋىنىڭ اراسىن اشا ما، الدە قوسا ما؟ نەسىنە كەلدى ەكەن دەگەنى — الگى ءبىر قىزعانىش سەزىمنىڭ ايعاعى. قالاي اۋناپ تۇسسە دە بۇگىنگى كورىسكەندەي كەلىنشەكتىڭ سالماعى بەكەتتىڭ موينىندا. ال كەشەگى اسپان كوز ادەمى كەلىنشەكتىڭ موماقان نازى جەڭىلدەۋ سياقتى ەدى، ءبىراق ءقازىر ونى تابا الماي دا، تانىماي دا تۇر.
وسيپ قارت پەن لەسيا سالدىرلاپ ءۇي ىشىندە كوپ ايلاندى. اۋىز جاپپاي سويلەگەن شالدىڭ داۋسى مەن تەمەكىگە تۇنشىققان كارك-كارك جوتەلى قاتار ەستىلەدى. بەكەت نە كىرەرىن، نە كىرمەسىن بىلمەدى. ەسىك الدىنداعى ايدارى سالاقتاعان كۇركە تاۋىقتىڭ ايعىرى دا قانات-قۇيرىعىن جايىپ جىبەرىپ، پىس-پىس ايبات شەگىپ، "ساعان نە بار" دەگەندەي كورك-كورك باقىلداپ قويمادى. كۇن قىزارىپ، قاراعاي باسىنا تايال قالعان ەكەن. قاشا باسىنا قارعىپ شىعىپ، تارعىل اتەش دابىل قاققان كەزدە مونشاسى ەسىنە ءتۇستى مە، بوساعادان ءوسيپتىڭ بۋرىل باسى كورىندى.
— وۋ، ناعىپ تۇرسىڭ، قوناق كەلدى عوي! — دەپ داۋرىكتى شال. — الگى ياشكا قايدا ءجۇر؟!
دەگبىرسىز شال قاڭعالاقتاعان باسىن قايدا اپارىپ تىعارىن بىلمەپ ەدى: قاز-تاۋىقتارىن باقىرتىپ قوراعا قامادى، تەپكىلەپ ءجۇرىپ سەنەك پەن جاپپاداعى بولەك-سالاق زاتتاردىڭ كوزىن قۇرتتى، تاندىردىڭ قولامتاسىن تۇرتكىلەپ وتتىڭ كوزىن اشقان سوڭ ەسىن ءبىراق جيدى دا، اۋلاسىنىڭ ورتاسىندا توبەگە ۇرعانداي قالشيىپ تۇردى دا قالدى؛ بوسقا تاناۋراپ، جىعىلىپ-سۇرىنەتىن ماعان نە جەتتى دەپ وزىنە-وزى قايران قالعان سياقتى؛ كۇن ۇزاققا تاۋىسا الماعان كۇيبەڭىن، كۇن ۇزاققا ەرمەك قىلعان كىشكەنتاي تىرلىگىن قاس قاعىمدا ءبىر جات كوزدىڭ كوڭىلىنە قاۋجاپ تاستاعانىنا وكىنىپ تۇرعانداي؛ تاس كەرەڭ قىستاۋدىڭ تىنىشتىعىنا قۇلاق ءتۇرىپ باسىن شايقادى دا، مولاققا ءمىنىپ تاس كەرەڭ وتىرعان بەكەتتى كورىپ كۇلدى.
— سورلى ەكەنبىز عوي! — دەدى، سوسىن قاسىنا كەلىپ جالپ ەتتى دە پاپيروسىن سۋىردى. كوزىندە كەكەسىن جىلت بار. نەگە ايتقانىن بەكەت جىلىكتەپ تۇسىنبەسە دە كىمگە ايتقانىن جوبالاپ سەزدى. ساناسىنا تاقامەن تەپكەندەي شىق ەتە قالىپ ەدى، شال كوڭىلىنىڭ زەرەكتىگىنەن شوشىندى دا، قىزىل تۇلكىنىڭ قۇيرىعىن كوردىم دەپ ءىن اۋزىنان كەتپەي قويعانىنا قىسىلدى.
ءبىر ۋىس بۇلتتىڭ باۋىرىنا تىعىلعان كۇننىڭ كوزى دە قىزىل تۇلكىنىڭ قۇيرىعىنداي الداپ تۇر. سولاڭ ەتىپ شىعا كەلسە شاعىپ الاتىنى بەلگىلى. سوعان الدانعان كۇنباعارلار دا سولبىرايىپ ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەن. سەنسەڭ بورىكتى سەنيەۆالدىڭ كولەڭكەسى سوستيىپ سۋ جاعاسىنا بارىپ قاپتى. انا جىرتىق، مىنا جىرتىقتان مۇرتى جىبىرلاپ جىرىق ەزۋ قوياندار قايتا باستادى.
— تۇقىمىڭدى ۇرايىنداردىڭ ءبىرازىن قىرماسا بولماس. ءۇيدىڭ ماڭىن شۇرق-شۇرق قىپ تەسىپ تاستادى، — دەپ شال ىرگەنى تىرمالاپ جاتقان بىرەۋىنە جەڭدى بىلەكتەي جاڭقانى جىبەرىپ قالدى. — تىم كوبەيىپ كەتسە بۇلار اۋرۋ تاراتادى.
— كوبەيگەندە ارالدان اسىپ كەتپەيتىن شىعار؟
— ويباي، بۇل ءيتتىڭ ءار ساۋلىعى ءبىر جازدا ەلۋ-الپىس كۇشىگىن سالىپ تاستايدى. قاسيەتتى مال بولسا قولدان قايىرساڭ دا وسپەس ەدى!.. قوي، شاتىرعا شىقتا شابىناتىن سىپىرتقى الىپ ءتۇس. مونشاعا بارالىق.
شاتىردىڭ ءىشى ديزكامەرادان دا قاڭسىق ەكەن. اعاش ءۇيدىڭ نەشە عاسىردى ارقالاپ تۇرعانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر رەسەيدەن كەلگەن شارقاي مەن كەندىر ەسەتىن ۇرشىققا دەيىن وسىندا جاتىر. وسيپ شالدىڭ اڭىز قىپ ايتقان اعاش اياعىن دا سولاردىڭ ىشىنەن كوردى. تۇنشىعىپ ءجۇرىپ تۇكپىردەگى ادالباقاننان ەكى-ۇش سىپىرتقىنى زورعا تاپتى. اياعىندا پيما، باسىندا قۇلاقشىن، ۇستىنە تون كيىپ بادەيكا سۇيرەپ بارا جاتقان وسيپ شال شاتىر ىشىندەگى كونە ەكسپوناتتاردىڭ سىڭارىنداي بولىپ كورىندى. مونشاعا جەتكەنشە جول ورتاسىندا ءتالتيىپ تۇرىپ ءبىر دەم الدى. ءتالتيىپ تۇرىپ:
— لەس! — دەپ باقىردى. — قازان وتتا، قاجايتىنىڭ سۋسەكتە! وسى ۇيدە سەن بىلمەيتىن قۋىس جوق، قالعانىن ءوزىڭ تاۋىپ الارسىڭ!..
باسپالداق سىقىرلادى. جەڭ-جاعاسىز جۇقا حالات جىرتىلايىن دەپ تۇر ەدى. اشىعان قامىرداي اپپاق ومىراۋدىڭ تانىس ءيىسى تاناۋىن قاپقاندا ويىنا الدە ءبىر جامان نيەت ورالدى دا باسقىشتىڭ تەپكىشەگىنە اياعىن سالا بەرىپ بەكەت سىلەيىپ وتىرىپ قالدى. اسپان كوزىن توبەگە اۋدارا توڭكەرىپ، دەنەسىن جالىن قارىعانداي لەسيا الاقانىمەن كوكىرەگىن باستى.
8
پىشەن ءيىسى تاناۋ جارادى. كۇن باتىسىمەن كوتەرىلگەن جەلەمىك شىبىن-شىركەيدىڭ دە تۋ-تالاقايىن شىعارعان، قۇدىقتىڭ سورايعان ۇزىن مويىنىن سىقىر-سىقىر ىرعاپ جۇيكەنى تىرنادى. سونى تۇقىرتا سالۋىنا دا مويىندا جار جوق. ايۋ تۋلاقتا وتىرعان وسيپ ابايسىزدا مىسىعىن بوساتىپ الدى دا ادىرايىپ لەسيانىڭ اسپان كوزىنە ءبىر قاراپ، ەتەگىن قىمتاعان بولدى. كەلىنشەك كەرەسىن شامنىڭ بىلتەسىن كوتەرگەنسىپ بەتىندەگى كۇلكىسىن جاسىرىپ ەدى. الاسا ستولعا يەگىمەن ءيتىنىپ جاتقان ەكى جىگىت سودان كۇدىكتەنگەندەي قايتا-قايتا الاقتاي بەردى. سىقسيعان كەرەسىن شامنىڭ قىزعىلت ساعىمىندا قان تەپكەن قىزىل كۇرەڭ ءجۇزى تىم سۇيكىمدى، البىراعان كۇن شالدى اپورتتىڭ شىق قونعان قابىعىنداي تىم ءتاتتى ەكەن. بۇرىمسىز بوس تاستاعان ساپ-سارى شاشى القىمىنا قايتا-قايتا توگىلىپ، الابۇرتقان كوڭىلگە ىستىق قۇشاقتىڭ ەلەسىن سالا بەرگەن سوڭ، جاقىپ يىعىنداعى بەشپەنتىن ۇسىنعان، ەت كوتەرىپ كەتكەن جارداي كەلىنشەكتىڭ جارىم قاپتالىنا دا جابۋ بولماي قالدى، ءبىراق شەشىپ تاستاعان جوق، كوپتەن ساعىنىپ قالعان تاڭسىعىنداي قىمتانىپ، يسىنە تۇسكەن ءتۇرى بار. وشاق پەن باستىرمانىڭ اراسىنا سان بارىپ، سان قايتقاندا دا وعاش قيمىل، ەبدەيسىز بۇرىلىسىنا دەيىن قالت جىبەرمەي باعىپ ەدى. تالاي جىل وتاسقان ءوز ايەلى ەكەنىنە ءوزى سەنبەي جاتقانداي؛ اشىق-شاشىق بادىك مىنەزى جوق، ءبىر عانا كۇيەۋى ەمەس، بۇكىل ءۇي ءىشىنىڭ كوڭىلىن، بار-جوقتىڭ بابىن ۇندەمەي ءجۇرىپ تاۋىپ، ءۇن-تۇنسىز ءجۇرىپ قىرىس قاباقتىڭ ءادىبىن اۋىرتپاي جازىپ جىبەرەتىن بيازى قىلىعى قانشاما جاقىن تارتقانمەن بۇرىن بويىندا جوق ۇرعاشىنىڭ ءبىر بوتەن ءيىسى سىرت تەپكەندەي توسىرقاپ وتىر. بۋى بۇرقىراعان قايىڭ استاۋعا قىپ-قىزىل وتتىعىن شادىرايتىپ سارى ساماۋىردى تەلىگەندە باسىن ءبىراق كوتەرگەن.
كەرەسىننىڭ ءيىسىن جاقتىرمايتىن وسيپ قارت بىلتە شامدى اۋلانىڭ تۇكپىرىنە اپارىپ ءىلىپ، وشاقتاعى وتقا وتىن ەسەلەدى دە، تاعى دا قول ءشايىپ باپتانىپ ءجۇرىپ الدى. استاۋدا الشىسىنان جاتقان كۇركە تاۋىق كىشىگىرىم توقتىداي، كابەرنەنىڭ بۋىنا ءپىستى دەپ ەدى، وعان قوسا سارىمساق پەن جاس ۋكروپ ارانى اشىلعان ەكى جىگىتتىڭ تاعاتىن جەپ-اق قويدى. اپىل-عۇپىل قول سالۋعا باتپاي وتىرعان. مونشانىڭ تەرىن بال سىرامەن باسقان سوڭ عانا ءۇي يەسى استىنداعى ايۋ تۋلاعىن ستولعا جاقىنداتىپ ينە جوعالتقانداي استاۋ ىشىنە ءۇڭىلىپ ءبىراز ىرعالسىن. مايعا بوككەن قىزىل كۇرەڭ كارتوپتى ءبىر بولەك ىسىرىپ، تىمىسكىلەپ لاۆر جاپىراقتارىن تەرىپ تاستادى. سونان سوڭ قاسىقپەن تۇزدىقتىڭ ءدامىن الىپ، تامسانىپ تاعى وتىردى دا نە زاماندا جۇرتتىڭ سىباعاسىن بورشالاۋعا كىرىسكەن. ءبىر جىلىكتى لەسياعا ۇستاتىپ، ءبىر جىلىكتى بەكەتتىڭ الدىنا تاستادى.
جارىقتىقتىڭ ەتى بالداي، سۇيەگىنە دەيىن ەرىپ تۇر ەكەن. تىزگىندى تارتىپ قالۋعا شىدامى جەتپەگەن جاقىپ تا ارا-تۇرا "ەريەۆاننان" ەكى-ۇش ۇرتتامدى ەرتىپ جىبەرىپ ەدى، مونشا اۋزىنان ىلە شىققان يىعىنداعى جابۋىن بەكەت تە لاقتىرىپ تاستادى. اياق-تاباقتىڭ ابىگەرىنە الدانىپ جۇرتتىڭ اۋزىن اڭدىماعان لەسيا عانا. تاناۋىنىڭ ۇشىنا ءۇيىرىلىپ قالعان تەرىن موينىنداعى ورامالدىڭ شالعايىمەن اندا-ساندا ءبىر ءىلىپ تاستاعانى بولماسا وسيپ قارتتا ءۇن جوق. ءبىر مونشانىڭ بابىن ءبىر كۇنگە سوزىپ ەدى، ءبىر تاۋىقتىڭ سىربازىن ءبىر تۇنگە ەرمەك قىلاتىن ءتۇرى بار. باسەكەگە تۇسەتىندەي تىراش شالدىڭ جاراۋى دا قيىن ەكەن، ءۇيدى قاپىرىق، اۋلانى قي ساسيدى دەپ داستارقاندى ءدوي دالاعا جاساتقان، قاراعايدىڭ جاڭقاسىن سامىرسىننىڭ تومارىنان ءبولىپ جاققىزىپ، الاگەۋىمدە ءبىر ءۇيىر جاندى ءبىر تۇگىنىڭ باسىنا قامادى دا قويدى. ايۋ تۋلاق، قويان قۇلاقشىن، قوي تەرىسىنە قىمتانىپ الىپ شىرەنۋىنە قاراعاندا ءبىر تاۋىقتىڭ شاراپ قاتقان سورپاسىن ءبىرازعا بۇلدايتىن سياقتى. اۋەلدە بال سىرادان باسقانى "تالاق" قىلىپ ەدى، ەندى "ەريەۆاندى" مەنسىنبەي "ەكسترامەن" عانا سۇحباتتاسىپ وتىر.
— مىناۋ تاۋىققا پاسپورت بەرۋ كەرەك ەكەن! — دەدى بەكەت وسەكەڭنىڭ استىنا كوپشىك تاستايمىن با دەگەن نيەتپەن.
— اپەرسەڭ وتىرسىڭدار عوي، — دەدى شال، ەكى ۇرتىنا كوك پيازدى ايداپ جىبەرگەن ەكەن، ءشوپ تاسىعان سۋىرداي ەزۋى كۇلتەلەنىپ، قويان قۇلاقشىننىڭ استىنان كوزى عانا جىلتىرادى.
— ءبىزدىڭ پاسپىرتىمىزدىڭ بىتكەنى قاشان، — دەدى. — ءبىز ارالدا قالعان جانبىز عوي. ايتەۋىر تەگىمىزدى ۇمىتپاساڭدار بوپتى دا...
تاۋىقتان باستالعان اڭگىمەنى شال ەداۋىر جەرگە اپارىپ تاستادى. ەندى جۇمىرتقاعا جەتپەي تۇرعاندا جۇمىردىڭ تويعانىن سىلتاۋراتىپ بەكەت سىرتتاپ قالعىسى كەلىپ ەدى، ءشاي ءىشىپ قارىق باسۋ، قارىن سيپاپ سولىق باسۋ دەگەن سياقتى توقشىلىق سالتى ەشكىمدى ورنىنان قوزعاي قويمادى. جىپىرلاعان قالانىڭ وتتارى ارالدىڭ جيەگىنە جاقىنداپ قالعان سياقتى. تىشقان اۋلاعان مىسىقتىڭ جانارىنداي ءبىر جانىپ، ءبىر ءسونىپ ءتۇن ۇيقىسىنا تىنىشتىق بەرمەي تۇرعان ماياكتىڭ پروجەكتورى عانا. اسپاننىڭ شىراعى ەندى-ەندى جانا باستاعان. ساعىم ەكەنى، تولقىن ەكەنى بەلگىسىز، الاگەۋىمدە تەڭىز بەتى اجىمدەنىپ، تاۋ قىرقاسىنداي قاتپارلانىپ كوكجيەككە كوتەرىلىپ بارادى. جۇلدىز ساناعانداي توبەگە تەلمىرگەن شالدىڭ ءجۇزى دە كونەرىپ ءوشىپ بارا جاتتى.
— جاسىڭىز نەشەدە؟..
— جاس دەيمىسىڭ؟.. جەتپىسىڭدى جەيمىز بە دەپ وتىرمىن.
— وتىرىك ايتاسىڭ! — دەدى جاقىپ. — جەتپىستى وسىدان ون جىل بۇرىن جەپ قويعانىڭ قايدا؟ ونان دا ولگىم كەلمەيدى دەسەڭشى!..
— ون جىلدى قيماي وتىرسىڭ با؟! — دەپ قارت الدەبىر قارىزىن داۋلاعانداي جاقىپقا جالىنا قارادى. — ولگىم كەلمەيتىنى دە راس. ايتەۋىر جۇمىر باستى پەندەگە ءولىم بار ەكەن دەپ مەن نەگە ولە سالۋىم كەرەك؟..
جاقىپ قالجىڭعا جىققىسى كەلمەگەن وسيپ قارت قالجىڭعا دا، قارىمتاعا دا كونبەدى شىنىندا ولگىسى كەلمەيدى ەكەن. وكپەلەپ قالعان سەكىلدى تون استىندا تومپيىپ ءبىراز وتىردى دا لەسياعا داستارقانىڭدى جيناي بەر دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى. ءبىراق بوتەلكە مەن ءۇش قۇتىنى تاباقتان جىرىپ الىپ قالدى دا وتتى قايتا كوسەپ، ەشكىمدى ەرتپەي، ەشكىمنىڭ "دەنساۋلىعىنا" ەنشىلەمەي ءبىر دۇركىن جەكە شاپتى. سونان سوڭ وتىرساڭ وت مىنە، جاتساڭ ورنىڭ انە دەگەندەي قىستاۋ مەن وشاقتىڭ اراسىن كوزىمەن مەجەلەپ بەرىپ تىمپيدى دا قالدى. كەشتەن بەرى لەسياعا نە جاقىنداي الماي، نە جاتىرقاي الماي وتىرعان ءارى-سارى جاقىپقا بۇل دا تاپتىرمايتىن سىلتاۋ ەدى، قالتاسىنىڭ قۇرىش-قۇرىشىنداعى بالقاراعايدى ەرمەك قىپ بۇل دا وشاققا يتىنە ءتۇستى. جاقىپ "ەكسترانىڭ" اۋزىن قايتا اشىپ، قارتتىڭ الاقانىنا ءبىر شوكىم جاڭعاق سالعان سوڭ عانا وڭ قاباعىن بەرىپ ەدى.
— ۇلى اكەم ەۆسەي ءجۇز ون جاسىندا دۇنيە سالدى، — دەپ تەڭىزدىڭ ورتاسىنا قارادى. — وندا دا قۇدايدىڭ اجالىنان ەمەس، ءوزىن-وزى ءولتىرىپ ەدى. قۇداي المادى دەپ كەيىپتى. كەيىگەن سەبەبى، ءبىر وشاقتا جيىرما اۋىز، قىرىق شارقاي، جالعىز-اق پەش بار ەكەن. جيىرما ءبىرىنشى اۋىز بولىپ دۇنيەگە مەن كەلىپپىن. شال ساسقانىنان ۇستىندەگى كەنەبىن ماعان يت كويلەككە شەشىپ بەرىپتى دە، تاڭعى تاماعىن جيىرما اۋىزعا تۇگەل ءبولىپ، جالعىز تونىن توسەككە جاۋىپ، جامان بوركىن بوساعاعا ءىلىپ، جىرتىق شارقايىن ەسىك كوزىنە قالدىرىپ مونشاعا كەتىپتى. كەشكىسىن اكەم ىزدەپ بارسا، ەسىك-تەرەزەنى قىمتاپ، ادەيى ۋگارلەپ ءولىپ قالعان ەكەن. ءسويتىپ مەنىڭ اتام ءجۇز وننىڭ ار جاعىنداعى قالعان عۇمىرىن مىندەت قىپ تاستاپ كەتكەن. مونشاعا بارعان سايىن الدىمنان ەۆسەي كۇتىپ وتىرعانداي بولادى. مونشادان شىققان سايىن مازامدى الماسىن دەپ ەسىكتى مىقتاپ بەكىتىپ، قاماپ كەتەمىن. ءتۇتىن ساناسام، ەركەكتەن بەس-اق كىندىگىم بار ەكەن. قالعان ون بەسىن تۇگەندەپ بولعانشا اجال دا ىزدەپ تاباتىن شىعار. مەنىڭ ەسەبىمشە، وعان دا ءالى قىرىق جىل قالدى. ەندى قىرتيماي مىنانى قاعىستىرىپ الىپ قوي دا، ماعان ارناعان دۇعاڭدى قىرىق جىلعا شەگەرە تۇر!..نەمەنەگە ىرجىڭدايسىڭ؟!
— مونشا جاققا بارىپ قايتساق قايتەدى؟..
— قۇداي ساقتاسىن!..
— قورقادى ەكەنسىڭ-اۋ؟..
— اجالدان قورقاتىن جاستان كەتتىك قوي، ءبىراق اتى جامان عوي كاپىردىڭ! — دەپ شال شىنىندا ەسىك كوزىندە ەۆسەي اڭدىپ وتىرعانداي قارا مونشانىڭ قاراۋىتقان سۇلدەرىنە ەلەگزي قاراپ قويدى. — جارىق دۇنيەنى جۇماققا ايىرباستاپ كەتە قالۋ كىمگە دە بولسا قيىن شىعار. ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ ءالى كورگەنىمنەن كورمەگەنىم كوپ. شىنىمدى ايتسام، ەندى عانا ادام بوپ كەلە جاتقان سياقتىمىن... ستولياروم، پلوتنيكوم، جەستيانششيكوم ۆكالىۆال. ودنيم سلوۆوم ۆسيۋ جيزن كروحوۆورنيچال. ۆوت ي نەگاداننو مورە ك نام پوجالوۆالو. كوگدا يز-پود نوگ زەمليا ۋحوديلا، ۋحۆاتيلسيا زا ەتوت وستروۆوك، نا ستاروستي لەت ۆسپومنيل، چتو يا رۋسسكيي مۋجيك. ۆسپومنيل، چتو موي پرەدكي، بوروداتىە مۋجيكي يسكالي بەلوۆودە، زەمليۋ وبەتوۆاننۋيۋ پولنوي چۋدەس ي وستانوۆيليس نا رۋسلاح بۋحتارمى. ۆام ەتو نيچەگو نە گوۆوريت؟.. ا پەسني پرو بەلوۆودە، سكازكي كوتورىە سكازىۆالي بابكي؟.. زابىلي؟.. ەي!.. كىندىگى قالادا، ەكى كوزى دالادا، تاۋعا قاراپ ۇلىعان سەندەردە نە يمان قالدى دەيسىڭ.
ءتۇن جامىلىپ وتىرىپ اۋزىنا يماندى العان سوڭ، وسەكەڭ ساقالىنا سايتان كىرىپ كەتەتىندەي قوس قولداپ ۋىستاپ، جاقىپ پەن بەكەتتى قايىن جۇرتىنا اپارىپ تاستاعانداي قومدانىپ قويدى، لەسيانىڭ سيپاقتاپ قايتا-قايتا كەلىپ كەتكەنى جاتار ورىننىڭ قامى ەكەنىن سەزسە كەرەك، جاڭا عانا بايىپ وتىرعان وتاعاسى توسەك-ورىنعا ۇياتتى بولىپ قالدى دا:
— ەركەكتەرگە سەنيەۆالدىڭ ءۇستى دە جەتەدى، ال ءوزىڭ تەۋىپ-تەۋىپ ويىلماعان جەرگە جاتارسىڭ! — دەپ قالجىڭداپ قۇتىلدى.
جەتى ساعاتتىق قىسقا ءتۇننىڭ العاشقى ايقايشىسى، قورادان اتەش قىلعىنعاندا ۇشەۋى ورنىنان قوزعالىپ ەدى. ىرگەدەن قالانىڭ وتتارى مەن ءپيرستىڭ پروجەكتورى، توبەدەن جۇلدىز، قىرقادان اي قادالعان سوڭ ارالدىڭ ول جاق، بۇل جاعى ءبىر تۇتام بولىپ شومەيىپ كەتكەن ءتارىزدى. ءتورت قۇبىلاسىنان جامىراعان ساعىمنان ورمان — بۇعىسىنا دەيىن سالا-سالا سامساپ تۇر. تەك تەڭىز عانا قاپ-قارا. سول قارا قۇرىق تەڭىزدە كيتتىڭ جون ارقاسىنداي سۇمپيگەن ۇشكىل ارال تولقىنعا قارسى زاۋلاعان سۇڭگۋىر قايىق سەكىلدى. تەڭىزدىڭ تانىس ءيىسى شالقىپ، تاڭدايى تۇز تاتىعانداي بولدى.
تەڭىز كۇندىزگى ساعاسىنان قاشىپ كەتىپتى. ارقانداۋلى قارا قايىق سىلپ-سىلپ سۋ جالاپ تۇر ەكەن. قورىس جيەك قايراڭ ساسيدى. باياعىدا بۇل وڭىردەن كۇن قايتا-اق شىقتىڭ ءيىسى اڭقۋشى ەدى. كۇن قايتا بۇقتىرمانىڭ ورىنەن قوڭىر سامال شالقۋشى ەدى. ەندى سىز تارتاتىن بولىپتى. جەل دە باعىتىنان جاڭىلىپتى. وڭ-تەرىسىسىز ەرتەڭ دە، كەش تە قۋالايتىنى قالانىڭ قاپىرىق ءتۇتىنى. قالانىڭ وتتارى قالعىپ بارا جاتقانداي. قالعىپ تۇرعان قارا شىرشانىڭ استىنان جىلقىشى تورعاي ىسقىرىپ-ىسقىرىپ جىبەردى. الدەكىم وكشەلەپ كەلىپ قالعانداي بولىپ ەدى، قاراعاي باسىندا قالشيىپ تۇرعان ايدان باسقا، اي استىندا قالقيىپ تۇرعان سەنوۆالدىڭ سەڭسەڭ بوركىنەن باسقا دىم كورمەدى. قىستاۋ تەرەزەسىنەن جىلت ەتىپ شام جاندى دا تەز ءسوندى. لەسيانىڭ كۇتىپ وتىرعانىن سەزدى. ءبىراق كوڭىلى تارتقان جوق. بوزبالاسىندا وسى شامدى سوندىرە الماي، اقساق ەگەردى ۇيىقتاتا الماي تاعاتى تاۋسىلاتىن، — ىڭىردە ۇرلانىپ كەلىپ، قارا كەر بيەنى ءشوپ تۇبىنە قاڭتارىپ قويىپ، تاڭعى تاۋىقپەن قايتاتىن تۇندەر دە ۇمىتىلىپ بارادى. زايمكەنىڭ وتى وشكەنشە كوز تالاتىن، زايمكەنىڭ وتى وشكەن سوڭ ەكى كوزدى تارس جۇمىپ شالعىننىڭ سىبدىرىن توساتىن. قىز قىلىعى نازدى ەدى مايا توبەسىنە كوتەرىپ شىعارماساڭ كوزى جاۋدىراپ ەتەكتە تۇرىپ الاتىن دا كەتەمىن دەپ قورقىتاتىنى بار. كوكىرەگىمەن كەيدە قۋىرعان كارتوپتىڭ، كەيدە بورششتىڭ ءيىسىن ەرتىپ كەلەتىن. مەيلى كۇيىك تاتىسا دا ول كەزدە ءتاتتى ەدى-اۋ!. سۋ بولماسىن دەپ ىشقىرىنا ءتۇيىپ تاستاعان سارافانىنىڭ ەتەگىن تارقاتپاستان، شىققا شومىلعان سۇپ-سۋىق اق بالتىرىن قارا شەلەكتىڭ جىپ-جىلى قوينىنا تىعىپ جىبەرەتىن دە تاس قىپ قۇشاقتاپ، تاناۋىمەن ءوڭىرىن ىزدەيدى... لەسيا اتا-اناعا سۋىق ءوستى. قارا شەلەككە ەگىزدىڭ سىڭارىنداي جابىستى. بوتەن ەكەن دەپ تارتىنىپ، ەركەك ەكەن دەپ ءتانىن جاسىرىپ كورگەن ەمەس. قاشان بوساعا اتتاعانشا شىمىلدىق ىشىندەگى قۇپيا تىرلىك تە ويىنا كىرىپ شىقپاپتى. كۇن سايىن ءبىرىن-بىرىن اڭساعاندا بويجەتكەننىڭ بوزبالاعا دەگەن ىنتىعىنان كورى ۇيالاس كۇشىكتىڭ سىڭارىن ىزدەگەن ۇيىرسەكتىگىنە ۇقسايتىن. سويتە ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ ايەل بولاتىنىن العاش رەت قارا شەلەكتىڭ اۋزىنان ەستىگەندە ءارى كەت دەپ ايتپادى. العاش رەت توسەك كورگەندە دە وسىنىمىز ۇيات بولدى-اۋ دەپ كاپەرىنە دە العان جوق. وسىنداي ءبىر ايلى تۇندە...
— مەنى اسكەرگە شاقىرىپ جاتىر، — دەدى قارا شەلەك.
— وندا مەن قايتەم؟
— سەن ءبىزدىڭ ۇيگە باراسىڭ، — دەدى قارا شەلەك.
— بارسام بارايىن.
— جالاڭاياق بارساڭ دا تۇك ەتپەيدى، — دەگەن قارا شەلەك.
قارا كەر بيەگە جايداق مىڭگەسىپ، قارا ديۋدىڭ قارا شاڭىراعىنا جالاڭاياق كىرگەن لەسيا ەدى...
ءۇش ءجۇز الپىس بەس كۇننىڭ قۇرىعاندا بىرەۋىنە باقسىلىعىم جۇرەدى دەۋشى ەدى اكەسى. جاقىپ قارا ديۋدىڭ باقسىلىعى جۇرگەن كۇنى دۇنيەگە كەلسە كەرەك. لەسيانى ون التى جاسىندا جەتەكتەپ كەلگەندە جاقتىرماعان جاتاقتىڭ جۇرتىنا شاپاعات سالماستان:
— سەنىڭ دە ءبىلىپ ىستەگەن ءبىر شارۋاڭ شىعار، مەيلىڭ، قاعازداي اپپاق بالا ەكەن، قاتىن بولىپ جارىتپاسا دا قايىرىمى بار كورىنەدى، — دەپ باتاسىن بەرگەن.
جاقىپ اكە ءسوزىنىڭ توركىنىن ماندەگەن جوق-تى. بىرگە ءوسىپ ءيىسى ءسىڭىپ قالعان سوڭ، وسى ماعان بوتەن ادام ەمەس-اۋ دەپ ويلاعان. ءتۇبى بوتەن ادام بولادى-اۋ دەپ تە ويلاماعان. بۇل دا انشەيىن بالالىق ەلپەك كوڭىلدىڭ قيالى ەكەن. مايا توبەسىندە اسپانعا قاراپ جاتىپ ايمەن جارىساتىن بالالىق قيالمەن بىرگە تاۋسىلىپتى. ءيى ءبىر، ءيىسى ءبىردىڭ ءتۇبى وڭاتىنىن، تىم ءۇيىر، تىم ۇيرەنشىكتى ايەل جۇرتىنىڭ قىزىعى تەز ءسونىپ، ەر قاشتى قىلعان ەركەكتەن ولاردىڭ دا تەز سۋىناتىنىن بارىقسىز شاعىندا ءبىلىپ پە.
جارتى جىل وتاسىپ، جاستىقتىڭ قۇمارلىعىنان كونىگىپ شىعا الماي اسكەرگە اتتاندى دا ءتورت جىل سۋ استىندا، سۇڭگۋىر فلوتتا قىزمەت اتقارعاندا جارتى جىلدىڭ قىزىعىن مەدەت تۇتىپ ەدى. جارتى جىلدىڭ ساعىنىشتاي ەلەسىن كوكىرەگىنە كوڭىلمەن توقىپ، ينەمەن جازدىرعاندا ارمانى دا، ازابى دا ماڭگىلىككە قيماس سۋرەت بوپ قالاتىنداي كورىنگەن. قارا ديۋ قايتىس بولدى دەپ حابار العاندا قانشاما قابىرعاسى سوگىلگەنمەن ەر ازاماتتى جاسىتا العان جوق ەدى، قاتىنىڭ قاعىنان جەرىپ، يت سارىعان كورىنگەن قاشانىڭ تۇبىنە تۇنەيتىندى شىعاردى دەپ الدەبىر "جاناشىردان" حات كەلگەندە جۇلىنى ۇزىلگەندەي مورت سىندى. ەل بەتىنە قاراۋدان قايمىعىپ، فلوتتا تۇبەگەيلى قالماققا سەرت ەتتى دە قارا ورماننان ءبىرجولا تۇڭىلگەن. قايتىپ زاتوندى كورمەيتىن دە ەدى، اتتەڭ، قارا كەمپىردىڭ توپىراق سالىپ كەتسىن دەگەن زارى شىداتپادى، سوسىن دارىگەرلىك ىرىكتەۋ كوميسسياسىنىڭ جارامسىز دەپ "سپيسانيەگە" جاتقىزعانى جىگەرىن ءبىرجولا جىنداي قىپ ەزىپ جىبەردى جانىن جەگىدەي جەگەن سوڭعىسى ەدى. ول جيىرما بەس جاسىندا بەلىنەن كەمتار بولىپ ورالدى. قارا شەلەك جيىرما بەس جاسىندا ەندىگى قالعان عۇمىرىنا جۇك بولارلىق مۇڭ ەنشىلەپ، جيىرما بەس جاسىندا عانا جاقىپ بولىپ مۇڭمەن ەسەيگەن. بۇل دەرتىن لەسيادان باسقا ءتىرى جان بىلگەن ەمەس، ال ىشتەگى اششى قورداداي قىجىلداپ جاتقان كۇيزەلىسىن وزىنەن باسقا ءبولىپ-جاراتىن پەندە جوق.
قارا كەمپىردىڭ كىرپىگى عانا قيمىلداپ جاتىر ەكەن. ءبىر اۋىز تىلگە كەلگەن جوق. اۋىل ءۇيدىڭ وسەگىن دە، جالعىز ۇلعا ايتاتىن وسيەتىن دە وزىمەن بىرگە الا كەتتى. قارعاسى شۋلاعان قاراشانىڭ قارا داۋىلدى كۇنىندە جامباسىن جەرگە تيگىزگەندە قاسىندا قايعىسىنا ورتاقتاسار وسيپتەن باسقا قارايعان ەركەك كىندىك تە جوق ەدى. "اتتەڭ ولمەيمىن-اۋ، ولسەم قايتىپ كەلمەيمىن-اۋ، سوندا مەنسىز كۇنىڭدى كورەر ەدىم"، — دەيتۇعىن قارا ديۋدىڭ قىجىرتپاسىن جەتىمسىرەپ قالعان قارا شاڭىراق قايتالاپ تاعى ءبىر ەسىنە سالعاندا جاقىپتىڭ تۋا جالعىزدىعى سوندا عانا قابىرعاسىنا باتتى، جاقىپتىڭ جالعىزدىقتان قورقاتىن سەكەمشىلدىگى دە سودان باستالدى. جۇباتقان جۇرت لەسيانى اۋەلدە توركىندەپ كەتتى دەپ جەتكىزگەن. تومەنشىكتەپ ايتقاندارىنان توركىندەپ قانا كەتپەگەنىن كوڭىل شىركىن سەزبەي قويسىن با. قۋالاپ بارىپ، ايداپ كەلۋگە بولسا دا دارمەن جوق. "قاتىن كەتتى قامشىنىڭ سابى سىندى" دەگىزىپ، جابۋلى جارانى جابۋلى كۇيىندە قالدىرسام با دەپ ەدى، وعان اۋەلى جالعىزدىق، ونان سوڭ قىزعانىش دەگەن زاۋال تاعات تاپتىرماي، تىم قۇرىسا كورىپ قايتايىن دەپ اقساق ەگەردىڭ ءدال وسى قىستاۋىنا ەكىنشى رەت ۇرىن تۇسكەندەي الاسارىپ كەلگەنى ەسىندە.
— مىنا قاتىنىڭا يە بول! — دەپ قايىن اتاسى بىردەن دۇرسە قويا بەردى. — قاراۋىل بولۋعا ماعان قالعان جەتەۋى دە جەتەدى. كوڭىلگە جىعىلماسا، كوزىن كەكشيتىپ تۇرىپ كوگەندەپ ۇستا، ايتپەسە ۇرعاشى دەگەن حالىق كورىنگەن سيداعا قاسىناتىن كۇيلەگەن قاشاردان جامان! — دەگەن.
لەسيا اكە سوزىنە ايبات جاساي الماي جەرگە قارادى. جاقىپ وشاعىنا بەتىنەن ءمورى تامعان بەيكۇنا بويجەتكەن تاستاپ كەتكەن ەدى، ءتورت جىلدىڭ ىشىندە سول مولدىرەگەن جاس سۇڭعاق تارتىپ، دەنەسى ىسىلىپ، تەرىسكەدەي ساقا كەلىنشەك بولىپتى. تاعى ءبىر بايقاعانى، قيمىلى سيداڭ، كۇلكىسى سىلدىرلاۋ كورىندى. جۇزىندەگى باياعى سىپ-سىنىق قىزىل شىرايدى دا تابا العان جوق. الدىنان ەركەلەپ شىققاندا قىلىمسىعانىن سەزگەن، قولتىعىنىڭ دىمى مەن القىمىنان دا جات ءيىس تەپكەن.. جاقىپتىڭ دەنەسى مۇزداي بوپ، بەتىنىڭ تۇگىنە دەيىن بەدىرەيە قالدى.
لەسيانى ىزدەپ كەلگەن جالعىز جاقىپ ەمەس-تى. قوينىنا ارتىلىعىن قىستىرىپ، ءاناسيمنىڭ پەتكاسى دا قيقيىپ وسى ۇيدەن تابىلعان. ءبىر كەزدە جۇبىن جازبايتىن دوس ەدى، زاتوننىڭ ەكى سوتقارىن كورگەندە كلۋب پەن بي الاڭىنداعى جۇرت اياقتارىنان تىك تۇرىپ، قاق جارىلىپ شۇلعىسىپ قالاتىن. دوسىنىڭ كۇمىلجىپ، ءجۇزىن جاسىرا بەرگەنىنەن-اق ەكەۋىنىڭ اراسىنان قارا مىسىقتىڭ ءوتىپ كەتكەنىن ءبىلدى، ءبىراق ىرعاسپاي، ىرىلداسپاي ءبىر جارتىنى ءبولىپ-جارىپ تاراستى. ءبىرى كەشىرىم دەمەدى، ءبىرى كەشىردىم دەمەدى.
اقساق ەگەر ەرتەڭىندە لەسيانى وگىز اربامەن اكەپ تاستادى. كوك الا قويداي ەكەن.
— سەنىڭ قولىڭ باتپايتىن شىعار دەپ شاڭ-توزاڭىن قاعىپ اكەلدىم، ەندى قايتىپ سۇيەك سىندىرسا قازىق قاتىپ ولتىرەم! — دەپ بالتاسىن كورسەتىپ تايىپ وتىردى.
وبالى قانە، لەسيا بۇل جولى كوپتەن ساعىنعان توسەگىمەن جىلاپ كورىستى. اكەنىڭ قاتىگەز ۇكىمى سەبەپ بولدى ما، الدە بالا كۇننەن باۋىر باسقان جاقىپتى بار كوڭىلىمەن جان تارتقانى ما، ولسەم كورىم بەرگە دەپ ەتەگىنە جارماسىپ ەدى. كۇيەۋىنىڭ دارمەنسىزدىگىن ءۇنسىز كەشىرىپ، عۇمىردىڭ ىستىق شاعىنىڭ ءتان توزباي جاتىپ بوس قۇرساق ءوتىپ بارا جاتقانىن دا ءۇنسىز كوتەرگەن. وسى ۇنسىزدىكتىڭ اقىرى شوق باسساڭ قىڭق ەتپەيتىن كومپىس مىنەز، قاتتى دا، ءتاتتى دە ءسوز قونبايتىن كەرەڭدىكتەن ءبىراق شىققان سياقتى ەدى. وسى مىنەزىمەن-اق ول جاقىپقا جاعامىن، جاناشىر بولامىن دەپ ويلاعان. ءبىراق ونى كۇندە ءولتىرىپ، كۇندە ءبىر تىرىلتەتىنىن العاشىندا بىلگەن جوق، كەيىن نە تارتسا دا جازمىشتان وزباۋعا تىرىسقان.
باس بەرمەيتىن تىرشىلىك ايتەۋىر ءبىر قايراڭعا اپارىپ سوعار دەگەن ۇمىتپەن جاقىپ سونان بەرى دە ون بەس جىلدى ىرىڭ-جىرىڭ قىلىپتى. قۇيىسقانىڭ بەرىك بولماعان سوڭ قىرىق جاسىندا دا قۋ جۇگەنىڭدى ۇستاپ قالا بەرۋ بوق باسىندا ەكەن. قۋ اعاشقا قوناقتاعان قۇستاي جاقىپتىڭ پاناسىز كوڭىلىنە قارا شاڭىراق تا، ىرىقسىز بايلانعان قاتىن دا قازىق بولا المادى. قارا ورماننىڭ ىرىسى دا، قاسيەتى دە قارا كەمپىر، قارا ديۋمەن سارقىلسا كەرەك. كۇرەپ تاپقان تابىسىن كۇرەكتەپ شاشتى. ءبىراق ونىمەن جار ىندىنىن كەپتەي العان جوق، جۇرتتىڭ ىڭعايىن دا جومارتتىقپەن جىعا المادى. ەندى ويلاسا، ونىسى جومارتتىق تا ەمەس، انشەيىن داتكە قۋات الدانىش ەكەن. كوڭىلدىڭ كەتىگى ەش ۋاقىتتا تولمايتىن كورىندى. تولا قالسا ول ءومىر مە؟ ال جاقىپتا تولتىراتىن ماقسۇت تا قالماعان سياقتى. سوسىن بۇل دا تىرلىك دەگەن سايقالعا كەرەڭ كوزبەن كەكجيىپ باعام با دەپ ەدى. سودان دا بولار، ۋايىمسىز جۇرت مۇنى "تاسقاباق" اتاندىردى. ءوزىن جۇرتتان كەم تۇتىپ، قور ساناۋعا ۇيرەنگەن باسى بۇعان دا كونگەن. تەك كەلەشەكتىڭ سالداۋى بۇلدىر تارتقان سايىن دۇنيەگە دەگەن كۇدىگى مەن وكپەسى قارا قازانداي بوپ اسقىنىپ بارا جاتقانداي. كۇدىك پەن وكپەنىڭ قىجىلى قىزعانىشقا، قىزعانىش جاۋىزدىققا دا سۇيرەپ سالۋعا بار... جاقىپتىڭ ءبىر ۋايىمى لەسيا. توقتاساڭ مەيلىڭ، كەتسەڭ جولىڭ انە، باعىندى بايلاپ، الدىڭنان توسپايىن دەپ ىشتەي بەكىنىپ تە ەدى. ءالى دە لەسياعا كوڭىلى سۋىماعان پەتكانىڭ ايەلىمەن اجىراسقانىن ەستىگەندە، سابىرى تاۋسىلىپ، باردى دا تايگاما جەتەكتەپ كەتتى. قايداعى سۋىق قول قولقاسىن سۋىرىپ، قۋ جانىن توناپ جاتقانداي قان جىلاعان وزەگى بۇگىن دە بىردە شوق، بىردە مۇز. بوتەننەن ولجا بوكتەرگەن ايەلىنىڭ توق قۇرساعىن كورگەندە كەيدە جارىپ تاستاعىسى كەلەدى، ارتىنان كەۋدەسى جانشىلىپ، جاسىپ، ۇلىپ كەتكىسى دە كەلەدى... قيا المايدى ەكەن. باسقا تۇگىلى، ولىمگە دە قيا المايدى ەكەن. ول ءوزىنىڭ لەسيانى سۇيەتىنىن قىرىققا كەلگەندە سەزدى.
اي استىندا سەلتيىپ تۇرعان سەنوۆال كولەڭكەسىن باۋىرىنا جيناپتى. اي جۇزىنە شاعىلىسقان الاسا قىستاۋدىڭ جالعىز كوزى شاقىرايا قالىپتى. شاقىرايعان جالعىز كوز جاقىپتى اتقىلاپ تۇرعانداي كورىندى. اسپانعا شانشىلعان قاداۋ-قاداۋ قارا شىرشالار قاتىپ قالعانداي. جىم-جىرت. كەرەڭ. قۇلاعى شۋلاپ، باسى اينالعانداي بولدى. قارا قۇرىق تەڭىزدىڭ دۇڭكيگەن جالى جىبىر-جىبىر جىلجىپ بارا جاتقانداي. جىلجىپ بارا جاتقان قالانىڭ قالتىراۋىق وتتارى ەكەن. قالىڭ وتتىڭ ىشىنەن زاتوندى ىزدەدى، جاتاقتاردىڭ شاڭداق كوشەسىن، قارا ورمانىن ىزدەدى... شاڭداق كوشەدە شىبىق ءمىنىپ شاپقىلاعان قارا شەلەكتى ىزدەدى... قارا ديۋ قارا كەر بيەگە ءمىنىپ الىپ تەرىس قاراپ بارا جاتىر ەكەن. قارا كەمپىر كۇرەسىنگە شىعىپ الىپ تەرىس قاراپ شىعارىپ سالىپ تۇر ەكەن. ءىشى قالتىرادى. كوز شاراسى ىسىپ بارا جاتىر ەكەن...
قارا قۇرىق تەڭىزدىڭ كۇجىرەيگەن جون ارقاسى شىر اينالىپ زاۋلاپ بارا جاتقانداي. زاۋلاپ بارا جاتقان قالانىڭ قالتىراۋىق وتتارى ەكەن. قۇلاعى شىڭىلداپ، باسى اينالدى... زاۋلاپ بارا جاتقان زاتوندى، بۇلدىراپ بارا جاتقان قارا شەلەكتى، بۇلدىراپ كەتكەن بالالىعىن قۋىپ جەتە الماعان سوڭ، اي استىندا سەلتيىپ تۇرعان سەنوۆالدىڭ ۇستىندەگى وسيپ شالدى توڭىرەكتەپ، مۇپ-مۇزداي اي استىنداعى مۇپ-مۇزداي مىلقاۋ ۇيگە قايتىپ ورالعان.
9
— قالادا ءوستىڭ عوي؟
— قالادا.
— اكە-شەشەڭ شە؟
— عۇمىرى قالادان شىققان ەمەس.
— سولاي دە.. بايقايمىن، اكە-شەشەڭنەن بويىڭدا بىردەمە قالعان سياقتى. سىپايىلاۋ ەكەنسىڭ، ونىڭ اتىن جاسقانشاقتىق دەيدى. ءبىراق جاسقانىپ تۇرساڭ دا ءبىر قۋلىعىڭ ىشىڭدە. ءبىر كەتىگىڭدى ەكىنشىسىمەن بۇركەپ جىبەرەتىن زالىمدىگىڭ دە جوق ەمەس. سولاي ما؟.. ال، قالادان جۇققان بويىڭدا قانداي قاسيەت بار؟
— كىم ءبىلسىن... بالالاردىڭ باقشاسىن بىلعادىق، مەكتەپ تابالدىرىعىن توزدىردىم، ينستيتۋتى وسىندا ءجۇرىپ تاۋىسىپ ەدىم... كورگەن، بىلگەن دەگەن سياقتى... بارعا قاناعات.
— ول، انشەيىن، ماشىق، قاسيەت ەمەس. ماشىق جۇيكەگە عانا جابىسادى، قانعا، سۇيەككە سىڭبەگەن.
— وندا بىلمەدىم...
— تەگى بىلگەن دە جاقسى، بىلمەگەن دە جاقسى.
— سوندا جامانى قايسى؟
— نەنىڭ جامان ەكەنىن بىلسەم مەن دە اۋليە بوپ كەتپەيمىن بە!.. ءوي، سەن تىمىسكىپ ءالى وسىندا ءجۇر مە ەدىڭ؟!
جاقىپ قارا توننىڭ قاۋسىرماسىنان سەنوۆالدىڭ قۋراپ كەتكەن ساعدارىنداي قۇلا بۋرىل ساقالدى عانا كوردى. قۇلا بۋرىل ساقال جاقىپقا ەمەس، شاقىرايعان ايعا شوشايىپ، تۇڭىلە سويلەدى:
— بۇل جۇرت جىلى ۇيدەگى جىلى توسەككە دە سىيمايدى! — دەدى. — جاپان تۇزدە جولىعىسقان ەكى قازاق، ءارى وتىرشى دەپ ءبىرىن ءبىرى مۇيىزدەپ تۇرعىزعان ەكەن. — وسيپ شال جاقىپتىڭ جامباسىندا قاپ كەتكەن قارا توننىڭ قاپتالىن جۇلقىپ زورعا سۋىرعان.
كارىلىكتىڭ جەتكەنى دە، جوقتان وزگەگە جىنىڭدى قاسىپ، بۇل شال دا قىرت مىلجىڭ بولايىن دەپتى. ايتەۋىر تىڭدايتىن تەگىن قۇلاق سەنسىڭ-اۋ دەگەندەي ەندىگى ءسوزىن بەكەتكە وقتادى.
— سولاي جىگىتىم... قالادا وسسەڭ دە، قاراتاياقپىن دەسەڭ دە ءبارىبىر بوتەكەڭدە قىر كۇپىسىنىڭ ءيىسى جاتىر. كەيىنگى نەمەرەڭنىڭ نەمەنەسى بولماسا... ول نەمەنىڭ دە قايدا تۋىپ، قايدا ورەتىنىن كىم ءبىلىپتى...
قۇدايعا شۇكىر، بۇل دا وسەتىن جۇرتتىڭ مىنەزى.
وسى شال نەنى كەۋسەپ جاتىر دەپ جاقىپ باسىن كوتەرىپ، قۇلا ساقالعا تاعى دا سۇقتانىپ ەدى، قىنالى تاستاي تۇك باسقان سۇپ-سۇر، سۇپ-سۋىق بەت-جۇزى قاپەرسىز ەكەن.
— ونى قاي ەنسيكلوپەديادان وقىپ ەدىڭ؟ — دەپ قارتقا اسىعىن ۇتتىرىپ قويعانداي تەرىس توڭقايىپ قيسايا كەتتى.
— جەر دەگەن ەنسيكلوپەديادان! — دەدى وسيپ شامىرقانا نىعىزداپ. — جەرگە كىم جاقىن بولسا، سول ءوسىمتال. نە باسپاناسى، نە باسالقاسى جوق ءبوبىلدىڭ سوڭىنان بالا ەرگەنىن كوردىڭ بە؟!
قارت جاقىپتى قاجايىن دەگەن جوق ەدى. اڭقىلداق بايعۇس ايتارىن ايتا سالسا دا ارتىنان كۇمىلجىپ قالعان.
— جەر جارىقتىق قاسيەتتى عوي، — دەپ وزىمەن-وزى كۇبىرلەپ. كەتتى — جەر ەمگەن جۇرتتىڭ ءجۇزى جارقىن، ارى دا، جانى دا تازا. جالىنعانى دا، جالدانعانى دا ەڭبەگى. دايارعا كوز ساتپايدى، قياناتى جانە جوق... ءالى ەسىمدە، اجەم مارقۇم كارتوپتىڭ ءار ءتۇبىن بالاپان باسقان تاۋىقتاي شايقاپ ءوسىرىپ، ءار تۇيىرىنە كۇرەك تيگىزبەي سيپالاپ وتىرىپ، ساناپ وتىرىپ قازىپ الۋشى ەدى...
بىر-ەكى جوتكىرىنىپ، جۇرەلەپ وتىردى. بۋىن-بۋىنى سىتىر-سىتىر ەتە قالىپ ەدى. جاقىپ تا اڭدىپ جاتىر ەكەن:
— ساعدارداي ساۋدىراپ وتىرىپ ءجۇز جيىرمادان دامەسى بار! — دەپ سەنيەۆالدى سولقىلداتا سەلك-سەلك كۇلدى.
شال جاقىپتىڭ ءازىلىن وزدىرىپ الدى. مويىندادى.
— بۇگىندىك شىرپى باسىن سىندىرعام جوق، — دەپ كۇرسىندى. — ءبىر كۇن قوزعالماسام بۋىنعا جەل تۇسەدى.
ايمەن تالاسقان جىپ-جىلتىر توبەسىن قۇلاقشىنمەن ميلىقتاتا جاسىرىپ، پىشىلداپ باس جاعىنان بەشپەتىن سۋىرىپ جاتقان شالعا بەكەت تاڭدانا قارادى. كۇندىككە تىزە بۇككەن جوق ەدى، ەگەر شىرپى باسىن سىندىرمادىم دەگەنى وسى بولسا، كۇيبەڭدى كۇندەرىندە نە قىرىپ تاستايدى ەكەن؟.. وسيپ قارت بەشپەتىن سىلكىلەپ وتىرىپ سىرىڭكەنىڭ سىلدىرىنان پاپيروسى مەن وتتىعىن تاۋىپ الدى. سوسىن قيقىم تاسىعان قۇمىرسقاداي جىبىر-جىبىر ءتۇرتىنىپ جامباسىنداعى ساعداردى قازا باستاعان. اۋەلى تەسىكتەن تۇكىرىك جۇگىرتىپ، تومەننەن سىلپ ەتكەن دىبىسىن ەستىگەسىن بارىپ تەمەكىسىن تۇتاتتى.
— ەندى عوي، ەدەنىڭدى ءا كۇركەگە تولتىرماي ۇيقى بەرمەيسىڭ، ءا؟! — دەپ جاقىپ تەرىس قاراپ جاتىپ تورسىلدادى. — ىستا، ىستاي ءتۇس.
— ىستاعان تۇك ەتپەيدى-اۋ، ەتىڭ بۇزىلمايدى، تەك ەرتەڭگىسىن ەكەۋىڭنىڭ قۇيقاڭدى تابا الماي جۇرمەسەم بولدى دا، — دەپ وسەكەڭ شوشايتىپ اپارىپ تەسىككە تەمەكىسىنىڭ كۇلىن قاقتى.
ەسىك كوزىندەگى قاراعاي باسىنان بايعىز سۇڭقىلدادى.
— جەتپىس جەتى اتاڭدى! — دەپ شال تۇرشىگە قارادى. — وسى ءبىر جەكسۇرىن كەمپىر اۋىرعاننان بەرى مەنىڭ شاڭىراعىمنان شىققاندى قويدى.
بەكەت ەرىنبەي تۇرىپ، ءشوپ باستىرعان كەلساپتاي بۇتاقتى جىبەرىپ ۇرعان، جۇدىرىقتاي قۇستىڭ قاراسى قۇيىلىپ كەلىپ، وسيپ پەن بەكەتتىڭ ورتاسىنان باۋىرى جارق ەتىپ اعىپ ءوتتى.
— قارعىس اتقىر! — دەپ قارعاپ قالعان شال قارا سامىرسىننىڭ بىتقىلىنا قادالىپ، سىلەيىپ ءبىراز وتىردى دا كۇرسىنىپ سالدى. — ءتۇبى ءبىر شىعىن بار... — كوزىندە ۇرەي، كۇرت سىنعان ءجۇزى دارمەنسىز كورىندى.
— جوقتى ايتاسىڭ! — دەدى جاقىپ. — ارالدا جاتىپ الىپ جانجال تاپپاعان سوڭ اسپانداعى قۇسپەن الىسادى. مىناۋ زايمكەنى سكيد قىپ جىبەرمەي تۇرعاندا قالاعا قايتقانىڭ ءجون شىعار.
— قالا!.. — شال تەسىكتەن تۇكىرىگىن تاعى ءبىر جۇگىرتىپ، سىلپ ەتكەن دىبىسى قۇلاعىنا جەتكەندە بارىپ باسىن كوتەردى دە، تەڭىزدىڭ قارا قۇرىق جالىندا قالقىپ جۇرگەن قالانىڭ وتتارىنا قاجىپ وتىرىپ كۇڭكىلدەي باستادى. — قالانىڭ اتى قالا... باققانىمىز اقشا... اقشادا كوز بار ما؟...
كەلەدى، كەتەدى... ونى قۋالاي بەرسەڭ ونان سايىن اشقاراقسىڭ...
— ساسپا، شالىم، — دەدى جاقىپ. — سەن ءجۇز جيىرماعا كەلگەنشە اقشا دا قۇريتىن شىعار. — اقىرى ۇيقىسى قاشقان سوڭ بەتىنە بۇركەنگەن بەرەتىن جۇلىپ تاستاپ، بۇل دا وسەكەڭنىڭ "پريبويىنا" ءتيىستى. — تەك تىشقاق لاق بولسا دا كوز الدىمدا ءجۇرسىن، ءبىر ءتۇيىر ءدان بولسا دا قاپ تۇبىنەن كورەيىن دەيتۇعىن تىشقانشىل مالساق جۇرتتىڭ اشقاراقتىعىنا تىعىن تابىلماي ما دەپ قورقام... اتى ايۋدىڭ تەرىسى دەمەسەڭ تۋلاقتىڭ اتى تۋلاق، ءجۇن-جۇرقانىڭ ۇستىندە اۋناپ جاتىپ قالانىڭ كومفورتىنان جەركەنۋىن!..
— كومپەرت! — دەدى شال اۋزىن ءشۇرشيتىپ، سوسىن تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىنا ايىزدانا، توپەلەپ تۇكىرىپ تەسىكتەن اتىپ جىبەردى دە، — مىنا ءبيپىلنيسانىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟! — دەپ مىرسىلدادى. — بۇگىندە ءبىر جان باققان جۇرت جوق. ەل بايىعان سوڭ ىڭعايلى ورىن، جىلىراق وشاق ىزدەيدى، تانگە باپ، كوڭىلگە كۇي تالعايدى. قالادان دا قاشىپ وتىرعان پەندەڭ جوق. جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەلە جاتقانىن دا بىلەمىن. وعان مىڭ ميلليون جۇمىس قولىن شىعارىپ وتىرعان دا قىر ەلى. ءتۇبى ءبارىنىڭ تابىناتىنى جەر. مەنىكى، انشەيىن، كەيىنگى بوقتاشاعى وندا بار، مۇندا قال دەپ ءبىرىن ويعا، ءبىرىن قويعا قاقپايلامايىق دەگەن دە... — شال تۋلاعىن قاساقانا تورسىلداتىپ قۇيرىعىنىڭ استىنان ساعىداردىڭ قىلتاناعىن سىپىرعان بولدى.
— ءجا، بولدى، بولدى! — دەدى جاقىپ. — ەندى تۋالەت تەسەيىن دەپ جاتقاننان ساۋمىسىڭ؟!
— توساتىن جاستان كەتىپ قالدىڭ عوي، — دەدى شال. — تەسۋ ماسەلەسىندە ەندى مەنى كومەككە شاقىرمايتىن شىعارسىڭ.
قىستاۋدىڭ ەسىگى قىڭسىلادى. مىقىندا جورتقان اششى تىرناقتىڭ ىسقىرىعى قاقالىپ ەستىلدى. ەسىنەدى. باشپاق سارپىلى كۇرەسىننەن اسىپ بارىپ قۇمىعىپ ەدى.
— اماندىق بولسا جارار ەدى، — دەدى ەسىنەپ الىپ قيسايعان شال. — كوپتەن بەرى اسپاننىڭ شاڭىتۋى جامان. اسپان ايران قاتقان اتالاداي كوبىكتەنىپ تۇر ەكەن. ينە شانشار جىرتىق جوق، بىجىناعان جۇلدىزدار بۇلتشا تۇتىندەيدى.
— بالا كۇنىمدە وسىنداي ءبىر اسپاندى كورىپ ەدىم.
— سەكسەن جىل بۇرىنعى التايدىڭ اۋەسى جادىندا قالعانى؟!
— مۇمكىن، ايعا شاپتىرعانىڭ دا ەسىندە شىعار؟..
— ءتىلىم سالا قۇلاش دەپ قۇدايعا كۇناكار بولما!..
انشەيىندە قۇيرىعىنا كوسەۋ جۇگىرتسەڭ قىڭق ەتپەيتىن جاقىپتىڭ شال بايعۇستى شانىشقاق تيگەندەي تىقسىرعانىنا بەكەت تاڭ. وسيپ قارتتىڭ تابيعاتىنان قىرسىقتىعى ەمەس، تايگانىڭ ءسوز اڭدۋعا مۇرساتى جوق قاڭسىپ كەتكەن كون اۋىزىن ازىلمەن جىبىتكىسى كەلگەنىن ءتۇسىنىپ جاتىر. كۇرەسىننەن قايتقان باشپاق سارپىلى باسپالداقتا ءبىراز ايالدادى. تىرناقتىڭ قاشىر-قۇشىر ىسقىرىعى ساۋىردا جۇرگەن سياقتى. ەسىنەدى. ەسىك قىڭسىلاپ، بوساعانى ارس ەتىپ قاۋىپ العان. كاسەكتىڭ زىڭىلى قاراعاي باسىنان ءوشتى ءتۇن بالاسىندا قالت ەتكەن قيمىلدى قۇلاعىمەن كورىپ جاتتىققان بەكەت كەلىنشەكتىڭ تىرسىلداپ بارا جاتقانىن، جەلبەگەي حالاتتىڭ ىشىندەگى ەمەۋرىن كۇتىپ، ەلەۋسىز قالعان ءىش كيىمسىز توق كوكىرەگى، توق ساۋىردىڭ تىرسىلداپ جارىلىپ كەتە جازداعانىن دا بايقادى. تۇك كورگەنىم جوق، تۇك سەزگەم جوق دەگەن جاقىپ بەت-اۋزىن تاعى دا بەرەتپەن بۇركەي قويعان.
— كورگەنىم راس، — دەدى وسيپ قارت. — قىرسىق اينالدىرسا، قىرىق كۇن شىلدەدە دە ەلدى جۇت جايلايدى. بەسىنشى جىلدىڭ ىستىعى بۇقتىرما بويىن تىپ-تيپىل جالماپ كەتتى. كوشپەندى جۇرت بولماسا، ورتەنبەگەن مەكەن جوق. دالانىڭ اڭى، قورانىڭ مالىنا دەيىن قىرىلىپ، ەل ءىشى قۇيقا ساسىعاندا بۇكىل تايگادا قاشىپ قۇتىلاتىن قۋىس تابىلماپ ەدى. جاتاعى بار، كەر جاعى بار، پاناسىز بەيباقتار وسى زەرەندىگە بوستى. ءبىر مىنەر كەرىكتەن دە ايىرىلىپ، اكەم مارقۇم سونوۋ اقسۋدان مىناۋ زاتونعا تارىداي كەسىن جاياۋ سۇيرەپ كەلىپ ەدى.
— ول قاي اقسۋ؟
— قاي اقسۋدى بىلەتىن ەدىڭ؟
— كىم ساناپتى. ايتەۋىر التايدىڭ بىتقىلىندا اداسىپ وتىرعان ەلدى مەكەن، ارى اققان، بەرى اققان بۇلاق بىتكەننىڭ ءبارى اقسۋ. اتا-بابامىزدىڭ اۋزىنا اقسۋدان باسقا ات تۇسپەگەندەي... — اي تۇتىلسا دا اتا-باباڭنان كور! مەشكەي ۇرپاعىن جەرۇيىققا جەتكىزەم دەپ دىڭكەلەگەننەن باسقا جازىعى نە؟
— جەتكىزە الماعان سوڭ نەسىنە جىر قىناسىڭ؟! يەك استىنداعى اقسۋدان مىنا تۇرعان زەرەندىگە جاياۋ جەتىپتى دەپ ماقتايمىز با؟!
— ماقتاماي-اق قوي، بوقتاماي جۇرگەنىڭە دە ريزامىز! — شال قۇيىسقانى قۇيرىعىنا تەرىس كەپتەلگەندەي موڭكىپ ءتۇستى دە تاعى دا تۋلاعىنىڭ تۇيىعىن سيپالاي باستادى. — سەن مۇندار، جەرۇيىقتىڭ اتى اقسۋ ەكەنىن دە بىلمەيتىن شىعارسىڭ!
— اقسۋدىڭ ءبارى جەرۇيىق بولسا، جەرماي ساسىعان زاتونعا نەعىپ تىعىلدىڭدار؟!
تۇيىققا قامالعان شال ارى سيپالاقتاپ، بەرى سيپالاقتاپ، تابىلا قويماعان "پريبويىنىڭ" ىزاسىن جوق جەردەن جىبىرشي قالعان مۇرجاسىنىڭ كەۋجىرەنە دەيىن تۇك قويماي سۋارىپ ءبىراق تىندى. قايتا-قايتا جەل جاقتان بىقسىتا بەرگەن سوڭ، جاقىپ ونىسىن ادەيى تىعىپ تاستاپ ەدى. ىس قۇمار شىركىن ەندى تاڭ اتقانشا تىقىرشىپ تىنىشتىقتى كەتىرەتىنىن سەزدى دە پاپيروستى بىلدىرمەي بەشپەتىنە سالا قويدى. ايدالاداعى بۇلاقتىڭ اتىنا بولا قايىن ەنەسىنىڭ اتى كەتكەندەي داۋكەس شالدى قىزىل تاناۋ قىپ شارشاتقانىنا ءماز. ونىڭ بىرىسا قالعان بەت-اۋزىن باعىپ، سىرىڭكەنى سان دۇركىن سابالاپ ءجۇرىپ زورعا تامىزعان ساۋساقتارىنىڭ دىرىلىنەن، قالىڭ قاستىڭ استىنداعى كىرپىگى توزعان كوكشىل جانارىنىڭ مۇپ-مۇزداي ىزعارىنان قورلانىپ وتىرعانىن اڭعاردى دا، اپ-ادەمى قالجىڭدى مازاققا جالعاپ جىبەرگەنىنە وكىندى.
— مىناۋ كامپەرتىڭنىڭ تەك ءبۇپيتى عانا جەتپەيدى ەكەن.
— ءبىر ۇيگە ءبىر بۋپيت از بولدى ما؟!
جاقىپ شالدىڭ كوڭىلىن تومەندە قاپ كەتكەن بوتەلكەمەن الماق ەدى. قىرسىققان شال دا لەسيانى تاعى دا ەسىنە سالىپ، جاقىپتىڭ كومەيىن ايەلىنىڭ بوكسەسىمەن بىتەگەندەي قىلدى.
ءمىنشىل جۇرتقا بۇگىندە نە جاعادى. وشاق باسىنان ەت-جەڭدى ۇرعاشى كورسە دە: "پا، شىركىن، بۋپيتتەي ەكەن!"، — دەپ ەل ءىشىن قاپتاپ كەتكەن شيرپوترەبتىڭ بۋفەتىمەن جارىستىراتىن ادەتى. نە كەبەجە، نە اباجا ەمەس، ەسىكتەن سىيمايتىن سۇيكىمسىز مۇلىكتى مىندەگەننەن كورى، بار بايلىعىن بۋفەتتەن وزدىرماي، ونسىز دا تاقۋا داستارقاننىڭ بولىمسىز بەرەكەسىن قۇلىپقا قاماي بەرەتىن ساراڭ قاتىننىڭ نيەتىن ءاجۋالاعانى دا. جاقىپتىڭ قالاي دا بۇلىنگىسى كەلىپ ەدى. تورسيعان شال ونى تەرىس قاراپ وتىرىپ-اق ءبىلدى.
— وسى سەنىڭ جاسىڭ نەشەدە؟
جاقىپ جاس تالاستىرىپ جاتپاي-اق سەنيەۆالدان سەكىرىپ ءتۇستى. كۇرپ ەتە قالعان سالدىردان بوشكەدەگى سۋعا كۇمپ بەرگەنىن ەستىگەن وسەكەڭ:
— جەتىسكەن شىعارسىڭ! — دەپ جانى جايلاۋعا شىققانداي راقاتتانىپ قالدى.
قىستاۋدىڭ ەسىگى جىلاپ زورعا اشىلدى. قايتىپ قاۋسىرىلعان وق. قايتىپ كەلەسىڭ-اۋ دەپ جاتقان. شالدىڭ ۋايىمى دە سول ەكەن.
— مۇنىڭ جاسىندا جالعىز جاۋلىعىمىزدى تاپشاننان اڭدىرعا، تاندىردان تاقىر ەدەنگە قۋالاپ قىتىقتايتىن ەدىك. قوتاننان وزا الماي، سيىردىڭ جاپاسىنا ءسۇرىنىپ ءجۇرىپ قارتايعان شىرىك! — دەدى.
ىردۋ-دىردۋعا ساراڭ، اۋىزدىڭ قاقپاعى، ەزۋدىڭ جيەگىنە دەيىن ولشەۋلى، سىرگەلى سەميادا وسكەن بەكەت قالجىڭعا قاشان دا بيتاراپ. كوپ ىشىڭدە سوزگە ۇستامدى، مىنەزگە بايسالدى بولىپ كورىنگەنمەن تاپقىرلىققا، جارقىندىققا مەشەلدەۋ ەكەنىن ءىشى سەزەتىن. ءوز قۇيرىعىنا ءوزى قالجۋىر بايلاپ، قوجىراپ قالعان ەندىگى كۇنىنە قىجىرتپانى قىمتاۋ قىلعان بەيكۇنا شالدىڭ جايداق وسپاعىنا ىلەسپەسە دە وقتا-تەكتە كوزىنە تيگەن قامشىنى ەسەپتەپ جاتىر. كۇرەسىن ماڭىنداعى شيىردا ءجۇرىپ-اق شارشايتىندارى راس. ول شيىر دا كەشەگى اكە تاپتاعان جاياۋ ءورىس. وندا كىمنىڭ ءىزى جوق. ناۋرىزدىڭ كوجەسىندەي جەتى جۇرتتىڭ جۇرناعىنان قورلانعان جاتاقتىڭ توركىنسىز تابيعاتىن بەكەت ءدىنى ورىس، ءتىلى قازاق وسيپ قارتتان اڭعارعانداي. جاقىپ مىنەزىندەگى ارپا-بيدايى ارالاس دۇرەگەيلىكتى دە ەندى ۇققان سياقتى. ءبىرىن-بىرى شوقتىعىنداعى جاۋىردان تانىپ، قاسىنىسا كەتەتىن تىراقىلىقتىڭ ۇرىق-شارقى وسىندا ما دەپ قالدى. ۇشەۋى ءبىراز مۇڭداستى. شال سوزىنەن تۇيگەنى، ەلگە، اقسۋعا كەتكىسى بار. ءبىر كۇنى قىڭىرايا سالسا، ەكى شارشى قۋىس سۇندەتسايدان بۇيىرسا دەيدى. بالا-شاعاسىنان توپىراق دامەتپەيتىن كورىنەدى. كوڭىلى قالعاندىقتان ەمەس، ەل بولىپ كومسە دەيدى. شالعا وسى دا ارمان بولىپتى. بوساعادان زيراتقا دەيىنگى ءبىر تۇتام اقىرعى جولدىڭ ۇنسىزدىگىنەن قورقادى ەكەن. ولگەن سوڭ توپىراقتىڭ ارزانى نە، قىمباتى نە؟ تىرىدە شىقپاعان اتاعىڭدى ولگەندە ءبىر كۇن ايعايلاتقاندا قانشا جەرگە جەتپەك؟ تىرىسىندە جامباسىنا تۋلاق باتسا دا رازى، كورگە تۇسەرىندە كەبىنىمەن ماقتانعىسى كەلەتىن پەندەشىلىك تە بولادى ەكەن-اۋ؟!
— ياش، مىناۋ ەريەۆانىڭ موسىنىڭ شايى سەكىلدى ەكەن.
— يت بىلەدى. موسىنىڭ شايىن كىم ءىشىپتى.
— ايتارعا دا، ايتپەسە ءتۇتىن تاتىعان موسىنىڭ يۆانشايىنا قايدان جەتسىن، — دەپ شال تاعى دا تەرىس جىعىلا سالدى.
— ءتۇتىن ۇزبەيتىنىڭ سول ەكەن عوي.
— ەندىگى جۇرت ءتۇتىننىڭ ءقادىرىن بىلە مە... ۇرعاشىسى اربا ۇستىندە جۇكتى بوپ، ۇرپاعىنىڭ كىندىگىن اربا ۇستىندە كەسكەن كەشەگى اۋعان ەل بولماسا... — وسيپ قارت قويۋ ءتۇتىندى تاناۋىنان بوزداتىپ-بوزداتىپ جىبەردى دە يەگىن كوككە تىرەپ قۇمارتىپ قالدى. سارى ماسا ءالى جاپپاعان، اندەتكەن ىزىڭى قاراداي دەنە تۇرشىكتىرىپ، وعان شىلدەلىكتىڭ شۋىلى قوسىلعان سوڭ مازاسىز ءبىر شۋ سەنيەۆالدى شىرق اينالدىرا كوشىرىپ بارا جاتقانداي قۇلاق تۇندىردى.
— ازاپتانىپ جەرگە ءتۇستىڭ، وشاقتاعى قولامتانى ءتۇرتىپ ءتۇتىن سالا كەلگەندە قايتەدى.؟
— ونسىز دا ىستاپ ءبىتتىڭ عوي!..
— وسى تەمەكى بولماسا دۇنيەگە سىيمايتىن سياقتىمىن، — دەپ قارت پاپيروستىڭ قورابىن سالماقتاپ سىلكىپ-سىلكىپ قويدى. — كىم بىلەدى ەۆسەيدىڭ ۋگارلاپ ولگەنىندە دە ءبىر ءمان بار شىعار. — شال قاقالىپ-شاشالىپ، كۇلكىسىن شاڭكىلدەك اششى جوتەلمەن اياقتادى دا قاراعاي باسىن اداقتاپ قاڭعىرىپ كەتكەن ءوز جاڭعىرىعىنان ءوزى ۇرىككەندەي ءۇي ىرگەسىندەگى قارا كولەڭكەگە ۇدىرەيە قارادى. شابىلعان ءشوپتىڭ جۇپار ءيىسى بورسىعان قاقتىڭ دىمقىلىمەن ارالاسىپ، اۋانىڭ تۇنگى تىنىسىن تۇنشىقتىرىپ تۇر. ۇيقىنى قاشىرعان دا ارزان ۆەرمۋتتان كەيىنگى القاشتىڭ ساسىق دەمىندەي وسى ءبىر سۇيكىمسىز قاپىرىق سامايى لىقىلداپ، جۇرەگى قاققان سوڭ وسيپ قارت جەيدەسىنىڭ تۇيمەسىنە دەيىن اعىتىپ تاستادى دا، بار پالە بوتەلكەنىڭ اۋزىنان لىقسىپ جاتقانداي جاقىپتىڭ قولىنداعى "ەريەۆاندى" جاقتىرماي قاباعىنىڭ استىمەن ءسۇزدى.
— اركىمنىڭ ءبىر تاڭسىق اسى بار عوي، — دەپ توڭقايىپ "بيپىلنيساعا" تۇكىرىندى دە، ەرنىنە قىلشىق جابىسقانداي جەڭىمەن قايتا-قايتا ءسۇرتىندى.
— ءالى ەسىمدە، اجەم مارقۇم اتاۋ-كەرەسىنە شاي سۇراپ ەدى. ءدام-تۇزى تاۋسىلعان سوڭ قارا سۋدا بۇيىرمايدى ەكەن. شەشەم تارادايكەنىڭ كوتتىگىنەن باقىرىن شەشكەنشە ءجۇرىپ كەتىپتى. كوز الدىمنان كەتپەيتىنى، ەكى قارا تابانى. قۋراعان سەكسەۋىلدەي ىردۋاننىڭ اراسىنان سورايىپ جاتىر ەكەن. جۇگى جەڭىلدەگەنىنە قۋانعانى ما، اكەم بايعۇس جوكەگە وراپ جول جيەگىنە كومە سالدى. ارباعا سىيماعان اياعى جوكەگە دە سىيمادى. ماعان كورگە دە سىيماي قالعانداي كورىنىپ ەدى. اجەم ەسىمە تۇسسە كۇنى بۇگىنگە دەيىن توپىراقتان سوستيىپ تۇرعان ەكى قۋ سيراقتى كورەم دە موينىمدا قارىزى كەتكەندەي قاراپ وتىرىپ قۋىستاناتىنىم بار. — بۇل جالعاننىڭ بۇكىل ۋايىمىن تاۋىسىپ، ەسەپ-قيسابىن ايىرىسىپ قويعانداي، ەندى تىرىگە دە ەمەس، اتام زامانعى ارۋاققا دەگەن قارىزىن اقتارعان كارى شوڭگەنىڭ اڭگىمەسى بەكەتتىڭ كوز الدىنا دا ەربەيگەن ەكى سيراقتى كولبەڭدەتىپ اكەلە بەردى... سۇندەتسايدى قيالاپ شىعاتىن قاسقا جول، تارادايكەسىن جاياۋ سۇيرەگەن وشاردى جان، ىردۋاننان سورايعان كۇس تابان ەكى اياق سەلكىلدەپ بارا جاتقانداي كورىندى... ماڭدايعا جازسا پەندە شىركىننىڭ كەشپەيتىنى جوق ەكەن-اۋ!. اجەسىنىڭ قارا تابانى عانا ەمەس، ءوسيپتىڭ كوكەيىندە قالعان ودان باسقا دا تالاي سۋرەتتەر بار ەدى. كوك ءتۇتىن باسقان حۋتور، بىقسىعان دىڭگەك، سورايىپ-سورايىپ قالعان اعاشتار، شالا كۇيگەن ارپانىڭ ماساعىن كوزىنىڭ جاسىنا شىلاپ قاۋجاپ تۇرعان ءوزى سياقتى كوك قارىن بالالار... تاعى دا اجەسى. وسى كوك قارىنداردى ورتتەن تاسيمىن دەپ قارا تابانىنان باسقا تۇلا بويى تۇگەل قولدىراپ تۇسكەن بەيشارا كەمپىردى اكە-شەشەسى قولدارىنان ىلجىراپ توگىلىپ قالاتىنداي تارادايكەگە زورعا جەتكىزگەن. ونان سوڭ يرەك-يرەك جول، جول بويى كەڭسىرىكتى ۋداي اشىتقان قاپىرىق، يەسىز قالعان اۋلادان كۇلدى-كومەش ءبىر نارسەنى تۇرتكىلەپ الىپ، يەسىز قالعان وگورودتان شالا كۇيگەن كارتوپتى ءتۇرتىپ جەگەن بوسقىندار. سوسىن تاعى دا اجەسى...
— مارقۇم، پەش ۇستىنە قاماپ الىپ، ءبىزدى قىس بويى ەرتەگىمەن سەمىرتەتىن ەدى. اقسۋ دەگەن جەرۇيىق بار، ورمانى تولعان مال بولادى ەكەن، تاياقتى تەرىس شانشىساڭ دا تال بولادى ەكەن، ەركەگى اۋليە، قاتىنى دانا ەكەن دە، ول ەلگە قۇدايدىڭ قۇرىعى بولماسا پاتشانىڭ ءامىرى جەتپەيدى ەكەن دەپ ۇزىن-سونار ءبىر ولەڭدى تىرىسىندە تاۋىسا الماي كەتىپ ەدى. ەڭ وبالى، ولگەندە سول اقسۋدىڭ توپىراعىنا ون ەكى مۇشەسى تۇگەل سىيماعانى...
— وندا مۇقىم التايداعى اقسۋ اتاۋلىنىڭ ءبارى جەرۇيىق دەسەڭشى.
— كىم بىلەدى، ەكزەكۋسيادان قاشقان شارقايلى مۇجىق سوناۋ جەر تۇبىنەن بۇقتىرمانىڭ بويىنا جەرۇيىقتى ىزدەپ كەلگەن دەسەدى. — پۇشپاعىنا دەيىن سارى جۇرت بوپ قالعان دومالاق جەردىڭ ءبىر قۇرىشىندا جەرۇيىقتىڭ جاتقانىن كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىندە ساقتاۋشى ەدى. ساناسى كەيدە قاقسال، كەيدە اڭعىرت، كوبىنە وزىنە ەمەس، تۇسىنە سەنەتىن بىربەتكەي شالدىڭ كوزبەن كورگەنگە يلانباي، ەستىگەنگە الدانا سالاتىن سابيلىك جاراتىلىسىندا اۋەيلىك تە بار.
— كىم بىلەدى، مۇمكىن جەرۇيىق ءبىزدىڭ اقسۋ شىعار. تاعدىر ايدادى ما، تاپشىلىق ايدادى ما، ايتەۋىر مەكەن ىزدەپ بوسقان جۇرت اقسۋ دەگەن اتىن ەستىگەن سوڭ، جەرۇيىق وسى ەكەن دەپ قونىس تەپتى مە.. نە دەسەڭ دە ءتۇبى اداسپاپتى.
— سول اقسۋ ءۇشىن ءبىر كەزدە قىرعىن بولعان دەسەدى عوي؟
— ە، دەگەن اۋىز دەيدى دە... تۋعان جەردىڭ توپىراعى كىمگە بولسىن قىمبات تا. قارا ورمانىن كەسىپ بەرە قويۋ وڭاي ما. ال مەنىڭ كونە كوزدەردەن ەستىگەنىم، بوسقىنداردىڭ ءار ءتۇتىنى قونىس قۇنىنا ەمشەكتەن ايىرىپ ءبىر-بىر بالا بەرىپتى دە جەر داۋى سونىمەن ءبىتىپتى ەكى جۇرت جاۋ بولىپ ەمەس، ەل بولىپ، اعايىن بولىپ بىتىسكەن. ءايازبيدىڭ ايتۋىنشا، ادامعا ەڭ قىمباتتى نارسە — ءومىر، ەڭ قاسيەتتى ءپىرى — تۋعان جەر ەكەن. ادام قاسيەتتى قاراورمان ءۇشىن ەڭ قىمباتتىسى — ءومىرىن تىككەن. ورىستىڭ شارۋاسى جەر ءۇشىن ءومىرىنىڭ جالعاسى — ەمشەكتەگى بالاسىن قيسا، قازاقتىڭ اناسى سول سابيگە اق ءسۇتىن ەمىزگەن. ءبىز قانمەن ەمەس، جانمەن دوستاسقان ەلمىز. ءبىر كەزدە قاسيەتتى اقسۋ، قاسيەتتى سۇندەتساي ەدى، بۇگىندە جىندىساي دەپ قاعىندىرىپ جۇرسىڭدەر عوي. ماعان سالسا، سول ادامنىڭ ءتىلىن كەسىپ، جەرۇيىق دەپ اتار ەدىم! جەرۇيىعىڭ اقسۋداي-اق بولار!.. ەلىڭ تىنىش، زامان سەنىكى، ەندى قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاتا بەر!
— اقسۋ دەگەندە ەمەشەگىڭ ۇزىلەتىنى بار، سول اقسۋدان وتىز جەتىنشى جىلى نەگە قاشىپ كەلىپ ءجۇرسىڭ؟..
وسيپ شال بۇيىرىنەن شانشۋ قادالعانداي سەلك ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى دا، سول شانشۋدان تالىقسىپ بارا جاتقانداي جانارى ءسونىپ، جاقىپقا تىكتەپ قاراي الماي تاعى دا تۇقىرايىپ وتىرىپ قالدى.
— كىمنىڭ ۋايىمىن جەپ، كىمنىڭ قاسىرەتىن تۇسىنگەندەيسىڭ؟! قاشتى دە، پىستى دە، بۇگىن قالاي دەسەڭ دە سيادى! ويتكەنى، ءوزىڭ وتىرىك جاۋ بولىپ، بىرەۋگە وتىرىك كۋاگەر بوپ كورگەن جوقسىڭ. كەيدە ءوزىڭ ءۇشىن ەمەس، وزگەنىڭ وبالىنا قالماۋ ءۇشىن دە قاشۋعا تۋرا كەلەدى. تىعىلارعا ءىن تاپپاي كەلگەندە قاناتىنىڭ استىنا العان اكەڭ مارقۇم مۇنىڭ نە دەپ سۇراعان جوق ەدى، ەندى سەن ناعىپ كومىلىپ قالعان قولامتانى قايتا بىقسىتتىڭ؟!
راسىندا، نەگە بىقسىتتىم دەپ وكىندى. ءبىراق كوپ جىلدار ەستىر قۇلاقتان دا جاسىرعان سول ءبىر جىلداردىڭ الەيىم-تالەيىمى ۇلكەن-كىشىنىڭ كوكەيىندە ۇلكەن ءبىر سۇراق بولىپ جاتقانى دا راس. جاقىپ سونى تۇرتە كەتكەندە شالدىڭ جاراسىن قاسيىن دەگەن جوق ەدى. وسيپ ءميتريچتىڭ ءبىر جىلدارى ءوز ۇيىنە سىيماي، ەرتەڭگىسىن قارا ديۋدىڭ وشاعىنان ءورىپ، ءتۇن بالاسىندا قارا ديۋدىڭ بوساعاسىنا كەلىپ تىعىلاتىن كۇندەرى ەسىنە ورالعان. شامىنا تيەرىن قايدان ءبىلسىن... قاراعاي باسىن قورعالاپ بارىپ قۇلاعان اي سۇلدەرى وڭىپ بارادى. تەڭىزدىڭ قارا قۇرىق جالى دا جىعىلعان. قالىڭ بىتقىلدىڭ جىرتىق-جىرتىق ساڭىلاۋىنان الاقانداي ارالدىڭ ارى جاق، بەرى جاعى كورىنىپ قالىپتى. ءۇيىرىن ىزدەپ ەلىك ءۇردى دە الدىمەن تورعايدى وياتتى. قىستاۋدىڭ ەسىگى قىڭسىلادى. باسپالداق ۇستىندە كەرىلىپ تۇرعان كەرىسكەدەي كەلىنشەك:
— ياش، تاڭ اتىپ قالىپتى عوي، — دەدى.
— ياپىراي، تاعى دا ءبىر كۇن ءولدى-اۋ! — دەپ وسيپ قارت ەسىنەپ سالدى.
10
كوپتەن بەرى دىم تامباعان اسپانعا بۇلت ورالىپتى. ونىڭ ءوزى دە جىرتىق كيىزدەي، شاقار كۇننىڭ اپتابىنا دالدا بولا الماي تۇر. ەرتەڭگىسىن تاقىل-تۇقىل وتكىنشى بۇركىپ ەدى، توپىراقتان قاڭسىق بۋ بىقسىپ، شالعىن باسى وت شالعانداي بۇرىسە قالىپتى. كوكتىڭ زاۋالى دا، تايگانىڭ زاۋالى دا وسى. قالا دا قاڭسىپ تۇر. اۋادا ورتەنگەن رەزەڭكەنىڭ ساسىق ءيىسى بار. بەكەتتى تاڭعى ساعات التىدان كۇتىپ ەدى. كەشىككەن سوڭ كۇدەرىن ءۇزدى. زاتوندى كەزىپ شىقتى. نە ىزدەگەنىن ءوزى دە بىلمەيدى. شاشتارازعا كىرگەن، شاشىڭدى قالاي باپتاپ بەرەيىن دەپ قايتا-قايتا سۇراپ، ءبالسىنىپ ءجۇرىپ العان تۋ كەلىنشەككە قاراپ وتىرىپ جىنى كەلدى.
— ۇستاراڭ بار ما؟ — دەدى
— بار.
— ۇستاي بىلەمىسىڭ؟ — دەدى.
— نان تاۋىپ ءجۇرمىز عوي.
— ەندەشە سىپىر! — دەدى.
جۇرت ايتەۋىر بۇلدىرۋگە قۇشتار. "س ۋدوۆولستۆيەم" دەپ ءجۇرىپ توقىرايتىپ سىپىرىپ بەردى. سيىردىڭ بۇيرەگىندەي جىقپىل-جىقپىل، بۋىلتىق - بۋىلتىق قاۋىن باستىڭ ماڭداي قۇيقاسى جىلتىر قارا، توبەسى مەن جەلكەسى اق قاپتال بوپ شىعا كەلدى. ايناداعى جىمىرىق قۇلاق الباستىدان قارا ديۋدىڭ پوشىمىن شىرامىتقان. قارا كەمپىر: "تۋاسى بەسىك كورمەپ ەدى"، — دەپ اقتالاتىن. كەيىپ-كەسپىر جاعىنان بالاسىنىڭ وزىنەن ۇزاپ كەتپەگەنىن سەزەتىن قارا ديۋ باس جاققا بارىسپاي: "ونىڭ قاۋاشاعىن ۇرامىسىڭ، سونىڭ ءىشى تولعان كوجە مە دەپ قورقامىن"، — دەيتۇعىن. شاشتارازدان شىعا بەرە ءبىر نارسە كۇرس ەتە قالعان سوڭ قايتىپ ورالىپ ەدى، تۋ كەلىنشەك كرەسلودا كۇلكىدەن تالىپ جاتىر ەكەن. ەدەندەگى شاشتى قالبىرعا جيناپ جۇرگەن شۇبار شولاق قاتىن سابايدى دەپ قورىقتى ما، ءتىلىن جۇتىپ قويعانداي سىلەيدى دە قالدى. تاڭنان يىقتاعان ءبىر قىرسىقتان شاشپەن قۇتىلىپ ەدى. قۇيقاسىن جەل قاعىپ، ءتۇز كەپتەگەندەي اشىعان ميلىعى جەڭىلدەپ قالعان سياقتى. جولاي مىكىرجاننىڭ كوك لاپكەسىنە سوعىپ ءبىر ساپتىاياق كۆاس ءىشتى. ولگەنشە ماقتاعان. سىرا ساتىپ كۇن كورسە دە عۇمىرى سىرا تاتىپ كورگەم جوق دەپ انت-سۋ ءىشىپ ەدى. ايتتى-ايتپادى كۆاسى قۇر اتتىڭ قۇنىنا بەرگىسىز. پيرس قاڭىراپ قالىپتى. قۇم ارتقان بارجىنىڭ ۇستىندە كۇنگە قارنىن قاقتاپ بىرەۋ جاتىر. كەۋدەسى كەبەجەدەي، سيراعى ءبىر تۇتام ەكەن. سۋ سورعان سالىندىداي ءيىر-قوبىز دەنەسىنەن ءتۇبىڭ جاتاقسىڭ-اۋ دەپ ويلادى. تەڭكيگەن قىزىل الا بۋيدىڭ قاسىندا جالعىز قايىق قالعىپ تۇر. جالعىز قارماق ۇستاعان ءبىر شال قۇبىلاعا قاراپ قالعىپ وتىر. اق قالپاق، اق تورلى كويلەك، اق تانكەتكا كيگەن سيداڭ بويجەتكەن ساڭىراۋ قۇلاقتىڭ استىنان جاقىپقا سەسكەنە قارادى دا جاعانى تىمىسكىپ جۇرگەن جالبىر شاشتى اق بۇيرا پۋدەلدى شاقىرىپ الدى. كيىمى دە، ءيتى دە ءبىر فاسون ەكەن. بىلەك، بالتىرىنىڭ كۇن تيمەگەن شيكىلىگى بۇل قالانىكى ەمەسپىن دەپ تۇر. بۇل جالعاندا وزىنەن باسقا ەشكىم جوقتاي تاناۋىن تاكاپپار شۇيىرەدى. قيراتقاندا قوناق شىعارسىڭ! قانشا شيراتىلساڭ دا قاس-كىرپىگىڭنىڭ قارا سۇرمەسى وتىرىپ قالعانىڭدى ايتىپ تۇر. قاراپ تۇرىپ بەيكۇنا ادامعا تيىسكىسى كەلدى.
— لوۆيم؟..
— چەگو؟...
— نۋ، حوتيا بى جەنيحا؟..
اق بيكەش وسقىرىندى. اق پۋدەل قۇم تارپىپ ءشاۋ-شاۋ ەتتى... قورعانىشىڭ مىقتى ەكەن! وسقىرىنۋىڭا قاراعاندا وڭاي قۋلايتىنىڭ دا كورىنىپ تۇر. كەمىستىگىنەن قۋىستانعان ادام قاشاندا نويىس كەلەتىنىن ءبىرىنشى رەت مويىندادى. بەس قاداق كىرەم جۇتىپ قويعان سيداڭ بيكەشتىڭ بىپ-بيازى بەت-اۋزىمەن ءوزىنىڭ شويىن قارا دەنەسىن جارىستىرا المادى. قاساقانا قاسىندا تۇرىپ شەشىندى دە كيىمىن ساڭىراۋقۇلاققا اپارىپ ءىلدى. تەرىس بۇرىلعانى بولماسا قىز دا قىڭق ەتكەن جوق. سيراعىنىڭ ۇزىندىعىن سورايعان تىزەسىنەن بايقادى. يەگىنە جەتەدى ەكەن. قىمسىنعان بوپ ەتەگىن سوزىپ ەدى، اق تور كويلەك قاراۋلىق جاسادى. بالاعى دەلديگەن جاقىپتىڭ كولدەي قارا شولاق دامبالىنا كوز قيىعىن تاستادى دا، قايىستاي ەرنىن جيىرىپ قايتا بوساتتى. ءبىراق بەت-اۋزىنىڭ ءبىر تۇگى بۇلك ەتكەن جوق.
— قالاي، بۋيعا دەيىن بارىپ قايتامىز با؟
— مۇشەڭىز مىستان قۇيعانداي ەكەن، ۇيالىپ قالام با دەپ وتىرمىن.
— قىسىلماي-اق قويىڭىز، قىز بالاسىنا كۇنگە قاقتانۋ جاراسپايدى.
— سولاي ما؟!
موينىنا، قۇلاق-شەكەسىنە ينەدەي قادالعان شاش قىلاۋىن ۋىپ تاستادى. راقاتىن-اي! شاشتىڭ دا ارتىق جۇك ەكەنىن بۇگىن ءبىلدى. اقبيكەش اق پۋدەلدى اق جىبەك بانتيكپەن ساڭىراۋقۇلاققا كوگەندەپ، تىرپ ەتپە دەپ ەسكەرتىپ جاتتى. بەلىنە ارقان بايلاپ، قايتىپ بۇل سۋدان شىققانشا جاعادا توبەدەي بوپ تاپجىلماي وتىراتىن اكەسى ەسىنە ءتۇستى. سويتكەن اكەگە نە جاقسىلىق كورسەتتىك؟..
تەرەڭدەگەن سايىن سۋ تابانى سۋىق تارتتى. تەگى بۇقتىرمانىڭ اعىسىنا جەتكەن بولۋى كەرەك. پيرستەن مەگافون ايعاي سالدى:
— گراجدانين ۆ چەرنىح ترۋساح! نەمەدلەننو ۆوزۆراششايتەس زا چەرتۋ! ۆى نارۋشاەتە پراۆيلو بەزوپاسنوستي!.. بۋي ارتتا قالىپتى. قيىن قىلعاندا قۋالاپ كەلىپ قايىقپەن سۇيرەپ اكەتەرسىڭ. شالقاسىنان سۇلاپ جاتا كەتتى. راقات! ساعاتىنا قارادى. سەگىز دە ون بەس. قۇلاعىن بۇراپ، بەس مينۋت كەرى جىلجىتتى.تاۋلىگىنە بەس مينۋت اسىعاتىن ەجەلدەن ادەتى "قالتقىسىز اسكەري قىزمەتى ءۇشىن! تىنىق مۇحيت فلوتى". تاۋلىگىنە بەس مينۋت اسىعاتىنى بولماسا، بۇل شىركىن دە قالتقىسىز قىزمەت ەتىپ كەلەدى. ماناتى ءبىر شاربى بۇلت شاتىر اسپانعا ءسىڭىپ كەتىپتى. اسپان باياعى سول اسپان. بالا كەزىندەگى اسپان. كەشە عانا وسيپ قارتتىڭ وسىدان سەكسەن جىل بۇرىنعى التايدىڭ اۋەسى جادىمدا دەگەنىنە سەنبەپ ەدى. بۇگىن ءوزى سول اسپاننان بالالىعىن ىزدەپ جاتىر. تۇنىق سۋدىڭ بەتىندەگى مۇنايداي ىركىلگەن كومبيناتتىڭ قارا قوشقىل ءتۇتىنى تانا بوتەن. بۇل دا جۇرە كىلكىپ شىعاتىن كوڭىلدىڭ كىرى سياقتى. كەشەگىسى بولماسا بۇگىنگى كۇنىنە جاتتىعى جوق. تەك سول قويمالجىڭدى سىپىرىپ الىپ تاستايتىن قۇدىرەت تابىلسا عوي. مەگافون تاتى ايقايلادى:
— داما ۆ بەلوم كوستيۋمە! نەمەدلەننو ۆوزۆراششايتەس نازاد!..
ايەل زاتى دا قىزىق. ەرەگەستىرسەڭ جاۋ تۇسىرەدى. ەركەلەتسەڭ باسىڭا شىعادى. ەلەمەي قويساڭ ءمۇساپىر. اق بيكەشتىڭ دە قايتاتىن ءتۇرى جوق. شالقالاپ ءجۇزىپ تاياپ قالىپتى. جاقىپ سۋعا سۇڭگىپ اداستىرىپ كەتتى. سۋ استىنان ءىزىن باتىپ ءبىراز جۇرگەن. شىنىندا اپپاق سازانداي ەكەن. سيديعان تۇرقى سىرىقتاي ۇپ-ۇزىن... ساعاتىنىڭ سيفەربلاتىنا قارادى. ەكى مينۋت... ءۇش مينۋت... ءتورت... اقىرىن كەلىپ بەلىنەن سيپاپ ەدى شورشىپ ءتۇستى...
— ءسىز مەنى قورقىتتىڭىز عوي...
— ايىپ ەتپەڭىز، قورقىتقاننان باسقا قياناتىم جوق.
— سىزدەن ەمەس، جاعاعا قالاي جەتەم دەپ قورىقتىم.
— مۇندا قالاي جەتتىڭىز؟
— سىزگە ارقالانىپ... جالعىز ءوزىم سۋعا تۇسە المايتىن اۋرۋىم بار. بالا كەزىمدە مالتۋ ۇيرەنەسىڭ دەپ ابايسىز تۇرعاندا جولداستارىم يىرىمگە لاقتىرىپ جىبەرىپ ەدى. سودان بەرى سۋعا باسىمدى تىقسام زارە-قۇتىم كەتەدى.
— ءسىز ساسپاڭىز، جۇرەك توقتاتىپ، ءبىر قالىپتى جايلاپ دەم الىڭىز.
— ول قولدان كەلسە... ساسقالاقتاسام كەيدە ءسىڭىرىم تارتىلىپ قالاتىنى دا بار.
— وندا مەن وبال جاساعان ەكەم-اۋ...
— مويىنداعانىڭىزعا راقمەت.
— ەندەشە اناۋ بۇيعا قايتالىق. اياعىڭىزعا جاقسىلاپ ماسساج جاساپ بەرەمىن. تەك قورىقپاڭىز... قىز قۇلاشتى ەكەن. بۇيعا بۇرىپ جەتتى. قاسى-كوزىنىڭ سۇرمەسى كەتكەن سوڭ جاسارىپ قالعانداي كورىندى. اپپاق جۇزىنە قوناقتاعان ءمولدىر مونشاقتار قاۋىرسىننان دومالاعان سىناپتاي جىلتىلداپ، ەزۋىندەگى بولار-بولماس كۇلكىسى، تىكسىنبەي تۋرا قارايتىن جانارى قىلىمسىنۋدان كورى اشىق-جارقىن بۇكپەسىز مىنەزىن اڭعارتقان. كەكسەلىگى تەك ىستىكتەۋ كەلگەن قىر مۇرنىندا قالىپتى. ەكەۋى بۇيدى قۇشاقتاپ ەنتىك باستى. جاقىپ جىن قاققانداي ىرجالاقتاپ كۇلىپ ەدى، قىز دا قوسىلدى. كۇلكىسى دە بەيعام ەكەن.
— مەن ءسىزدىڭ كەلەتىنىڭىزدى ءبىلىپ ەدىم.
— ءداپ مەنىڭ بە؟
— ايتەۋىر ءسىز سياقتى بىرەۋدىڭ.
— قىزىق ەكەن... وندا قىزمەتىمدى ۇمىتپايىن. اياعىڭىزدى اكەلىڭىز... اكەلىڭىز!..
بۇلشىق ەتى توق، تەرىسى قالىڭ سياقتى كورىندى. ماسساجعا كانىگىپ العانداي قىڭق ەتپەي ءسۇيسىنىپ-اق تۇر.
— سپورتپەن اۋەستىگىڭىز جوق پا ەدى؟
— تەحنيكۋمدا جۇرگەندە... سەكىرۋدەن ءبىرىنشى رازريادىم بار ەدى.
— ءقازىر شە؟
— ءقازىر پريلاۆكادا جۇگىرەم. ساۋداگەرمىن.
— بۇل قالادا ساۋدا تەحنيكۋمى جوق سياقتى ەدى عوي.
— كەرەكۋدەن كەلدىم.
— جالعىز با؟
— قىزبىن دەپ ماقتانا المايمىن. ءبىراق ەسىك كورگەنىم جوق.
— ءجوق-ا، مەن... مەن جىگىتشىلىك جاسايىن دەپ تۇرعان جوقپىن...
— تالاي ەستىگەنبىز... ءبىر كەمپىردىڭ ۇيىندە پاتەردە تۇرامىن.
— كۇنىنە ەكى مەزگىل، ەرتەڭدى كەش اق پۋدەلگە قوساقتاپ سەرۋەنگە جىبەرەدى. ءبىر جۇما قىزمەت ىستەپ، ءبىر جۇما ۇيدە وتىرامىن. اتىم كاتيا. جاسىم جيىرما بەستە. تولىق انكەتام وسى. تاعى نە سۇرايسىز؟
— رەنجىپ قالدىڭىز با؟
— ءجوق-ا، نەسىنە رەنجيىن.
قىلتاسىن ۋقالاپ تۇرىپ قارا سانىنا قادالا بەرگەن. اياعىن تارتىپ الماسا دا تىكسىنىپ، شامىرقانىپ قالدى.
— چتو، سليشكوم گولەناستايا؟!
— ەندى مەن رەنجيمىن!..
ەكى ۇداي سەزىم بيلەدى. قىزدى كورىپ قىزىعاتىن داۋرەننىڭ ءوتىپ كەتكەنى. ۋىز جاس بولسا ءبىر ءجون، ءومىردىڭ وي-قىرىن بولجاپ قويعان كەكسەنىڭ الدىندا كىشىرەيىپ، دارمەنسىزدىگىن مويىنداپ تۇر. قىزىقتىراتىن قۇلىن مۇشەسىمەن جاسقاسا-اۋ، ءتىپتى ەسىك كورمەي جاتىپ ەسكىرىپ قالعانىن دا جاسىرعان جوق. جاقىپتى پۇشايمان قىپ بۇقتىرعان دا قىزدىڭ وسى ءبىر جالعانى جوق پەردەسىز قىلىعى. اق بيكەش: ال، ەندى نە تۇرىس، نەگە ۇندەمەيسىڭ دەگەندەي. دەپ تۇرىپ-اق ءوزىن سالقىن ۇستاپ، دۇنيە جالعان تىرلىكتى سان ساپىرىپ سالقىنداتىپ تاستاعان سارى كىدىردەي ۋايىمسىز، جايباراقات سىناعانى باتتى. ۇياتسىز ەمەس، بەتىنەن بەتپاقتىعى دا كورىنبەيدى، جايدارى دەۋگە كەلمەس. ۇمىتىنەن ەرتە ايىرىلىپ قالعان، قارابايىر تۇرمىستىڭ قاراپايىم عانا پەندەسى بولارسىڭ. كوكەيدەگى شوقتى ۇرلەپ ەلىكتىرگەن دە قىزدىڭ وسى قاراپايىم سۇيكەنىسى. جاناسىمنىڭ، جاراسىمنىڭ ولشەۋلى كەزەڭىنە شىققان جىگىتتىڭ قوجىراعان كوڭىلىنە جىلى سەزىم ۇيالاتقانداي. تەك جاۋاپقا دارمەن جوق. ايتكەنمەن، الدەبىر وتكەن كۇننىڭ ساعىنىشىنداي جىلت ەتكەن جەڭىلتەك بۇلقىنىستىڭ اسەرىن سەزىندى... قارا كەر بيەگە مىنگەسىپ، لەسيانىڭ مۇپ-مۇزداي باشپايىن جىلىتامىن دەپ قالعىپ كەتەتىن سامالدى سالقىن تۇندەردى ەسىنە سالدى. تاس قىپ قۇشاقتاپ، تاڭ اتقانشا ايرىلمايتىن جىپ-جىلى كوكىرەگى، جەلكەسىن ءتۇرتىپ قاشىپ، ءتۇرتىپ قاشىپ قىتىقتاي بەرەتىن ۇكىدەي سارى قىزدىڭ ۇيقىشىل تاناۋى... ءبىراق ول اياقتان بۇل اياقتىڭ ۇلتانى قالىڭداۋ ما؟..
— ويلانىپ قالدىڭىز عوي؟..
شوشىپ ويانعانداي سەلت ەتىپ ول كۇندەردەن بۇل كۇندەردىڭ كەكسەلىگىنە قايتىپ ورالدى. يەن شاڭىراقتا لەسيانىڭ جالعىز قالعانى ەسىنە ءتۇستى. جەتىمسىرەپ وتىر-اۋ. الدە جەر-كوككە سىيماي وتىر ما ەكەن؟.. اق بيكەشتى دە ۇمىتقان جوق.
— ءجۇرىڭىز، مەن ءسىزدى جاعاعا جەتكىزىپ سالايىن، — دەدى.
— جارايدى...
جايدارى ايتتى. ءبىراق جۇزىندەگى جىپ-جىلى كۇلكىسىن جۇتىپ قويىپ ايتتى. اسىقپاي، قۇلاشتى قاتار تاستاپ، ءتان سۇيكەنىستىرە ءجۇزىپ كەلە جاتىپ:
— ءسىز سىڭار بولۋعا تاپتىرمايتىن جان ەكەنسىز! — دەپ ازىلدەگەنى بار. جانارى سوندا دا جىلامادى. جانارى تولى مۇڭ ەكەن. جاقىپ سول جاناردى جىبىتكىسى كەلدى. تىنىس الىپ سۋ ۇستىندە شالقالاپ جاتقان اق بيكەشكە جاناسالاي كەلىپ اش بەلىنە قول ارتتى دا ۇپ-ۇزىن، اپپاق مويىننىڭ القىمىنان يىسكەپ، قايماقتاي ەرىندى قاناتا ءسۇيىپ الدى.
— راقمەت!..
اق بيكەش سۋساعان ەرنىن تىلەنىپ توسقانداي بولدى. جاقىپ سۇپ-سۋىق ەرىندى قارىزعا تاتقانداي بولدى. قاستارىنان تىرىلداق قايىق جوسىلتىپ ءوتتى دە قارلىققان داۋىس:
— ناشلي مەستو! — دەپ جاي تاپقان كوڭىلدەرىنە قاقىرىپ كەتتى. اق پۋدەل اق جىبەك بانتيكتى شيىرشىقتاپ ءتۇيىپ تاستاپتى.
— مەن شەشپەگەن ەندىگى شيىر وسى ەدى!
كيىم سىعاتىن دالدا دا جوق ەكەن. قۇم ۇستىندە تەڭكيىپ جاتقان كۇبى قارىننىڭ اش كوزىنەن قورعانىش بولسىن دەپ جاقىپ ءوز كويلەگىن ۇسىنىپ ەدى، اق بيكەش تارتىندى.
— راقمەت، ءيىس العان سوڭ ۇمىتا الماي جۇرەرمىن، — دەدى. — ءۇيىم جاقىن عوي.
ءبىر كورگەن ادامعا جاقىپتىڭ ۇيىرسەكتىگى جوق ەدى. ەندى الدانا باستاعان دانەكەردى ءۇزىپ كەتە الماي اينالسوقتاپ قالدى. اق بيكەش اق تور كويلەك، اق قالپاق، اق تانكەتكا كيىپ، اق پۋدەلدى جەتەككە العان سوڭ سۇپ-سۋىق اق بيكەش بوپ شىعا كەلدى. جاقىپ سوندا دا ەندى قوزداي باستاعان جىلى سەزىمىن سۋىتقىسى كەلمەدى.
— مەن جەر-كوكتىڭ پروپيسكاسىندا جوق جىل قۇسىنداي اداممىن. ەندى قايتىپ كورىسكەنشە كىم بار، كىم جوق، ءبىر ساپتىاياق سۋسىنعا شاقىرسام رەنجىمەيسىز بە؟..
— ءسىز ءوزىڭىزدى-وزىڭىز سوگىپ تۇرسىز-اۋ، — دەپ اق بيكەش وعان مۇسىركەي قارادى. — قينالماڭىز. جاعاعا جەتكىزىپ سالعانىڭىزعا دا راقمەت!..
وزەننىڭ جاعاسى ءومىردىڭ جاعاسى ەمەس قوي. ول انشەيىن ءبىر ساتتىك كوڭىلدىڭ جاعاسى دا. ءاۋ باستا جولىڭ قيسىق باستالعان ەكەن، تىرلىكتىڭ اناۋ جاعاسىنا جەتكىزىپ سالاتىن سىڭار تابۋىڭ قيىن-اۋ... قاتارىنان ءۇش دۇركىن ەستىگەن راقمەتى جاقىپقا ارتىق كورىندى. ءبىر كورسە دە بوتەن توبەگە شىققانداي جەلپىنىپ، وي-سەزىمىن ءبىر اۋناتىپ تاستاعان اق بيكەشكە جانى اشىدى. قۋىپ جەتىپ ءۇش راقمەتىن دە وزىنە قايتارىپ بەرگىسى كەلگەن. ونى دا ءوزىنىڭ لەسياسى سياقتى قورعانسىز جان دەپ ۇقتى دا، سول لەسياعا جەتكىزەتىن قيىر-شيىر قيىن جولىن قىسقارتىپ بەرگەن بەيتانىس بيكەشكە دەگەن جىلى سەزىمىن جاسىرىپ الا كەتتى...
11
قارا شاڭىراققا سمۋ-دىڭ بريگاداسى ورنالاسقان ەدى. سونىڭ ءبىر بۇرىشىنا ەكى چەمودانمەن لەسيا ەكەۋى كەلىپ قىستىرىلعان. كۇنگە شىعىپ قالعان قىزىل كارتوپياداي كوگەرىپ كەتكەن بۇجىر تاناۋلى پرورابپەن جيەن قارىنداسى شايناسىپ جاتىر ەكەن. شاڭقىلداعان داۋسى قۇدايعا جەتپەسە دە كوردەگىنى تۇرعىزاتىنداي.
— ولگەنىڭە!.. جارىپ تاستايىن-اي، جارىپ تاستايىن!.. — دەپ قولىنداعى ادالباقاندى بۇجىر تاناۋعا تىعىپ الاتىنداي جەر تەپكىلەپ جەتىپ بارادى دا پروراب قايىرىلىپ ءبىر ارس ەتسە كەيىن قاشادى. اراشاعا تۇسكەن وسيپ قارتتى دا يتەرىپ تاستاپ مۇرتتاي ۇشىردى. ىڭىرسىتا تيەگەن ءبىر پريسەپ اعاش از بولعانداي سىڭار سىلەگەگە جارماسىپ ولەتىن ءتۇرى بار. شاڭ-توپىراقتىڭ ورتاسىندا قوس چەمودانعا قاتار ءمىنىپ ءبۇرىسىپ وتىرعان لەسيا جاقىپتى كورىپ ورنىنان تۇردى دا جىلاعانداي بوپ:
— مىنا پالەگە قوي دەسەڭشى، — دەپ جالىندى.
شاڭ-توپىراققا ۇيەلەپ تۇرعان وسيپ قارت تا ءۇستى-باسىن قاعىنىپ، بۇعان ۇمىتتەنە قارادى. كەتكەن مالدىڭ سىلەكەيىنە تالاسقانداي ەڭ بولماسا ءبىر جاڭقادان ولجالاپ بارا جاتقان قاتىن-قالاش. سونىڭ بارىنە كىسىنەپ جۇرگەن قارىنداسى. جاقىپ ادالباقاندى تارتىپ الىپ لاقتىرىپ جىبەردى دە كەيىن سۇيرەدى.
— قۇرت كوزىڭدى! ەندى تولەشتى كورىنەن سۋىرىپ اكەتپەسەڭ، باسقا كوڭ-قوقىردى تاۋىسقان سياقتى ەدىڭ عوي!..
— نە دەيت؟! نە دەيت مىناۋ؟! — دەپ قارىنداسى شادىرايا قالدى. — ولمەي-جىتپەي وتىرىپ قارا شاڭىراقتى جۇرتقا تالاتىپ!.. تولەشتىڭ ارۋاعىنان ساداعا كەتكىر!..
تىم بولماسا ولگەن اكەڭنىڭ ارۋاعىن دا وزىڭە بۇيىرتپايتىن مىناۋ ساسىق قوڭىزدىڭ ءتۇرى جامان ەكەن، جاقىپ قورقايىن دەدى. بۇجىر تاناۋ پرورابتىڭ دارمەنى دە تاۋسىلسا كەرەك، ميليسيا شاقىرىڭدار دەپ باقىردى.
— ءسويت، قاماتىپ كەت! — دەپ قارىنداسى قايتا باس سالدى. — قارا باسى مەن قارا بەت قاتىنىنان باسقا باعارى جوق ساعان ءبارى ءپىشتۋ! وتىر عوي انە، شاتى ايرىلعانداي شاتقاياقتاپ! بۇكىل زاتوننىڭ ەركەگى جابىلعاندا توقتاماپ ەدى، سەن دە جارىتىپ قارق قىلعان شىعارسىڭ! بار، اۋەلى سونىڭا يە بول!.. ياپىراي، وسىلار دا تۋىس، وسىلار دا تولەشتىڭ ورەن-جارانى ما ەدى؟ راسىندا ارۋاعىڭنان قاسيەت كەتكەن ەكەن. كۇرەسىندەگى كۇيگەن شالاعا تالاسىپ، كوردە جاتساڭ دا قۇلاعىڭدى سارسىتقان ۇرپاعىڭنىڭ ءتۇرى مىناۋ بولسا، ءاي قايدام، جۇماقتان ورىن تيمەگەن شىعار. بارىنەن كۇدەر ۇزگەن جاقىپ سالى سۋعا كەتىپ لەسيانىڭ قاسىنا كەلىپ وتىرعان، ايەلىنىڭ جىلاعان بەت-اۋزىن كورىپ بەيشارا بوپ قالدى. ادالباقاندى تايانىپ وسيپ قارت تا مىقشىڭداي جەتتى. تولەش بۇگىن ولگەندەي ويبايىن سالىپ جيەن قارىنداس اتاش ارتقان تراكتوردىڭ سوڭىنان جەلە جونەلگەندە دۇنيە دە تىپ-تىنىش بولدى. ءبىر قاتىننىڭ ايعايىنىڭ قاسىندا ارقىراعان ەكسكاۆاتوردىڭ دا، مىناۋ سەمەنت شايناعان بىلعاۋىشىڭنىڭ ىرىلى دا ادىرا قالادى ەكەن-اۋ...
— بۇلاردىڭ كارى-جاسى شەتىنەن قويانشىق پا؟! — دەپ بۇجىر تاناۋ بۇرقىلداپ، قۋ جانىنىڭ امان قالعانىنا قۋانعانداي كەڭسەسىنە زىتتى. — كورىنگەن تەزەكتى تەپكىلەپ انە ءبىر جىندى كەمپىرى تاعى ءجۇر!.. ايتتاپ شىققان ادامداي باسىندا اق كيمەشەك-شىلاۋىش، كولدەي كويلەگىن سۇيرەتىپ ءبيبىسارا كەمپىر كوتلوۆان شەتىندەگى قۋراپ قالعان ءۇش قايىندى كەزەك سيپاپ ءجۇر ەكەن.
— قايتسىن-اي، بايعۇس، — دەپ وسيپ قارت جاناشىرلىق بىلدىرگەن بولدى. — اسكەرگە كەتەردە ءۇش بالاسى ءۇش قايىڭ شانشىپ ەدى. ادام تۇگىلى، اعاش تا قۋاردى. سوندا دا ۇمىتپايدى ەكەن-اۋ، انا شىركىن. بارىپ ەرتىپ كەلشى، جامان دا بولسا كىندىك شەشەڭ عوي، سەن ءۇش جاسىڭا دەيىن سو كەمپىردىڭ ەمشەگىن سورعاسىڭ! — دەپ شال جاقىپتى تۇرتپەكتەپ ەدى، قوزعالا قويماعان سوڭ ورنىنان لەسيا تۇردى. جاقىپتىڭ ءىشى ءجيدىپ وتىر. اق بيكەشتەن بىرەر ساعاتقا نەسيەگە العان كوڭىل جۇبانىشىن جيەن قارىنداسى توناپ كەتكەندەي. ەرمەن ساسىعان يەن جۇرتتىڭ ءيىسى ولەكسەدەن بەتەر بولار ما! قي باسىپ تۇرعانداي دەنەسى تۇرشىگىپ، اينالاسىنان جەركەندى. جۇرتتان نيەت قاشتى ما، الدە جۇرتتى بۇل توزدىردى ما، ايتەۋىر كوزگە تىنىم بەرمەيتىن كۇندە تانىس كوڭىلگە دە سۇيەلدەي قادالاتىنىن ءتۇسىندى. وسىلاردى ىعىر قىلماي اۋلاق كەتىپ، كوزدى دە جاۋىر قىلماي تىنىس بەرگەن ءجون شىعار. كەشەگى ەل بىر-بىرىنەن جۇراعات ىزدەسە — كۇن ءۇشىن، بۇگىندە ول دا كونەرىپ بارا جاتقان كوپ ادەتتىڭ ءبىرى ەكەنىن دە ۇققان سياقتى. كون بولماسا كوڭىل سىيمايتىن زاتوندى قاراورمان دەپ وسى ۋاقىتقا دەيىن بايلانىپ قالعانىنا جاتىپ وكىندى. شاڭقاي ءتۇس بولعانشا قالانىڭ قاڭسىعىنا قاڭتارىپ قويعان بەكەتتى دە جاتىپ سىبادى.
— اقاش!.. ماقاش!.. توقاش!.. ءتۇۋ، الجىتقان قۇداي-اي!.. جاقاش!.. ءبىر جۇتىم سۋ اكەلشى، كەنەزەم كەۋىپ بارادى!..
— سەن-اق سۋساي بەرەدى ەكەنسىڭ! اراق ءىشىپ پە ەدىڭ؟
— اتاۋ-كەرەڭدى ءىش! ءباتشاعار، ءوسىپپىسىڭ؟.. مال-جان امان با؟..
— ماعان ءبىر زاۋال قاتىننان باسقا مال ءبىتىپ پە ەدى؟!
— جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن! ەكى زاماندا دا سەنىڭ ءتىلىڭ تۇزەلمەي-اق كەتتى-اۋ!.. — ءبيبىسارا كولدەي ەتەگىمەن كارەردىڭ ءبىر قاپ توپىراعىن سىپىرىپ اكەلدى دە باسپالداققا بۇرق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— اقاش!.. ما...
— قاقساماشى! اقاش-ماقاشتىڭ پروپەسكەسىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيسىڭ! سوناۋ قىرىق ءتورتىنشى جىلى ەكى مەتردەن جيلپلوشادىن الىپ كەتكەن ازاماتتاردىڭ قۇلاعىن ساسىتىپ!..
— نەمەنە، قويان تەرىس كەلىپ وتىر ما؟! — دەپ قىرسىق شالدىڭ قىجىرتپاسىن تۇسىنبەگەن كەمپىر ءوسيپتى كوزىمەن ىزدەپ دويدالاعا قارادى.
— ارى ءوتىپ، بەرى وتكەندە ءدام تاتىپ جامان ۇيرەنىپ قالعان اۋىز عوي. قارا شاڭىراقتىڭ قارا سۋىن ايايسىڭ با؟!
جاقىپ كەمپىردىڭ كوزدەن ايىرىلايىن دەگەنىن قادالىپ قاراعانىنان بايقادى. داۋسى دا كومەيىنىڭ تۇكپىرىنەن قىسىلىپ زورعا شىعادى. باياعىدا، "اقاش، ماقاش، توقاش!" — دەپ تاقىلداعاندا بۇكىل جاتاقتى تىك تۇرعىزاتىن ەدى. وتىز جىل قاقساعان سوڭ داۋىستىڭ دا توزعانى عوي...
جەيتىن اۋىزدىڭ تايلى-تۇياعى قالماي ءۇش مەزگىل ارا شاڭىراققا جينالعاندا ءبيبىسارا جالعىز ءوزى ءۇش مەزگىل ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءارى ساماۋرىندى جالعىز ءوزى ورتاعا قويىپ جەكە وتىراتىن ەدى. وزىنەن باسقا داستارقانعا ءۇش كەسە قويىپ، ءۇش كەسەگە ءدام قۇيىپ، سىرتقا شىعاتىن دا:
— ابىستاي!.. ءاي قاتىن! — دەپ قارا كەمپىرگە ايقايدى كەپ سالاتىن.
— اناۋ اقاشتان، ماقاش... توقاش... ءاي، الجىتقان قۇداي-اي، جاقاشتان ءۇش شاقپاق قانت بەرىپ جىبەرشى!..
قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى وسى. تاڭعى اسقا ەندى وتىرا بەرگەندە:
— قارا شەلەك! ال ءقازىر شەشەڭ ايقايلايدى، — دەيتۇعىن اكەسى.
مارقۇم قارا ديۋ قارا سۋ تاتسا دا ءبيبىسارانىڭ سىباعاسىن كۇن سايىن ۇشەۋدەن ەسەپتەۋشى ەدى. اينالىپ كەلگەندە ءۇش سىباعا دا قارا شەلەككە بۇيىراتىن. قولىنا ءبىر تۇسكەن سوڭ قاماپ وتىرىپ ءۇش سىباعانى تۇگەندەتپەي قارا شەلەكتى ءبيبىسارا جىبەرگەن ەمەس. قارا شەلەك ودان قور بولعان جوق.
تەك، ءۇش مەزگىل اقاشپەن، ماقاشپەن، توقاشپەن شاتاستىرعانىنا رەنجيتىن ەدى. اسكەردە شەيىت بولعان ءۇش ۇلىنىڭ اتى وشپەسىن دەپ ءۇش مەزگىل جورتا شاقىراتىنىن دا كەيىن ءتۇسىندى. ءبيبىسارا وتىز جىل وتكەن سوڭ دا، جاقىپتى جاقاۋراتىپ كەلىپ قارا شاڭىراقتان سول ءۇش بالاسىنىڭ سىباعاسىن تالاپ ەتىپ وتىر. وسيپ شال جاقتىرماسا قىرسىقتىعىنان. تۇسىنبەگەن لەسيا مولتىلدەتىپ ءبىر ساپتىاياق سۋدى اكەپ بەرىپ، كەۋىپ بارامىن دەگەن كەمپىردىڭ ەرنىن عانا تيگىزىپ توگىپ تاستاعانىنا تاڭ قالىپ تۇر. قارا سۋ سىباعا بولسىن با، ءۇش بالاڭنىڭ ورنىن تولتىرا الماعان قارا شەلەك، ەندى قاراشاڭىراقتىڭ مىندەتىن اتقارا الار ما ەكەن دەپ جاقىپ وتىر.
شاڭقاي ءتۇس. قوپا كەندىر مەن ەرمەن اراسىنان شىرق-شىرق ىسقىرعان شەگىرتكەنىڭ ىزىڭىنان باسقا دىبىس جوق. جابىلىپ جەم شوقىعان قاراقۇستىڭ ۇيىرىندەي تۇقىراڭداعان كوتەرگىش كراننىڭ قالىڭ ورمانى دا سەسپەي قاتا قالىپتى. سەمەنتكە تويمايتىن ىرىلداق بىلعاۋىشتىڭ قاسىندا كومبينەزون كيگەن كۇلدى-كومەش تورت-بەس قاتىن ايرانعا قوسىپ ءبىر-بىر بولكە ناندى بۇراپ سوعىپ جاتىر. تومپيعان ۇرتتارى سەمەنت شاينايتىن مەشكەي بىلعاۋىشتىڭ بۇيىرىنە ۇقسايدى ەكەن. ەركەك اتاۋلى ءۇي جاقتا. قارا شاڭىراققا وگىز ارا تولىپ كەتكەندەي تۇج-تۇج ەتەدى. ءبىر قولىنا قولاقپانداي قيار ۇستاپ بۇجىر تاناۋ پروراب شىقتى. ءيتىڭ قىزىڭقىراپ العان با، جالاڭاش قارىنىن قاسىپ تۇرىپ ەسىك كوزىندە دىم سىزباي وتىرعان تورتەۋىنە قانتالاعان ىسىك كوزىن توڭكەرە قارادى. بۇلاردىڭ ءبارى دە جىندانعان با دەپ كۇدىكتەنە قاراعان سياقتى.
— قۇداي تاعالا كەمىتەيىن دەسە جومارت-اۋ، — دەدى وسيپ قارت.
— سۇراماعان مۇرىندى، سۇراماعان اۋىزدى بەرىپ باس جاقتان باسىر قىپ قوياتىنى نەسى ەكەن؟!
شال دا قىزىق. سۇراماعان ادامدى دا بەرە سالاتىن قۇدايعا اۋىز-مۇرىندى ارتىق قىلدىڭ دەپ وكپەلەيدى ەكەن-اۋ. ول جارىقتىقتىڭ جارىتپاعانى دا از با ەدى. بەرگەنىنىڭ ءوزىن دە جەتىستىرىپ قويعانداي!..
جاقىپ جاراتقانعا دا، جاقىنعا دا بار وكپەسىن ءقازىر جيىپ استاعان. بۇگىندە بەرىپ قۇتىلماساڭ، سۇراپ ءمۇيىزىڭ شىقپايتىن شىعار. بورپىلداق كوشەنىڭ ماي توپىراعىن باۋىرىمەن ءسۇزىپ دومالاق "ۋازيك" سۇعىنا كەلىپ توقتادى. ۇرعاشىدان نوكەر ەرتپەسە جولى بولمايتىنداي بەكەت كەندىر دوربا اسىنعان كەنەپ شالبارلى سىرىقتاي سىلاڭ قىزدى ەرتە ءتۇستى. كويلەك-شالباردى كەرىپ كيگەن ەكەن، قالىپقا قۇيعانداي بار-جوعى مۇشە - مۇشە بوپ قاتىپ-اق تۇر. "ءيتتىڭ سالىمىن!.."قىزعانا سوككەنىمەن جاقىپ ىشتەي رازى بولدى. "قايدان تاۋىپ الا قويادى؟!"
— لابورانت، — دەپ تانىستىردى. — ءبىزدىڭ لەسحوزعا قىزمەتكە بارا جاتىر.
— تۇسىنىكتى! — قىزدىڭ ونان ارعى ەگجەي-تەگجەيىن كەيىنگە قالدىرىپ، قوس چەموداندى ماشيناعا اپارىپ تىققان جاقىپ ارتقى كوپشىكتە تۋلاپ جاتقان قاپتى كورىپ اتىپ شىقتى.
— مىناۋىڭ نە ەي تاعى؟!
— كۇشىكتەر عوي.
— كۇشىگى نەسى؟!
— كادىمگى لايكانىڭ تۇقىمدارى.
— ى-ى، ارامىن زەرەندىنىڭ وزىنە قالدىرىپ، يتتەرىن ەلگە الا كەتەيىن دەدىڭ بە؟!
— ءبىر ادامعا ءبىر يت قوسپاساق بولا ما. مەشەل، بەسكەمپىر، ءوزىڭ ال، ءارقايسىڭا بىر-بىردەن تەليمىن. ىرىلداسساڭدار دا ۇيالاسسىڭدار عوي، جاتتىعى بولا قويماس.
جاقىپتى شىعارىپ سالۋعا شال مەن كەمپىردەن باسقا جاماعات جينالعان جوق. ماشيناعا جەتەكتەپ مىنگىزبەسە لەسيانىڭ ءوزى دە ەكى ويلى ەدى. جەتىمسىرەتىپ جۇرتقا تاستاپ كەتۋگە جاقىپ قيمادى. جەتىمسىرەتىپ جالعىز جىبەرۋگە لەسيا قيمادى.
وسيپ قارت بۇجىر تاناۋ پرورابتان ەكى ستاكاندى پروكاتقا الا شىققان ەكەن، قويىنىنداعى ەكستراسىن بەس اۋىزعا تەڭ ءبولىپ، بۇجىر تاناۋدىڭ سىباعاسىن جانە ارتىلتتى دا:
— ءاي، ءبيبىسارا، كەنەزەم كەۋىپ وتىر دەپ ەدىڭ عوي، كەل، ءشولىڭدى باس! — دەپ كەمپىردى دە ەركىنە قويماي ورنىنان تۇرعىزدى. قاراپ وتىرىپ اۋزىمەن الىساتىن سىڭار ەزۋ شالعا ءبيبىسارا بۇل جولى رەنجىگەن جوق، ەندىگى قارايىپ قاسىندا قالاتىن وسىدان باسقا كوز تانىستىڭ جوقتىعىن ەسكەرگەنى شىعار.
جاقىپ ۋىزبەن اۋىزداندىرعان قارا شاڭىراعىنان اششى داممەن اتتاناتىن بولدى.
— ءبىزدىڭ الگى زاۋالدان بيتوكپە السام، ارتتارىڭنان مەن دە قۋىپ جەتەرمىن، — دەدى وسيپ قارت. قيماعاندىقتان ايتا سالعانى ما كىم ءبىلسىن.
جاقىپ اۋلانىڭ قاق ورتاسىندا تۇرىپ الىپ ىسقىرىپ-ىسقىرىپ جىبەردى؛ شاتىر ىشىنەن پار-پار ۇشقان كەپتەرلەردىڭ قانات تارسىلى اۋانى جاڭعىرتتى، كوتەرگىش كراننىڭ قالىڭ ورمانى سىنىسقان جاتاقتار جۇرتىن ەكى-ۇش اينالدى دا كوز تالدىرىپ اۋەلەي بەردى، قايتىپ ورالمايتىنداي قارا ورمانىنىڭ قۇسىنا شەيىن ۇركىتكەن جاقىپ، كوڭىل قۇسىمەن قوشتاسقانداي اسپانعا ۇزاق ءسۇزىلدى. قىرىقتان اسقانشا الدانىش بوپ كەلگەن جاستىق داۋرەننىڭ سوڭعى سارقىتىمەن ءبىرجولا قوش ايتىسىپ ەدى...
ءۇشىنشى تاراۋ
1
سيعات جۇرتقا دابىرا قىلىپ جاتقان مەڭسۇلۋدى بالاسىمەن قولىنا كىرگىزىپ السام با دەپ تە ويلادى. ونسىز دا ەلدىڭ كۇبىر-سىبىرى كوبەيىپ كەتىپ ەدى، توسەك جاڭارتۋعا قۇلقى بولماسا دا جاس ايەلگە جەسىرلىكتىڭ تاۋقىمەتىن تارتقىزبايىن، اكەسى تۇرىپ بالا دا ءتىرى جەتىم بولماسىن دەپ ەدى. وڭ جاقتا وتىرىپ جۇكتى بولىپ، جۇرت كوزىنەن جاسقانىپ تومەنشىكتەپ قالعان مەڭسۇلۋ قىلاياعى قىزمەتكە دە قىسىلىپ كەلىپ، قورعانىپ قايتىپ ءجۇر. ءبىراز جىلدان بەرى ءيىسى ءسىڭىپ، جان تارتىپ كەتسە دە، ەل كوزىنشە سيعاتتىڭ ماڭىن باسا الماي، وڭاشادا جاڭا توسەك، جار قۇشاعىن اڭساعانى بولماسا، مەنىڭ كۇنىم نە بولماق دەپ بەتىنە تىكتەپ قاراعان دا ەمەس. كوڭىلدەگى ءبىر كەتىكتى جاماپ، وشاقتاعى ءبىر كەمىستىكتىڭ ورنىن تولتىرىپ، سيعاتتىڭ دا ەجەلگى ساياقتىقتان باسىلاتىن ءجونى بار ەدى. ءتىپتى باسىلماسا دا وتان ءمان بەرەتىن مەڭسۇلۋ جوق-تى، باياعىدان بىرگە تۇرىپ، ءبىر كوشكەندەي، ءبىر جاتىپ، ءبىر وسكەندەي ساقا سەرى ءوزىنىڭ بار تىرلىك، بار مىنەزىنە ۇيرەتىپ الىپ ەدى. قاي زاماننان بەرى جاس بالانىڭ داۋسى شىقپاي قاڭىراپ قالعان وشاعىنا قايىرىمىن ءتۇسىرىپ، ازىپ كەتكەن كوڭىلدى تەك شارۋانىڭ قامىمەن عانا باسپاي وت باسىنىڭ كۇيبەڭىنە ونىڭ دا ءبىر قايرىلاتىن مەزگىلى جەتكەن. بۇگىندە كەلىنگە تاجال — كەمپىر، باسەكەلەسى — بويجەتكەن قايىن ءسىڭىلى؛ ءبىرىنشىسى سيعات شاڭىراعىندا بولسا دا جوق، ال مەرۋەرت پەن مەڭسۇلۋ اۋەلدە-اق ءتىل تابىسقان، ءبىر جاعى قۇربىسىنداي، سونان سوڭ قولىندا بوساندى، ءبىر جاسار مەدەتتىڭ وزىنە جات ەمەستىگىن ول باستا-اق ءىشى سەزگەن، ۇرپاققا زار اكەنىڭ ءىشى يتتەي ۇلىپ، امالسىزدان جۇرگەنىن ءبىلۋشى ەدى، كەش تە بولسا اكەسىنىڭ ءبىر قاتەلىكتى تۇزەۋىنە مەرۋەرتتىڭ دانەكەر بولعىسى-اق كەلەدى.
كۇن جەكسەنبى بولعان سوڭ ءتۇس مەزگىلىن سىلتاۋراتىپ مەرۋەرت مەڭسۇلۋدى ءبىرىنشى رەت شايعا شاقىرىپ ەدى. ازاردا-بەزەر بولعان كەلىنشەكتىڭ قارسىلىعىنا قاراماي مەدەتتى كوتەرىپ الىپ كەتكەن.
وسىنىم قالاي دەپ ەسەپ بەرىپ جاتقان جوق، ءومىرى يششاي دەسىپ ورمەگەن اكەسى جاقتىرماسا دا قۋىپ شىقپايتىنىنا سەنگەن. بەكەت پەن سيعات كەلگەندە ەكەۋى كولەڭكەدەگى مانەجدە بالا ويناتىپ وتىر ەكەن، مەڭسۇلۋ اتىپ تۇرىپ ورتتەي بوپ جانىپ كەتتى، مەرۋەرت وسى ءۇيدىڭ بايبىشەسىندەي سوزىلىپ تۇرىپ، سىرەسىپ قانا يەك قاقتى. بۇرىن قالجىڭداسا بەرەتىن مەڭسۇلۋمەن بەكەت تە ءسىز دەپ امانداستى، بۇرىن اعاي دەيتىن بەكەتكە ەندى جەڭگەلىگىن وتكىزە الماي تۇرعانداي مەڭسۇلۋ دا ابىرجىپ قالدى.
— بازاردا جولىققان ءىربىت پەن تاشكەننىڭ باقاس ساۋداگەرىندەي ەكەۋىڭ ناعىپ سىرەسە قالدىڭدار؟ — دەپ سيعات ءازىل تاستاعان بولدى. — ءبىز ءوزى تۇقىمنان باسقا جارىماعان جاندار ەدىك، ەندى ەل ۇستىنەن كۇن كورگەندى قويىپ، بۇيىرتسا وسىمەن تىيىلعان شىعارمىز، — دەپ جانە اقتالدى.
— شال-شاۋقاندار قاعىنىپ جاتقاندا سەن دە قامدانباساڭ وسى ەلدە قىز قالماي جۇرمەسىن!..
جەتەگىنە ەرە بىلسەڭ كەز كەلگەن تۇيىقتان ءوزى الىپ شىعاتىن باياعى سول ادەتى، ءبىراق اۋزىنا شايناپ سالعاندى جۇتا المايتىن موتىنى قولپاشتاعانىن دا، قورلاعانىن دا كورگەن جوق، ازۋى جوق قاس دۇشپانىنان اۋلاق، اقىلى كەم قاس بىتەۋدى قوڭسى جىبەرمەيتىن كەسىرى تاعى بار. بۇل جولعى ءازىلى كەكەسىن بە، شىنى ما، جوق شامىرقانۋى ما، بەكەت تامىرىن باسا الماي قالدى. ايتەۋىر، سۇلاتىپ سالماسا دا ءبىر وقتى ەكى قويانعا كەزەنگەنىن انداپ ەدى. كەشەگى مىلتىق الا جۇگىرگەن تەنتەگى اياعىن ابايلاپ باسپاسا باقايىنان اسپاسىنا كىم كەپىل؟.. "سىزدەردەن باسقا جۇرت قىز تۋعىزباپ پا؟!" — دەگەن بەكەتتىڭ كوڭىلىندەگى جاۋابى دا ايتىلماي قالدى.
سيعات كيىم اۋىستىرىپ قايتا شىققاندا مەڭسۇلۋ دا، مەدەت تە زىم-زيا جوق بولعان، داستارقان قامىمەن جازعى كۋحنيادا جۇرگەن قىزىنىڭ جايباراقات جۇزىنە توسىلا قارادى دا جاساۋلى تۇرعان شايعا دا بۇرىلماستان تىسقا بەتتەدى. تاقتاي توبەلى ەجيكباس، جيەن كەلىنىنە اتاعاندا "ءبىزدىڭ قوتيىن" بارانكانى قۇشاقتاپ ۇيىقتاپ تا كەتكەن ەكەن. ءوزى ءۇشىن شىرپى باسىن سىندىرمايتىن ەرىنشەك، وكىمەتتىڭ شارۋاسىنا كەلگەندە وتىرىگى جوق ولەرمەن، قولى قالت ەتسە ۇيىقتاپ، قالعان عۇمىرىن قالعىپ وتكىزەتىن ءبىر مومىننىڭ قاشان دا ءبىر ازاماتتىڭ موينىنا جۇك بولىپ جۇرەتىن ادەتى. وسىنى ادام قىلا كور دەپ ەشكىم تاپسىرعان جوق، ايتەۋىر جانجىگىت شال مەن قىلانحاننىڭ الدىندا ءبىر كورىپ، ەسىكتەن سىيمايتىن ەڭگەزەردەي جيەن كەلىننىڭ قولىنان ءدام تاتقان سوڭ، جان تارتىپ سەمياسىمەن كوشىرىپ الىپ ەدى، تراكتورعا ءمىن دەسەڭ دە، تىراقىعا ءمىن دەسەڭ دە وتكاز جوق سىلپىڭ بايدىڭ بويىنان ازىرگە تاستاپ كەتكەن جەرىڭدە تاپجىلماي وتىراتىن توزىمدىلىگىنەن باسقا قاسيەت تابا المادى.
— ءا، مىناۋ الگى ايۋدى قورقىتاتىن مىقتى ما؟ — دەگەن سيعاتتىڭ داۋسىنان ويانا سالىپ ستارتەردى باسقان، ءوزى ءوز بولىپ ءبىر جاۋاپ قاتقان شىعار:
— وي، اعا، ايۋ دەگەن ادام ءتىلىن الاتىن ماقۇلىق قوي، قۇداي تەگىندە قاتىنمەن توبەلەستىرە كورمەسىن! — دەدى.
— كەلىننەن تاياق جەگەننەن ساۋمىسىڭ؟
— بىلتىر اۆانسىمەن جەپ قويىپ ەدىم، بيىلعى ليميتكە جەتە الماي ءجۇرمىن، — دەپ ىرسىڭ ەتتى. — ءبىراق سول مىقتى تۇندە تۋىپ قاپ... ۇيقى قانباي...
— ءاي، مارقاسقام-اۋ، مۇندايدا ۇيقى ساداقا ەمەس پە؟ باۋى بەرىك بولسىن! ءيا، كىم كەلدى؟
— بىرەۋ عوي، — دەي سالدى.
— نەشەۋ دەپ سۇرادىم با؟ ەكەۋ بولسا ءتىپتى جاقسى.
— سول بىرەۋ عوي، — دەي سالدى. — بىزگە ءبىر جامانى كەرەك ەدى...
"ايتەۋىر بىرەۋ عوي" دەگەنى قوتيىننىڭ تىلىندە ۇل دا، "جامانى" قىز ەكەن. التى ۇلدىڭ ۇستىنە جەتىنشىسى قوسىلعانىنا ناۋمەز كورىنەدى.
— كەلىنگە وبال بولادى، سەن ۇيگە قايت، — دەپ سيعات جاناشىرلىق جاسادى. — جولاي گاراجعا سوق، تابىلسا باسقا ماشيناعا، بولماسا اتقا ءمىنىپ كەتە بەرەمىز.
— وي، اعا، ءبىزدىڭ مىقتىعا بوسانا سالۋ، تۇزگە شىعىپ قايتقانمەن بىردەي عوي، ەرتەڭگىسىن سيىرىن ساۋىپ، ءسۇت ءپىسىرىپ جۇرگەن، — دەپ ەجيكباس قاپەرىنە الماستان مىڭقيىپ تارتا بەردى.
تابيعات تا ادامعا مىنەز دەگەندى اياماي-اق بەرگەن-اۋ، تالايلارمەن دامدەس بولىپ ءجۇرىپ "ءبىزدىڭ قوتيىنداي" سيرەك ەكزەمپلياردى بەكەت كورگەن ەمەس. بولادى دەپ ايتپايتىن، بولمادى دەپ قايتپايتىن، سىرت ءپىشىنى نەوندەرتالەستىڭ تۋعان جيەنىندەي دۇڭگەنە جىگىتتىڭ كىسىنىڭ مەيىرىن تارتىپ تۇراتىن ءبىر جىلىلىعى بار. كومفورت تىلەمەيتىن، كومفورتقا ءوزى دە ۇيلەسپەيتىن، ءومىرى ۇستىنە كيىم قونباعان شويىن قارانى جەك كورەمىن دەيتىن ءبىر پەندە بولساشى. دۇنيە تۇرماق التى بالاسىن تۇگەل ساناپ تاۋىسپاعان قوتيىنعا التىننىڭ قۇنى دا بەش تيىن، سويتە تۇرا، قىرعا شىقسا ءبىر اعاشتى سۇيرەمەي قايتپايتىن ادەتى؛ بىرەۋدىڭ ءشوپ-شالامى، بىرەۋدىڭ وتىن-سۋى وسىنىڭ موينىنا مىندەت بولىپ قالعانداي ازابىنىڭ قىزىعى مەن پايداسىن ءوزى كورمەي، بالا-شاعا سۇراسا دا ەسىگىنىڭ كوزىنە تاستاپ كەتە بەرەتىن قولىنىڭ اشىقتىعى، كوڭىلشەكتىگى ۇنايتىن شىعار.
ايۋ ەكەش ايۋ دا تاناۋىنان تاپتاسا دا ايبات شەگۋدىڭ ورنىنا قوتيىنعا وكپەلەپ كەتىپتى دەسەدى...
ءبىر كۇنى ايەلى كىر ساپ سۋعا وزەنگە جىبەرسە، اياعىنىڭ استىنا قارامايتىن الاڭعاسار قوتيىن قاراقات تۇبىندە ۇيىقتاپ قالعان ايۋدى تاپتاپ كەتىپتى. شوشىعان جىرتقىش ويانا سالىپ باقىرىپ قاشقان ەكەن. سودان بەرى ەسىككە سىيمايتىن ەڭگەزەردەي جيەن كەلىن: "ءبىزدىڭ قوتيىننان ايۋ دا باقىرىپ قاشادى، وكىمەت ماعان وسىمەن بىرتە تۇرعانىم ءۇشىن دە وردەن بەرۋى كەرەك!"، — دەگەن وسەك تاراتىپ جىبەرىپتى. قوتيىننىڭ وزىنەن سۇراسا: "مەن ەشتەمە كورگەنىم جوق، ەنەمىزدىڭ قىسىر قۇناجىنىنداي قورباڭداپ بىرەۋ ءجۇر ەدى، ءسىرا، ءبىزدىڭ مىقتى مەنى وتىرىك ماقتاعان بولار"، — دەپتى.
بيىلعى جىلدىڭ ىستىعى دا ەرەسەن. بيىلعى بۇقتىرمانىڭ تاسىعانى دا ەرەسەن. ءسىرا، التايدىڭ باسىندا قار دا قالماعان شىعار، جىلدا ساۋىرى سوگىلمەيتىن اق جون بيىكتەر تىر جالاڭاش، تەك ۇشاردا تانا كوك مۇنار جاتىر. كوپتەن بەرى بۇلت ۇيىرىلمەگەن ورماندى ءوڭىر سىرىڭكەدەي قاڭسىپ، قالىڭ بۇكتەن شايىر مەن كۇيگەن تورفتىڭ ىستىق لەبى بەتكە ۇرادى. لىپ ەتىپ وت تيسە جالماپ كەتەيىن دەپ تۇر. جاڭبىردىڭ جوقتىعىنان كوك تەرەك پەن قايىڭنىڭ جاپىراعىنا ءسىلبى، جۇلدىز قۇرت ءتۇسىپ كۇيەدەي وتاپ بارادى. وتكەن اپتادا اەروپلانمەن ءدارى شاشىلعان ەدى، ەتەكتەگى توعاي بىتكەن سالاق قاتىن شايقاعان جايالىقتاي سارى الا تەڭبىل دە، قىر باسى قىرشاڭقىنىڭ قۇيرىعىنداي سوياۋ-سوياۋ بولىپ ىرسيىپ قالىپتى. اڭ اتاۋلى الپانى قۋالاپ اندىزداپ كەتتى دە وزەكتى ءومىرى ەل كورمەگەن وگىز قارا شىبىن بۋىپ تۇر. باسقا شارۋانىڭ ءبارىن جيناپ قويىپ، بويىندا جانى باردى پوج.پوستارعا قۋالاعان لەسحوزدىڭ باسشىلارى دا تۇگەلدەي ات ۇستىندە. جەمىس پىسە سالىسىمەن شۇيەبورىدەي قاپتايتىن كوكتاس پەن دومنىڭ، زەرەننىڭ تىمىسكى جۇرتىنان دا تىنىم جوق، ونىڭ ۇستىنە اتقا مىنگەن "سالت تۋريزم" دەگەن شىقتى دا سول پالە تايگانىڭ اياق جەتەر قۋىس-قۋىسىندا كۇپىنىڭ بيتىندەي ءورىپ ءجۇر. سولاردىڭ ءبىرى مە، مەشەل بايعۇستى الدەكىمدەر تاياققا جىعىپ، سويىپ تاستاپتى دەگەن حابار جەتكەن سوڭ ەكەۋى بىردەي سالىپ-ۇرىپ كەلەدى. ماشينانىڭ ءىشى تابانىڭ شىجىعىنداي كوڭىرسىپ كەتكەن. قالجاسى جاققان قاتىنداي قوتيىن مەن بەكەت قارا تىرناعىنا دەيىن اعىل-تەگىل بولىپ ەرىپ بارادى، قالىڭداۋ كيىنگەن سيعات بىلق ەتەر ەمەس، تۇيمە مۇرتىنىڭ قوس قاپتالى ەندى عانا ءجىپسيىن دەپتى. پىشىراپ وتىرعان ەكەۋىنە جىميا قاراپ كۇلدى دە جەلقاعار تەرەزەنى جاۋىپ:
— وسى سەنىڭ اتىڭ كىم؟ — دەدى.
— اكەمنىڭ قويعان اتى كەڭەسحان ەدى، — دەپ ەجيكباس يەگىنىڭ ۇشىنان تامشىلاعان تەردى ساۋىپ الدى.
— كوڭىلى تۇسسە كەلىنىڭىز قوتيىن دەيدى دە قيتىقسا اتىمدى قولاقپانداي قىپ اتاي سالادى. ايتۋعا جەڭىلىن ۇمىتپاساڭىز بولدى عوي، ماعان ەكەۋى دە ۇيلەسە بەرەدى، — دەدى جەلقاعاردى نەگە جاپتىڭىز دەگەندەي ديرەكتورعا سۇراۋلى جۇزبەن باجىرايىپ؛ الاقانعا سىيمايتىن تالپيعان تاناۋىنىڭ ۇڭىرەيگەن قوس جەلبەزەگى دەلديىپ كەتكەن ەكەن، ماڭدايىنان مونشاقتاعان كوك تەردى سامايىنان اسىرا وراپ اكەلىپ سىپىرىپ تاستادى.
— قولىڭنىڭ يكەمى بار ما ەدى؟
— وي، اعا، ءبىزدىڭ قول ۇرلىقتان باسقانىڭ بارىنە جاراي بەرەدى عوي!
— ەندەشە، قالت ەتكەندە ماعان سوعارسىڭ، قويمادان كيىز بوساتايىن.
مىناۋ جالاڭ برەزەنتىڭ قىستا قامساۋ، جازدا دالدا بولمايدى، ءارى رەزەڭكە ساسىپ تۇر. كيىزدى بومازەيمەن قاپتاپ، ماشيناڭدى قىمتاپ ال، جالپى، ادامدى ىستىقتان قورعايتىن تىعىز، بولماسا تەر ۇستايتىن قالىڭ كيىم.
بەكەتتىڭ جەيدەسى بۇراپ العانداي ەدى. سيعات اۋەلدە اۋىل ءۇيدىڭ ايرانىن ءىشىپ قايتۋعا شىققانداي جەڭىل كيىنگەن سياقتى كورىنگەن، ۇستىندەگى شۇلەن قۇيرىق قوزىنىڭ تىقىر ەلتىرىسىنەن تىككەن كەۋدەشەسى، باسىنداعى فەتر قالپاق، بۇتىنداعى كەنەپ شالبار مەن قىسقا قونىشتى حروم ەتىك ايران ىشۋگە دە، اتقا مىنۋگە دە جۇرەدى ەكەن، ءوزىنىڭ اق نەيلون كويلەگى مەن لافسان شالبارى مىناۋ ىستىقتا ادامدى ەشكى قوتىر قىلاتىن بىتەۋ موشەك ەكەنىنە كوزى جەتتى.
شلاگباۋىمنىڭ القىمى ىعى-جىعى. ءبىر جاعى بۇقتىرما، ءبىر جاعى قۇزعا تىرەلەتىن تار وڭەشتىڭ اۋزى ماشينامەن بىتەلىپ قالىپتى، پالاتكا بوكتەرگەن، جەڭىل پريسەپ سۇيرەتكەن سۇمپيگەن "موسكۆيچتەر" مەن بۇيىدەي سەمىز جيىرما ءبىرىنشى "ۆولگالار" ساڭىرەيىپ-ساڭىرەيىپ كۇن كوزىندە شىجىپ تۇر. قولىنا الا تاياق ۇستاعان مەشەل وبەزدچيكتىڭ بۋدكاسىنان اتىپ شىقتى. جول بەكەتىنىڭ ينسپەكتورى دا، پروكۋرورى دا، سوتى دا مەشەلدىڭ ءبىر ءوزى ەدى. ءبىر جاق شەكەسى ءىسىپ، ءبىر كوزى كوكشيىپ قالىپتى. تۇلىپتاي دومالانعان ءبىر تۇتام بايعۇستىڭ باياعى كۇبى قارنى جوق، فۋراجكاسى كوزىندە، قايىس بەلدىكپەن شىرعا بۋىنعان ورمانشىنىڭ فورماسى قاق تۇزدانا سۇر بوپ دەلديىپ، شيكى تەرىدەي قاۋدىراپ تۇر.
— ەندى بولماعاندا مىنالاردىڭ بىرەۋىن جايراتايىن دەپ تۇر ەدىم!
اش ءبورىنىڭ ارتىنان جىلىك اڭدىعان وڭشەڭ سۇعاناق يت تىرىدەي جۇلىپ جەيتىن تۇرلەرى بار! — دەپ ەلىرىپ، ەكى يىنىنەن دەم الدى.
نە بولدى دەپ ەشكىم سۇراعان جوق. نە بولعانىن كوكشيگەن كوزى-اق ايتىپ تۇر ەدى. كوك "موسكۆيچ" شوڭقيىپ شلاگباۋمنىڭ بەر جاعىندا جاتىر ەكەن، جەلى كەتكەن دوڭعالاقتاردىڭ ىشەك-قارنىن اقتارىپ تاستاپ، جايداق بازارعا تەمىر-تەرسەك جايعان باراحولششيكتەي جىرعاپ وتىرعان ءجۇندى بالاق قيتار كوز ناحال كوكىرەگى بۇيرا-بۇيرا بولىپ جەتىپ كەلدى.
بۇتىنا كيگەن لىپاسى تىزەسىنە جەتپەيتىن شورتى ەكەن، جەلبىرەگەن بالاعىنا وت ءتيىپ كەتسە تىرىدەي ءۇيتىلىپ كەتەتىن ءتۇرى بار.
— بۇل نە قىلعان باسسىزدىق؟! ايتىڭىزشى، اينالايىن، بۇل قاي باسىنعاندىق؟! — دەپ دەمى سارىمساق، دەنەسى قي مۇڭكىگەن قيتار كوز وندىرشەكتەپ كەلگەن بويدا سيعاتتىڭ سوڭىنا ءتۇستى.
— مەن ساعان باسىنعاندى كورسەتەم! — دەپ مەشەل ىشقىندى.
سەندە كوز بار ما، جوق پا؟! — دەپ قىزىل دوڭگەلەك شەڭبەر سالعان قاڭىلتىر قالقاندى ساۋساعىمەن نۇقىدى دا ناحالدىڭ قيتار كوزىن ەندى كورگەندەي: — وسىعان دا ماشينا ايداۋعا رۇقسات بەرگەن قاي سوقىر ەكەن؟! — دەپ قاراداي كۇيىندى.
"ۆەزد كاتەگوريچەسكي زاپرەششەن!" — دەگەندى الدەكىم "ءولىپ كەتسەڭ دە ارمەن قاراي وتۋگە بولمايدى!" — دەپ وزىنشە اۋدارىپتى. جامباستاپ جاتقان قيسىق ارىپتەردەن بەكەت اسەكەڭنىڭ قولىن تانىدى. ارمەن قاراي وتپەسە ءولىپ كەتەتىندەي ەنتەلەگەن جۇرت شلاگباۋمگە كەپتەلىپ شۋلاسا باستادى. ايدالادا بىرەۋ الا قاشاتىنداي، جارتىلاي جالاڭاش، بەت-اۋزىنىڭ جارتىسى بوياۋ، جارتىسى قاسپاق قاتىندار كولىكتەرىن اڭدىپ قانسىعان ىستىقتا كابينادا شانشىلىپ وتىر: ەكى بۇتى تاياقتاي كونۋسى بار، كوپتەگەن قانارداي كوكىرەگىنەن اياعىنىڭ باسىن كوپ جىلدان بەرى كورە الماي سورلاعان ىرقىلداعى بار؛ ءبىرىنىڭ اۋزى بوس ەمەس، بىرەۋى بىردەمە جەپ ءجۇر، بىرەۋلەرى بايلارىنا بىردەمە دەپ ءجۇر، جارىلىپ كەتۋگە جاقىن قالعان بىرەۋى جۇدىرىقتاي تۇيە كوتەندى بىتەۋدەي جۇتىپ جىبەرىپ قيتار كوزدى ىسىرىپ تاستادى دا، كيىپ-جارىپ كەلىپ بەكەتتى شەڭبەرەك اتقان قۇرساعىمەن تەپتى.
— بۇل نەتكەن باسسىزدىق؟! — دەپ شارىلدادى. — ءتورت دوڭعالاعىمدى تولەتىپ بەرەسىز! — دەپ ايقايلادى. — ءتورت دوڭعالاقتىڭ ءتور ءجۇز سوم تۇراتىنىن بىلەسىز بە؟!
— ءتورت دوڭعالاعىڭىزدى توركىنىڭىزگە تولەتىپ الارسىز! — دەپ بەكەت تە ەجىرەيىپ شىعا كەلدى؛ قارىن توبەلەستە بالش ەتە قالعان توبەدەي مايدان تاياق جەگەنىنە نامىستانسا كەرەك. — تايگا توركىنىڭىز ەمەس، بۇل جەردە دوڭعالاق وسپەيدى!..
— وكىمەت قايدا؟! مۇندا سوۆەت وكىمەتى بار ما؟! — دەپ قارىن توبەلەستىڭ جۇلدەگەرى تاعى دا ايقايعا باستى.
— سپاكويستبيە!.. سپاكويستبيە... تولكو سپاكويستبيە! وكىمەتتىڭ وكىلى مىنا مەن بولامىن! — دەگەن داۋىسقا توپىرلاعان جۇرت جاپىرىلا بۇرىلعان، "شيپكاسىن" شوشايتىپ، قيسىق مۇرنى تۇتىندەپ اسەكەڭ دە جەتكەن ەكەن، ەكى اياعىن ەردىڭ وڭ قاپتالىنا قاتار سالىپ، بەي-بەرەكەت كىسىنەگەن توبىردى قازانداي شەتەن قالپاعىمەن قاعىپ الاتىنداي شىرەندى. ونىڭ ات ۇستىندەگى سيقىن انىق تاعى ءبىر "كونسەرتتى" دايىنداپ كەلە جاتقانىن بەكەتتىڭ ءىشى سەزىپ قالعان، "وكىمەتتىڭ وكىلى مەن بولامىن" دەگەن وتىرىگىن ەستىگەندە ەرىكسىز ەزۋى قيسايا باستادى.
— جول بەكەتى پلياج ەمەس، الدىمەن ءتوس ايىل، شاپ ايىلدى مىقتاپ تارتىپ، كيىم كيىپ كەلىڭدەر! — دەپ اسەكەڭ جارلىق وقىعانداي وڭەشتەپ، قۇلا بەستىنى ويقاستاتىپ كەلىپ شلاگباۋمنىڭ بەر جاعىنا سەكىرىپ ءوتتى.
ماشينانىڭ سۇسىنان بۇگىندە ەشكىم ىعىسپايدى، ويتكەنى، ول شىركىن ءيتتىڭ ق ۇلى باي قۇتپاندا دا بار، اتتىڭ قۇدىرەتى مەن قامشىنىڭ ىزعارىنان ءجۇن كوكىرەك، ءجۇندى اۋىز، جارتىلاي جالاڭاش قاسپاق ەزۋلەر بىردەن جاسىپ، باسىلىپ قالدى.
— مۇمكىن، گالستۋك تاعارمىز! — دەپ الدەكىم شامىرقانعان بولدى.
— شۇلعاۋ بايلاساڭ دا ەركىڭ، تەك وكىمەتتى سىيلاساڭ بولدى! — دەپ اسەكەڭ اتتان ءتۇسىپ كوپ ىشىنەن مەشەلدى ىزدەگەن، دوبالداي شەكەسىن، كوكشيگەن كوزىن كورگەندە كادىمگىدەي قۋانىپ قالدى. — ويپىراي، مەشاعا، تويىس، كەچيريپ قويعۋن، قوبىلاندى باتىرىم-اۋ، قازاننىڭ قامالىن الىپ قايتقاننان ساۋمىسىڭ؟!
— الدىرار اتاسىنىڭ باسىن مىنالار! قويشىلارعا قور قىلىپ، جىلقىشىعا جىر قىلىپ جىرتيتىپ قويعان جوق پا! — دەپ مەشەل سىڭار كوزىن سىقسيتىپ اسپانعا قاراپ ەدى، بەتىنىڭ ءبىر قاپتالى اشىعان قامىرداي دۇڭكيىپ، ونسىز دا تاناۋعا جارىماعان بايعۇستىڭ جارىم كەڭسىرىگىن جەپ قويىپتى.
— ويپىراي، نە بەتىمدى ايتامىن ويكە اپاما دەمەكشى، ەندى قۇرتقاعا قالاي كورىنەمىز؟..
— وي، قويشى، بايتال تۇگىلى باس قايعى بوپ تۇرسا!.. سەنىڭ-اق ويىنىڭ تاسىپ تۇرادى ەكەن!..
— باس پا؟.. باستى قايتەسىڭ، ساداقا! مۇرنىڭدى ايتساي! — دەپ اسەكەڭ ءوز مۇرنىن ماقتانىش ەتكەندەي تۇتىندەتىپ ءشۇيىرىپ سيعاتقا بۇرىلدى. — ساكە، بىرەۋىمىز ءىنباليت بوپ تىنعان ەكەنبىز، كەرەڭ قۇلاق تىمتىگەن كەزبەلەرگە بولا تاعى ءبىر مۇرىندى جەرتۆاعا بەرۋ مىندەت ەمەس شىعار؟..
— وسىنىڭ بيلىگىن ساعان بەرسەم دەپ تۇرمىن.
— سولاي ما؟.. ياپىراي، ماعان دا بيلىك تيەدى ەكەن-اۋ!.. مەشاعا، تويىس، قوبەكە! ەكەۋمىز ابدەن جىرعايتىن بولدىق! شىعار اناۋ ستولدى!
قوي مىنا الا قوپانىڭ قاسىنا! ار جاعىن سوسىن كورەمىز. قۇداي قالاسا، مۇرىننىڭ دا ەسەسى قايتار!
تىنىمقۇلدان قۇتىلعاننان بەرى اسەكەڭ مەشەلمەن قۇدايى كورشى بولعان. بايلىق ءۇشىن جيماسا دا شارۋاسىز وتىرا المايتىن ءجاميلاعا بولا قۋراعان بىرەر جىلقى، بىر-ەكى ساۋىن، ون شاقتى قوي، سوعىم-پوعىمنىڭ بورداقىسى دەگەن سياقتى مال باسى مەشاعاڭدا دا بار. ءبىراق، تىنىمقۇلدىڭ فەرماسىنداي ارامنان بىتكەن مازاسىز مال ەمەس، كەلگەن كەتكەننىڭ تىسىنە سىزدىق، ەرتەڭدى-كەش شەلەكتىڭ سالدىرى مەن كۇبىنىڭ كۇرپىلىنە ەرمەك بولعان ءۇي يەسىنىڭ بەرەكەسى ەدى. "چابانسكيي زاۆتراك" پەن "ءتۋريستىڭ تۇنەمەلى" اسىنان جەرىپ شىققان اسەكەڭە دە بۇگىندە مەشاعا، قوبەكە اتانعان مەشەلدىڭ قۇدايى كورشىلىگى ونشا جامان بولعان جوق. ءۇش مەزگىل ءتۇتىنىن اڭدىماسا دا تاۋلىگىنە ءبىر دۇركىن ءجاميلانىڭ كىلەگەي قاتقان سەمىز شايىنان ءدام تاتۋدىڭ ءوزى تاڭدايدىڭ باقىتى ەمەس پە...
بالەنىڭ باسى ءجاميلانىڭ وسى ەرتەڭگى شايىنان باستالىپ ەدى. ورازاسىن اشسىن دەپ اسەكەڭدى شاقىرا قويعان، بەس تال ساقالىن قىرىپ، بەت-اۋزىن بۋلاپ جاتقان مەشەلدىڭ كاللاسىن بۇگىن كورگەندەي قيقيىپ بوساعادا تۇرىپ العانى.
— ويپىراي، قوبەكە-اي، جۇدەپ قاپسىڭ-اۋ، دىمكاستانىپ قالعاننان ساۋمىسىڭ؟! — دەگەنى.
كۇنى بويى وتكەل اۋزىندا قاقتالىپ، ءتورت قابىرعانىڭ قاپىرىعىنان تۇنىمەن دوڭبەكشىپ شىققان، ءومىرى شانشۋ ءتيىپ ىڭق ەتپەگەن تايگانىڭ بۇيرەگى بىتەۋ بورداقىسى بارلىققان بەت-اۋزىن كورىپ: "وسى مەن شىنىندا اۋىرىپ قالعان جوقپىن با؟" — دەپ تۇڭعىش رەت كوڭىلىنە كۇدىك الىپ ەدى.
— جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەگەنىنە ءبىر جاز بولدى، اۋىرماعاندا قايتسىن! — دەپ ءجاميلا دا جاراپازانعا باستى. ءبىر قادالسا تەمىر دە بولسا تەسپەي قويمايتىنى ەگەردىڭ وقتى كوزى ءبىر كەسە شاي ىشكەنشە اقىرى اۋىرتىپ تىندى.
— مەشاعا، تويىس، كەچيريپ قويعۋن، قوبەكە، سەن جانسەبىل بولدى ەكەن دەپ قالانىڭ جۇرتى ەل قىدىرماي وتىرا المايدى، — دەدى. — اجارىڭ سىنىق ەكەن، ءبىر كۇنى تىرقيىپ قالساڭ مىنا قۇرتقادان باسقا ارتىڭدا سىڭسيتىن ادام دا جوق! — دەدى. — مۇنىڭ دا جەتىسىپ وتىرعانى شامالى.
اياعى اۋىر، قارايلاسار قارىنداس، ورايلاسار ابىسىن جوق! — دەپ سۇڭقىلداسىن كەلىپ.
— اۋ، اسەكە-اۋ، ماعان سوندا ناعىل دەيسىڭ؟
— جانىڭدى كۇت، قازاندى قورلاماي، قۇرساقتى زورلاماي ءۇش مەزگىل ۋاقىتىمەن وسى كىسىنىڭ قاسىندا بولىپ اسىڭدى ىشسەڭ دە توبەسى كوككە جەتپەي مە! — دەگەنى.
— كۇيشى قاينىم-اۋ، بۇ سورلىعا سول اقىلدى ايتاتىن دا ادام جوق قوي! — دەپ ءجاميلا دا قوسارلانىپ، تۋعالى جاناشىر ىزدەپ كورمەگەن مەشەلدىڭ كوڭىلىن بوساتىپ، جەتىمسىرەتىپ-اق تاستاعانى.
— بۇگىن بارىپ بەكەتتەن كومەكشى سۇرايمىن! — دەپ مەشەل دە اياق استىنان نىلدەي بۇزىلدى. — وكىمەت شارۋاسى دەپ ولەمىز بە؟!.
— ويباي، وكىمەتكە دە، بەكەتكە دە تيىسپە، بالەسىنە قالاسىڭ، بەرەتىن كىسىسى جانە جوق! — دەپ اسەكەڭ تاعى دا تەرىس جىعىلا سالدى.
— يەن تايگادان تريدساتكا ءتوس تاقتاي تابىلماس دەيمىسىڭ؟ جۋان شەگەنى جىپىرلاتىپ قاق تا شلاگباۋمنىڭ الدىنا كولدەنەڭ سالىپ كوم دە تاستا. جات سوسىن جانىڭدى كۇيتتەپ!
— جاتقانى قالاي؟
— ەندى ماشينا دەگەن ءيتىڭ اسپانمەن ۇشپايدى عوي. ارى وتكەن، بەرى وتكەنى ءتورت تاعانداپ قاشان سەن بارىپ ۇستاعانشا شوڭقيىپ جاتات تا!..
— ويپىراي و!.. ويپىراي ءا! — دەپ مەشەكەڭ كەسەسىنىڭ تۇبىنە قاراپ قالا بەرگەن.
مەشەكەڭنىڭ تۇبىنە جەتكەن دە اسەكەڭنىڭ وسى اقىلى ەدى. ايتقانىن ورىنداپ، ءجاميلانىڭ كۇرەڭ شايىن ارمانسىز سوراپتاپ قايتۋعا ۇيگە كەلگەن، قىرتيىپ قىرىق جىل كورمەي كەتكەن قايىن اتاسى تاناۋىنان مىڭگىرلەپ ءتور الدىندا بىقسىپ وتىر ەكەن. كەمپىرىنىڭ ءسىڭلىسىنىڭ قايىن اتاسىنىڭ قايىن جۇرتىندا توستاعانعا توسىپ وتىرعان توقسانداعى ءبىر كەمپىر قايتىس بولسا كەرەك، سونىڭ تيە بەرىسىنە سالاتىن توقتى، اقىرەتىنە قوساتىن اقشا سۇراي كەلىپتى. — بەر دە قۇتىل! اش بولەدەن قاش بالە دەگەندى بىلەمىسىڭ؟!
انشەيىندە ۇيىنە يت كىرىپ كەتسە كەبەجەسىندەگىنى سۋىراتىن ءجاميلا دا شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتىپ السىن. مەشەلدى سوتقا بەرىپ، ناحاقتان كۇيدىرگەن توركىنىنە قايتىپ ات ءىزىن سالماعان.
— كورمەگەن ادامنىڭ كورىنە مال شاشاتىن اقىماقتى تاپقان ەكەن!
— ولىمگە سۇراپ وتىر دەيمىسىڭ، وزىنە كەرەك تە! — دەپ اقىرى اكەسىن بوس قورجىن قايتاردى.
كەپكەن شال كەيپىنە قاراماي كەكىرەيىپ شاي ىشكەنشە، ەكىرەيىپ اتقا مىنگەنشە جارىلىپ كەتە جازداعان. وتكەلگە كەلسە، اسەكەڭ ايتقانداي ءبىر "موسكۆيچ" شوڭقايىپ جاتىر ەكەن. كەلە ءجۇندى اۋىز قيتارمەن ايقاستى دا كەتتى. قىرسىق ادامنىڭ سوڭىنان قاشاندا قىرسىق ەرە كەلەتىن ادەتى، مەشەكەڭ بۇگىنگى جانجالدىڭ كەسىرىن كەپكەن شالدان كورىپ وتىرعان. اسەكەڭنىڭ ادەيى بولماسا دا ايداپ سالعانى پارۋەيىندە دە جوق. دەرەۋ اقسۋعا ات شاپتىرىپ، سيعات پەن بەكەتتى قاباعىنان الدىرعانداعى سالماعى وسى ىردۋ-دىردۋدى پايدالانىپ كومەكشى سۇراپ الۋ ەدى، جارىلقاسا اسەكەڭدەي كومەكشى ءوز اياعىنان كەلىپتى.
— دۇكۇمەنت! — دەدى اسەكەڭ الاقانىن جايىپ.
— و نەنىڭ اقىسى؟ — دەدى ءجۇندى اۋىز قيتار.
— ەگەر بەرگى بەتتەن ءۇمىتىڭىز بولسا — دۇكۇمەنت!.. قولىڭىزعا قاعاز ۇستاتامىز، سونى ۇستاپ لەسحوزدىڭ بۋحگالتەرياسىنا باراسىز دا بەس سومعا ءبىر جولدىق بيلەت ساتىپ الاسىز. سول بيلەت قايتقانىڭىزشا پروپۋسك! شاتىرىڭىزعا ەندى بىردەمە كىردى مە؟..
ءجۇندى اۋىز شولاق شورتىسىنىڭ قۇيىسقاندىعىنان پاسپورتىن الىپ ۇستاتا قويىپ ەدى، اسەكەڭ قيسىق مۇرنىن تۇتىندەتىپ وتىرىپ تۋعان جىلىنان باستاپ مەكەن-تۇراعىنا دەيىن تۇگەل جازىپ الدى دا سويداقتاتىپ ادام تانىماس ءبىر جاپىراق قاعازدى بەرە سالىپ، پاسپورتتى بالە بوقشاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
— دۇكۇمەنت! — دەپ ەندى ءجۇندى اۋىز الاقانىن جايدى.
— تاسبيدانيە! قايتار جولدا الاسىز! سلەدۋيۋششيي! اسەكەڭ ءجۇندى اۋىزدى ءدوي - دالاعا قالدىرىپ قيسىق تاناۋىن كەلەسىگە تىرەگەن، ءيتىنىپ كەتپەي تۇرعان قيتارعا تاعى دا قايىرىلىپ سوعىپ: — ەسىڭىزدە بولسىن، ءورت شىعىپ، اپات باستالعان جاعدايدا، كىناڭىز بولسا دا، بولماسا دا بەس ءجۇز سوم شتراف تولەيسىز! — دەپ جانە نىعارلاپ قويدى.
— و نەنىڭ اقىسى؟! — دەپ ەندى ستولدى قارىنىمەن قابىستىرا سەمىز بيكەش كيلىكتى. — ءبىر شەلەك قاراقات، ءبىر سومدىق ساڭىراۋقۇلاق ءۇشىن بە؟! سۇمدىق قوي!..
— ەندى قالاي دەپ ەدىڭىز؟ ءبىر ساعاتتىق ءورت تابيعاتقا ءجۇز جىلدىقتىعىن! سونىڭ ءبارى ءبىر شەلەك قاراقات پەن ءبىر سومدىق ساڭىراۋقۇلاقتىڭ كەسىرى!.. ءسىز قايدا ىستەيسىز وسى؟..
— مەنىڭ قىزمەتىمنىڭ قانشا قاجەتى بار؟ شاحتەر سەمياسىمىن! — دەپ ەندى جۋان قارىن دا شىرەپ شىعا كەلدى.
— ءا؟.. سەمياسىمىن دەڭىز.. باسە، مەن ءسىزدى كوكتاستىڭ بازارىنان كورگەن سياقتى ەدىم. ساڭىراۋقۇلاق ساتىپ تۇرعان جوق پا ەدىڭىز، وسى؟ كيلوسى قانشادان ەدى؟..
— ءاي، ماڭكوسە، ال دوكۋمەنتتى! كەتەمىز! قورلاۋ عوي مىناۋ! — دەپ ايەل كۇيەۋىن ستولعا جۋان قارىنمەن جاپىرىپ تىقتى.
ارينە، جۋان قارىن اسەكەڭە ءجونىن ايتقان جوق، اسەكەڭ دە كوكتاستا بولعان ەمەس، جۋان قارىندى كورگەن دە ەمەس، بەتىنىڭ ءسولى ۆازەليندەي پىشىراپ، مايعا بوگىپ تۇرعان تۋ قاتىندى بازاردىڭ باقال جايماسىنان ەلەستەتىپ وسپاقتاي سالىپ ەدى، جۋان قارىن باقايى مىجىلىپ قالعانداي شار ەتىپ ىرشىپ ءتۇستى. شۋ كوبەيىپ، جۇرتتىڭ ءبارى كولىكتەرىنە جوڭكىلدى دە ەرتەدەن بەرى كۇن كوزىنە قاقتالىپ ساڭىرەيىپ-ساڭىرەيىپ جاتقان سۇمپيگەن "موسكۆيچتەر" مەن بۇيىدەي دومالانعان جيىرما ءبىرىنشى سەمىز "ۆولگالار" بۇرىلىپ الىپ تايا باستادى.
ءجۇندى اۋىز قيتار ءوز دوكۋمەنتىنە ءوزى جەتە الماي جىلاعانداي بولىپ ستولعا جاتىپ العان، اسەكەڭ ونان سايىن زارە-قۇتىن قاشىرىپ، ماسايراپ وتىرىپ اكت جاسادى: "ۆو ۆرەميا يسپولنەنيا سلۋجەبنوي وبيازاننوستي وبەزدچيك چەتۆەرتوگو لەسنيچەستۆا اكسۋسكوگو لەسحوزا ميشەل ادايحانوۆ بىل يزبيت دو پوتەري سوزنانيا نەكيم گراجدانينوم بەردەننيكوۆىم بەز وپرەدەلەنوي زانياتيي، پروجيۆايۋششەم ۆ گورودە كوكتاس پو ۋليسە انتونوۆا دوم نومەر 13. سووتۆەتستۆۋيۋششايا مەدسپراۆكا ي وبياسنيتەلنايا زاپيسكا پوتەرپيەۆشەگو پريلاگايۋتسيا. سۆيدەتەلي..."
— وسى قورقىتقانىڭ دا جەتەر، قايتارىپ بەر! — دەدى سيعات.
— ساكە، ءسىز دە كوڭىلشەك پە ەدىڭىز؟ ءبىر موردادان ايىرىلىپ وتىرعاندا... وسىندا قيسىقتار مەن مەرتىك-شارتىقتار ونسىز دا جەتكىلىكتى ەدى عوي.
— وسىنىڭ ءوزى دە زاڭعا تومپاق. شتراف دەگەندى قايدان ويلاپ تابا قويدىڭ؟
— ساكە، بۇلار تايگاعا ءبىر كىرسە، جۇگەرىگە تۇسكەن سيىرداي قايتىپ شىقپايدى. مىنا كىسىنىڭ بورداقىسى ايتپاقشى، ءبىر باقىر قاراقات پەن ءبىر سومدىق ساڭىراۋقۇلاققا بولا بەس ءجۇز سومدى كىم تولەي قويار ەكەن؟.. اقىرى قۋعان سوڭ توڭ ماي جۇتقانداي قايتىپ جولامايتىنداي كوكىرەگىن ازدىرىپ جىبەرەلىك تە! الدى-ارتى وسى دەيمىسىز، جەتكىزە بارسىن، ولەرمەن جۇرتقا وسەكتەن باسقا توسقاۋىل جوق. كۇنى بويى ءتورت كامەرانى شيكى رەزينامەن جاماپ-جاسقايمىن دەپ تىرپى قالماعان ءجۇندى اۋىز قيتار دوكۋمەنتىن ۇستاتقاندا قوجانىڭ قولىنان تابارىككە تاسبيىق العانداي قۋانىپ، تۇيەنىڭ جارتى ەتىن تيەپ الدى دا تابان استىندا تايىپ وتىردى.
— وسى مەن كىممىن؟! — دەپ ەندى مەشەل شىقتى.
— اجەپتاۋىر جىگىتسىڭ! — دەدى بەكەت. — باسىندا ءۇيىڭ، باۋىرىندا بايبىشەڭ بار. بۇيىرسا بالا سۇيەيىن دەپ وتىرسىڭ!
— جوق وسى مەن كىممىن؟!
— لەسحوزدىڭ دارداي وبەزدچيگىسىڭ. ايۋدان كەيىنگى تايگانىڭ قوجايىنى سەن ەمەسپىسىڭ!
— جوق، وسى مەن كىممىن؟! جۇرتتىڭ ماعان، مەنىڭ جۇرتقا سەنبەيتىنىم قالاي وسى؟!
مەشەل ءۇش قايتارىپ سۇراعاندا بەكەت تەگىن ۇلەستىرەر تيتۋلىن تاۋىسىپ الىپ داعدارىپ قالدى. تومپايعان مەس تورىنىڭ بويىنان مۇنداي ساۋالدى سيعات تا كۇتپەگەن ەدى.
— پوگران پولوسادان قۋامىن دەپ ۋشاسكەباي جاعامنان الدى، ەرتەڭ-بۇرسۇگۇنى تۋامىن دەپ جاعالاسىپ ءجاميلا وتىر، بالا سۇيەسىڭ دەپ سەن ىرجالاڭدايسىڭ، مەن بولسام قاتىن العانىما دا سەنىپ جۇرگەنىم جوق! — دەپ مەشەل بەت ورامالعا بەس قاباتتاپ وراعان تۇيىنشەكتى شەشىپ، قاتىرماسىنا ءالى شىبىن دا ساڭعىرماعان سۋ جاڭا پاسپورتتى بەكەتكە ۇستاتا سالدى. — كورىنگەن يتتەن تاياق جەپ كوزدەن ايىرىلىپ تۇرعانىمىز مىناۋ! مەن وسى كىممىن، سونى ايتشى؟!
— ويپىراي، قوبەكە، ايلاس قاتىن مۇڭداس دەپ، ادامنىڭ قايداعى ءبىر قىشىعان جەرىن قاسيتىنىڭ بار-اۋ! — دەپ اسەكەڭ دە وتتى ۇرلەپ جىبەردى.
— مەكەن-تۇراعىمىزدى سۇراي قالسا، بىزدە دە مىنا قيسىق مۇرىننان باسقا كورسەتەر بەدەل جوق!..
وتكەل باسىندا ءبىرىن-بىرى تۇگەندەپ تورتەۋى عانا قالعان، ەجيكباس توبەسى تاقتايداي بولىپ تاعى دا ۇيقىعا كەتىپتى، ءدال وسى جاتىسىندا تەبەن تۇرماق، قاشاۋ قاقساڭ دا سەزەتىن ءتۇرى جوق. قالىڭ ماشينانىڭ قاراسى ءۇزىلىپ، قالىڭ ورماننىڭ توبەسىندە شيراتىلعان شاڭى عانا تۇر. بۇقتىرمانىڭ سارىلىن قۇمىقتىرعان شىلدەلىكتىڭ شىرىلى مەن شەگىرتكەنىڭ ىسقىرىعىنان دا اپتاپتىڭ جالىنى ەسكەندەي. جانجالدىڭ جاراسى مەشەلدىڭ بەت-اۋزىندا قالعانمەن قاڭسىعى اركىمنىڭ اش وزەگىن تىرناپ، سوناۋ ءبىر جاسىل ورماننىڭ توبەسىن ايعايلاعان شۋدا شاڭداي ارتىنا كوڭىرسىك تاستاپ كەتىپ ەدى. لەسحوزدىڭ شتامپاسىنان باسقا نە پروپيسكاسى جوق، نە سەمياسى تىركەلمەگەن سۋ جاڭا پاسپورتتى بەكەت ءۇن-تۇنسىز ديرەكتورعا ۇسىنىپ ەدى، ۇستالماعان اقشاداي ءيىسى دە سۋ جاڭا، يەسىنىڭ تەرى سىڭبەگەن قىسىر قاعازدى ديرەكتور دا ءۇن-تۇنسىز ءتوس قالتاسىنا سالىپ الدى.
— قۇرىدىم! — دەدى مەشەل.
بيدونى مەن مەشەلدىڭ ات دورباسىن ارقالاپ ءجاميلا كەلە جاتىر ەكەن.
— حال ناشار، جىگىتتەر! — دەپ اسەكەڭنىڭ قيسىق مۇرنى دا تەرىس بۇرىلا بەردى.
ەرتەڭگىسىن ساۋ كەتكەن كۇيەۋىنىڭ بەت-جۇزىن ساسكەدە تانىماي قالامىن دەپ ويلاماعان كەلىنشەك مەشەلدىڭ موشەكتەي مورداسىن كورمەگەندەي، كورسە دە ءمان بەرمەگەندەي ىزەت ساقتاپ قايناعادان باستاپ امانداسىپ شىقتى دا:
— جارىقتىق، مىنا كۇن اپشىنى قۋىرىپ جىبەردى عوي، قاڭسىپ قالعان شىعارسىزدار، قىمىز ىشىڭىزدەر، — دەپ توڭ-تورىس تىنىشتىقتى بۇزدى. تورتەۋى بىردەي توڭ-تورىس ءجاميلانىڭ سوڭىنا ەرگەن، بۋدكاعا كىرىپ، جەتكەنى تاقتاي تابۋرەتكاعا، جەتپەگەنى تاپچانعا جايعاسقان سوڭ اسەكەڭ الدىن الا ءوزىن تاعى دا "جەرتۆاعا" بەرىپ سالدى:
اقتالمايتىن ءىس بولدى، ايتا المايمىن،
الباستى دا تاپ كەلدى سايقالدايىن.
جەڭەشەمىز كەشىرسە جارار ەدى-اۋ،
جەلىكتىرگەن اعاسىن سايتان قاينىڭ! —
— ە، باس ورنىندا بولسا، بەت قايدا قاشار دەيسىڭ، ايتەۋىر وزدەرىڭىز امانسىزدار عوي؟ — دەپ ءجاميلا بيدونىن اشىپ، كەسەسىن شىعارا باستادى.
كەلىننىڭ جاساعان ىزەتىنە، جايباراقات مىنەزىنە رازى بولا وتىرىپ، سيعاتتىڭ جانىنا باتىپ كەتكەنى ءدال وسى ءزىلسىز ءسوزى ەدى. "وزدەرىڭ امان وتىرىپ، ورتالارىنداعى ءبىر سورلىنى سوققىعا جىعىپ قويدىڭدار ما!" — دەگەندەي ەستىلدى. بەكەت تاعى دا: "ويپىراي، وسى جۇرت جاقسى قاتىندى قايدان تاۋىپ الا قويادى؟!" — دەپ تاڭ قالدى؛ بەتىنە جۇقالاپ تۇسكەن نوقتاسى، مايلى باۋىرساقتاي تەرشىگەن قوڭىرقاي ءجۇزى، مول كويلەكتىڭ ىشىندەگى توق ءبىتىمى كەشەگى ءوز اياعىمەن كەلگەن تەنتەك ءجاميلاعا مۇلدەم ۇقسامايتىن سياقتى؛ مامىرلاعان ءجۇرىسىن، مايىسقان جۇزىكتى ساۋساقتارىنا دەيىن قىزعانشاق كوڭىل مەشەلگە قيماي وتىرعانداي.
قىمىزدى ماقتاپ ءىشىستى. جورتا ماقتاسقان جوق، راسىندا ماقتاعانداي-اق ەكەن: مەيىزبەن باپتاعان توساپتاي سارى قىمىزدىڭ تاڭداي تىتىرەنتەر اشۋى دا جوق، شيكى تاتيتىن مومىن دا ەمەس، ءتىلدىڭ ۇشىندا قالاتىن تاتتىلىگى ءشول باسار سۋسىننان كورى مايەككە جاقىن قىمىراندى ەسكە سالعان. ىدىستىڭ سانىنەن، استىڭ دامىنەن قولدىڭ بابىن ىزدەيتىن سيعات ىشتەي اسەمنىڭ ساباسىمەن سالىستىرىپ يتجىعىس ءتۇسىردى دە، اسىراۋى كەلىسسە كەيىنگى جاستان دا ونەر قاشپايدى ەكەن-اۋ دەپ ءسۇيسىندى.
— كەلىنجان، قىمىزىڭ ءبىر قىزدىڭ قالىڭىنا وتەۋ بولعانداي ەكەن، مىناۋ ەلدە جوق مەيىزدى قايدان الدىردىڭ؟ — دەدى.
— اعاتاي، ماقتاۋىڭىزدى مال يەسىنە ايتىڭىز، — دەپ ءجاميلا كوپە-كورىنەۋ مەشەلدىڭ كوكشيگەن بەت-اۋزىن جۇرت كوزىنشە اقتاپ الدى. — مەيىزدى كۇيشى قاينىم تۇركىستاننان الدىرعان، — دەپ اسەكەڭدى دە بالىق ۇلەستەن قۇر قالدىرعان جوق.
جالعاندىعى جوق، ءسوزىن قۇلاققا عانا ەمەس كوڭىلگە دە اعىمدى ەتىپ جەتكىزدى. جاس تا بولسا جوقتى بارعا بالامايتىن، باردى جوققا سانامايتىن، وت باسىنىڭ تىنىشتىعى مەن بەرەكەسىنىڭ ساياساتشىل بايبىشەسىندەي ورنىقتى مىنەز تانىتقان كىشىپەيىل كەلىن كىسىلىكتەن دە قۇرالاقان ەمەس سياقتى. ءارى كوش، بەرى كوش، ءارى قارا، بەرى قارامەن دۇرەگەيلەنىپ كەتكەن اقسۋدان وكپەسىن ازىلدەي، ءازىلىن اڭگىمەدەي قىلىپ وتكىزەتىن ايەل جۇراعاتىنىڭ قوجىراي باستاعانى قاشان. ءجاميلاعا تامسانىپ وتىرىپ، سىنىق كەلىننىڭ ماساقبايداي كەپكەن شالدىڭ تاربيەسىنەن شىققانىنا كۇدىكتەنىپ، كوزگە قوراش كورىنگەنمەن ەركەكتىڭ ءبارى كۇن ولتىرگەن ءدالدىر ەمەس، ۇرعاشىنىڭ ءبارى كۇنىن باققان كۇڭ ەمەس، ەلى جاراسسا، ەلىڭە جاراساتىن زيالى جۇرتتىڭ سارقىلماعانىن سەزدى دە "مەن وسى كىممىن؟" — دەگەن مەشەلدىڭ سۇراعانىنا قايتىپ ورالعان...
2
ەلدىڭ سورى كوشى-قوندى، حالىقتىڭ سورى ميگراسيا ەكەنىن سيعات جىگىت-جەلەڭ كەزىندە-اق ۇققان. بۇل ەلدىڭ قايماعى قاشان بۇزىلدى دەسە، سيعاتتىڭ ەسىنە ون التىنشى جىلدىڭ يۋن جارلىعى تۇسەدى. ەكى بولىس قاراتاي ۇلارداي شۋلاپ، التايدىڭ باۋىرىن شاڭ قاپتىرعان دۇربەلەندە تۋ كوتەرەتىن باسشىسى بولماعان مومىن ەل قاراپ وتىرىپ ءوز شاڭىنا ءوزى اداسىپ، تاسىعان سۇتتەي ءوز وشاعىن ءوزى ءسوندىرىپ ءبىر تىندى. سەرگەلدەڭ مەن سەنىمسىزدىكتەن قاجىعان قايران توبىر قايداعى ءبىر قاجىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، پايعامباردىڭ اقتاۋىن كوتەرەمىز دەپ ءبىر ساندالدى. اقىرى ەلدىڭ جارعىسىن ارعى بەتكە جىرىپ اكەتىپ، ءشۇرشىت يمپەراتورىنىڭ قىلىشىنا اپارىپ سالدى دا، پايعامباردىڭ اق تۋى تۇگىلى اتاسىنىڭ باسىن ارۋلاپ كومۋگە اقىرەت تاپپاي قور بولىپ قىرىلدى. انشەيىندە شۋىن جيا الماي، سوعىس دەسە قانى قارايىپ، دەلەبەسى قوزىپ شىعا كەلەتىن اق پاتشانىڭ قارۋىنا قارسى تۇرار كۇش قايدا! بەرىدە قالعان ابدىك بولىس اۋەلدە قول جيىپ، نايزا شوشايتقان بولىپ ەدى، كەيىن گەنەرال-گۋبەرناتورمەن تاباقتاس بولعان تانىستىعىن جىرتا الماي، ءارى ەلدى بوسقا شىعىنداما دەگەن ساپانىڭ اقىلىمەن ون تۇتىننەن ءبىر ازاماتتى قارا جۇمىسقا بايلاپ بەرىپ، بار پالەدەن قۇتىلدىم دەگەن. ويسىراپ قالعان وتاندى، ورنى ۇڭىرەيگەن وشاقتى تولتىراتىن كەيىنگى ۇرپاق ورتەڭنەن قالعان شيدەي شانجاۋ-شانجاۋ ەربەيىپ، جاماۋلىققا جارامادى. ون ەكى اعايىندى بالكوبەك تۇقىمىنان جالعىز قالعان ساپا ەدى، قالعاندارى: "زامان وڭالسا تۋعان جەرگە تاعى دا ورالارمىز"، دەپ الدى-ارتىنا قاراماي ۇدەرە كوشكەندە وبالىنا قالام با دەپ توقتاتپاعان. ەگەر ساپاعا مال بىتسە، ول دا ءبىر اتانىڭ تىرنەكتەپ جيعان ماڭداي تەرى، ون ەكى ءتۇتىننىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى، ارتىنا قالدىرىپ كەتكەن اماناتى-تۇعىن. مال قالعانمەن باس قالمادى، مالدى قۇرايتىن باس بولعانمەن، باستى قۇرايتىن مال ەمەس. قۋراسا كانە؟! سول قايدا؟! قاسقىردان زارەزەپ بولعان قويداي يت ۇرسە دە ۇركىپ الا جونەلەتىن ەرگەنەكتىنىڭ ءبىر تايپاسىن ءدىندارى بار، دۇمشەسى بار وكتيابردىڭ دۇمپۋىمەن تاعى شوشىتىپ، قيت ەتسە قيادان اسا قاشاتىنداي ىرگەسىن قوپاڭداتىپ ءبىر قويدى. ريەۆوليۋسيانىڭ نە ەكەنىن، كىمگە نە اكەلە جاتقانىن تۇسىنبەك تۇگىلى، قاۋاشاعىندا قاسىقتاي مي جوق رۋحاني دۇمشەلەر، ايتەۋىر باردىڭ مالىن تالاۋ كەرەك دەگەن ۇرانمەن اتالاستى دا، قوڭسى وتىرعان اعايىندى دا بايعا تەلىپ، بۇكىل جۇرتتىڭ جالعىز-جالعىز اياق ارتارىنا دەيىن سىپىرىپ اكەتىپ تۋ-تالاقاي قىلسا، كالىكتىپ كەزىندە "اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن" دەگەن شولاق بەلسەندىلەر كەدەيدىڭ ءوزىن دە قايتا تاركىلەپ شىقتى. كوزى اشىقتار ۇلتشىل، كور سوقىرلار كوپشىل اتانعان كەزدە، ەسىمحان سياقتى "جىندىباي جەلدىبايەۆتاردىڭ" اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ تۇرعان كەزدە ەل قارا ورمانىن تاستاپ، جاياۋ-جالپىلاپ، كول تاڭداعان جىل قۇسىنداي، ايتەۋىر كوشى-قوندىعا كوندىگىپ العان سورلى قازاق تاعى اۋدى؛ كول تاڭداپ، جەر تاڭداعان جوق ەدى، ۇرەي قۋعان سوڭ تۋعان جەردەن جىرتىلىپ ارەڭ ايرىلعان؛ التايدىڭ بەرگى بەتىندە "اقتابان شۇبىرىندىنى" قولدان جاساعان دۇمشەسى، شولاعى مەن ەلگە ساندىگى، كىسىلىككە ماندىگى جوق بەيشاراسى مەن بۇرلىققان جۇرت قانا قالدى دا، قوناق قابىلدايتىن قوجايىنعا، ەل سىيلار ەنەگە زار بولعان كەز تۋدى، قايماعى كەتىپ، قاسپاعى قالعان كۇيكى توبىر قازانعا قاق بولعان جوق، ۋىعى شولاق، تۇندىگى جىرتىق يتارقالار قارا شاڭىراقتىڭ ورنىن تولتىرا المادى، جەردەن قاسيەت، ەلدەن بەرەكە كوشتى، جابىنىڭ ساۋىرى سەرە بولىپ، جاقسىدان ب ا ق قايتتى. ەندى-ەندى ەس جيىپ كەلە جاتقاندا وتانعا فاشيستەر شاپتى دا ەر-ازاماتتاردىڭ ارتىنداعى ۇرپاعى — عۇلاما مەن بەسكەمپىرلەردىڭ، تاسقاباق پەن مەشەلدەردىڭ ءتۇرى مىناۋ...
"ەلۋ جىلدا ەل جاڭا" دەيتۇعىن، ەل جاڭاردى، ءبىراق ونىڭ ەلدىگىنە قازىق بولار قاسيەتى جاڭارعان جوق، جەتى اتاسى تۇرماق جەتى كۇننىڭ ار جاعىن جۇپتاي بىلمەيتىن جەتىممەن "مەن وسى كىممىن؟" دەگەن ۋايىم ەندى عانا تۋا باستاپتى. جەتىمدەر ولكەسى اتانعان قاراتايعا جان-جاقتان جيىلعان، وگەيلىگى جوق بولعانمەن ەنشىلى وزىندىگى جوق كەلىمسەكتەرگە كىسىلىك، پاراسات دەيتۇعىن ول باستا-اق قونباعان. تايگا تىلىندە ساياقتار، كالىمششيك اتانىپ كەتكەن دۇرەگەي قاۋىمدا شارۋاعا باس، وشاققا تاس بولۋ نيەتى ەندى ويانا باستاسا، مەشەلدەردىڭ دە كىسىلىك قاقىسىن، مورالدىك پراۆوسىن تالاپ ەتكەنى دە. ەرتەڭگى كۇنى قاي جەردىڭ ءشوبىن تاپتاپ، قاي جەردىڭ سۋىن ىشەرىنە كوزى جەتپەي، جەل اۋدارعان قاڭباقتاي قاڭعىرىپ كەتە بەرەتىن كالىمششيكتەردى ەل قىلۋ ەتەك باستى تىرلىككە بايلاۋدان دا باستالاتىن شىعار. وتىزدان اسقانشا ءوز وشاعىن تۇتەتپەگەن سالت باس ساباۋ قامشىدا ەل مەنىكى، جەر مەنىكى دەگەن سەزىم قايدان بولسىن، ەل-داعى، جەر-داعى جاۋاپكەرشىلىككە قوسا ازاماتتان جۇرەكتىڭ جىلۋىن قالايدى، ساعىنىشىن، جاناشىرلىعىن كۇتەدى؛ ءوزىن-وزى كۇتە الماي، ءوز قولى وزىنە جەتە الماي، ءوز ۋايىمىنان ءوزى وزا الماي جۇرگەن جارىم كوڭىل جارلى جومارتقا جۇرەك جىلۋى قايدان كەلسىن!.. باردى جوق قىلعان پۇشايمان، جوقتى كوكسەۋشى مە ەدى. ءوزىنىڭ عانا ەمەس، ۇرپاعىنىڭ ءۇمىتىن ەل كوشىنە قوسپاعان تۇلدىر بولاشاققا ارمان قالدىرۋشى ما ەدى!..
ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءمانى، ءبىر كەسە قىمىزدىڭ ءدامى سيعاتقا وتكەننىڭ ءبىراز مۇڭىن شالدىرىپ، اياداي بۋدكاعا قايتا اكەلىپ قامادى. مەشەل ىستالعان قوي ەتىنىڭ ورتان جىلىگىن جالاڭاشتاپ تاستاپ، ەندى قىمىزبەن قۋالاپ وتىر ەدى، ءجاميلا ونى سيعاتتىڭ كوزىنەن كولەگەيلەي بەرىپ سۇيەكتى قويدىر شەلەگىنە قاعىپ جىبەردى دە قىمىز ساپىرعان بولىپ قۇلاق باستى قولىنا الدى.
— ءوي، مەنىڭ تاماعىمدا نەڭ بار؟! ەتىڭ تاباقتا جاتىر عوي، قۋ جىلىكتى دە قيمايمىسىڭ؟! — دەپ مەشەكەڭ كادىمگىدەي قىزاراقتاپ قالدى.
ءبىر ىركىلگەن سۇيەكتى قايتا-كايتا قاجالاپ، شاينامانى كىسى كوزىنشە قىمىزبەن قۋالاۋ ەرسى ەكەنىن مەشەل قايدان ءبىلسىن! ايەلى قىسىلعانمەن كەپكەن شالدىڭ كەسىرىنەن كەپتەلمەي قالعان مەشەلدىڭ اش قۇرساعى نامىسىڭدى نە قىلسىن! قىمىزدى شالاپتاي، شالاپتى شاعاناقتاپ ءىشىپ ۇيرەنگەن قايران مەشەكەڭ ادەپتى قايتسىن! سۇيەككە تالاسىپ، قىزاراقتاۋىن مەشەكەڭ قىزاراقتاعانمەن، قىزارۋىن ءجاميلا قىزاردى، ايتەۋىر كەكەتكەنى بەلگىسىز، جۋىپ-شايعانى بەلگىسىز، كۇيەۋىن اسەكەڭشە قوبەكە، مەشاعا دەپ قومپيتپاي:
— باتىرەكە-اۋ، سەنىڭ جۇمىرىڭا سۋىق تاماق جاقپايتىن ەدى عوي، كەشكى اۋىز اشارىڭا تاعى ءبىر كەلىپ قايتارمىن! — دەپ تورسىلداعان شىركىننىڭ بوركىن قوپاقتارداي قىلىپ، ءوزىن-وزى زورلاپ ەزۋ تارتتى.
جەتى جىل بويى بيدايدىڭ بىرت كوجەسىن دە، ۆەرميشەلدىڭ قىرت كوجەسىن دە مەشەلمەن ءبىر ساپتىاياقتان ءبولىپ ىشكەن بەكەت بۇعان ءمان بەرگەن جوق، سيعات مەشەلدى اياپ:
— راسىندا كەلىننىڭ مىنا قىمىزى ەرۋ بوپ ىشەتىن تەكتى سۋسىن ەكەن، — دەپ ءجاميلانى دا اقتاپ شىقتى.
— بۇل دا ءبىر بىتكەن ءىس بولدى! — دەپ اسەكەڭ "شيپكاسىنىڭ" شيراتىلعان ءتۇتىنىن قيسىق تاناۋىمەن قۋالاپ ۇرتتاپ وتىرىپ، نەگە ايتقانى، كىمگە ايتقانى بەلگىسىز، ءبىراق اۋىز جيعانشا بولعان جوق، شولاق بايتالعا تراكتور تارتپاس اباجاداي اربا سۇيرەتكەن پۇشپاق بورىكتى ەڭگەزەردەي شال شلاگباۋمدى شىرەي توقتادى.
— ەي، بۇل اۋىلعا اۋسىل تيگەن بە؟ مىناۋ كارانتيىننىڭ الا قوپاسى نەسى؟! — دەپ اربا ۇستىندە قاراقشىداي قالشيىپ وتىرىپ ايعاي سالدى.
— اقساقال، جول بولسىن! — دەپ الدىنان اسەكەڭ شىقتى.
— جول سىلتەمەك سەنەن بولسىن!
— قايدا تارتتىڭىز؟
— قايدا تارتقانىمدا شارۋاڭ قانشا، مىنا پالەندى اش! — دەپ شال موينىن بۇرماعان قالپى پۇشپاق بوركىنىڭ استىنان اسەكەڭدى مەنسىنبەي كوزىنىڭ قيىعىن عانا زورعا قيدى.
— جوق اقساقال، ءجونىڭىزدى ايتپاساڭىز، بۇل الا قوپپا جوپ-شەڭكىمەن اشىلمايدى! — دەپ اسەكەڭ دە تاناۋىمەن اتىپ تۇر.
— وي، ءپال اي، تۇزگە شىققاننىڭ ءتۇسىن تەكسەرىپ!.. كىران اسىپ بارا جاتىر دەيمىسىڭ؟! مىناۋ تۇرعان بۇعىلى اۋىلعا جەتسەم بولدى، بۇلاۋعا تۇسەم دە قايتام!.. الدە، ءتىسىمدى دە سانارسىڭ؟!
— مەدسپرابكەڭىز بار ما؟
— و نەتكەن سپراپكە؟
— ەپيدوكرۋجەنيەدەن!
— و نە پالە؟
— دەنى cay، قوتىر-قوتىر سياقتى جۇقپالى دەرتى جوق دەگەن لوكتىردىڭ قاعازى بار ما؟
— شىراعىم، جىلدا شومىلىپ جۇرگەن قويمالجىڭ قورداعا دا سپراپكە شىعىندايمىز با؟ — دەپ شال بۇعىداي موينىن زورعا بۇرعاندا پۇشپاق بورىكتىڭ استىنداعى كۇمپيگەن جەلكەسى بەستى قوشقاردىڭ قۇيقالى شۇيدەسىندەي قۇج-قۇج بولىپ قاتپارلانىپ شىعا كەلدى. جۇقپالى دەرت كىرلى ادامدا بولادى، شىراعىم. مەنىڭ ءبىر تۇگىلى ەكى قاتىنىم بار. ولە قالسام، توقالىم ءالى دە ءبىر ەركەكتىڭ بەلىن قاقتاعانداي. وسى سپراپكە ساعان جەتە مە؟!
— قاپ! قۇرىعان جەرىڭىز وسى بولدى-اۋ، اقساقال! توقالىڭىزدان ءبىر جاپىراق قولحات العاندا عوي!.. قاعازسىز قارا باسىڭىز بۇل كۇندە قورقا جۇرمەيدى!..
— وي، ءپال اي، قاعازىڭ كۇيەك بولا ما! ەركەكتىڭ قاۋقارىن ۇرعاشىنىڭ اڭسارىمەن ولشەيتىن قۇشناش ەدىم دەسەڭشى ونان دا!.. ءسىرا، سيعاتتىڭ ءامىرى بولسا كەرەك، الا سىرعاۋىل شوشاڭ ەتە قالدى دا شولاق بايتال اباجاداي اربانى ىڭىرسىتىپ جىلجي بەردى. الدا-جالدا اربانىڭ جارمىسى ءۇزىلىپ قاپ كەتسە دە ەڭگەزەردەي قاراقشىنىڭ ارتىنا قايىرىلىپ قارار ءتۇرى جوق، ىردۋاننىڭ ەكى قاپتالىن كەرىپ وتىرعان پىلدەي شىركىندى ۇيىنەن شىققاندا كرانمەن كوتەرىپ سالدى ما ەكەن؟.. جايىمەن دە كەتكەن جوق، جەلكەسىمەن اتىپ:
— شىراعىم، وسى جەردە تاپجىلماي تۇرار بولساڭ، الداعى جىلى كۋالىككە توقالىمدى تەڭدەي كەلەرمىن! — دەپ اسەكەڭە نوس كورسەتتى.
قالانىڭ تەرىمشىسى مەن تەنتىرەمەسىن توقتاتقانمەن قىدىرىمپاز اعايىنعا توسقاۋىل جوق ەدى. سوڭىرا بالقاراعاي پىسكەن سوڭ توقسان جەردەن توسپا قويساڭ دا ەلەۋىشكە قۇيعان سۋداي سورعيتىنى بەلگىلى.
اسەكەڭنىڭ امالسىزدان تاپقان "ەپيدوكرۋجەنيە" دەگەن سىلتاۋى ويدا جوقتا ديرەكتورعا وي سالدى دا مەرۋەرتتى الىپ كەلۋگە قوتيىندى مەدپۋنكتكە جىبەرىپ، قالعاندارى پانتوۆاركاعا جاياۋ تارتتى.
— سەرى اعا، جولاي ەرۋ بولىپ سۋسىن ىشە كەتىڭىز دەيتىن دايىندىعىمىز جوق، بۇرىن-سوندى بوساعامىزدى اتتاماپ ەدىڭىز، ۇياتتى بوپ قالامىز با دەپ تۇرمىز، — دەدى ءجاميلا ىدىس-اياعىن جيناپ جاتىپ.
كىشىدەن "ساكە"، جاعىمپازدان "سەرى"، تۇستاستان "سەرىي" دەگەندى كۇندە ەستىپ جۇرگەن سيعات كەلىننىڭ اۋزىنان شىققان "سەرى اعاسىنا" شىنىمەن جانى ءيىپ سالا بەردى.
— راقمەت، كەلىنجان، اللا جازسا استىڭ ءدامىن شىلدەحانادا تاتاتىن بولايىق! — دەدى.
— ونىڭ جولى بولەك قوي، قانشا ساراڭ بولعانمەن ءىنىڭىز قالجاعا ءبىر توقتى شالماس دەيسىز بە، — دەپ ءجاميلا ءارى ىستىقتان ميى قۇرتتاپ، ءارى استان سوڭ مەڭ-زەڭ بوپ قالعىپ وتىرعان مەشەلگە قارادى. الۋعا كەلگەندە التىندى دا ازسىنىپ، بەرۋگە كەلگەندە كوڭىلى تۇسپەسە باقىرعا دا بەرىش بوپ قالاتىن مال يەسىنىڭ قۇلاعى تۇرىك ەكەن، كوزىن تابان استىندا جاپاق ەتكىزىپ اشىپ الدى.
— انە، بۇل ەندى سويتەت!! — دەپ اتىپ تۇردى. — ماقتاساڭ بولدى، انشەيىندە دە كەبەجەسىنىڭ قاقپاعى جابىلمايتىن دالاڭباي شىركىن ەرتەڭگى كەلىمدى-كەتىمدىگە كەپكەن جىلىك قالدىرمايدى. ماقتاعاندى كىم جەك كورسىن، ءارى بەتى اشىلماعان جاس بولسا، ءارى دوعال كۇيەۋىنىڭ دوكىر مەكىرەسىنەن باسقا جىلى ءسوز ەستىمەگەن جەتىم كوڭىل بولسا، ءبىراق ءجاميلا تەك ماقتان ءۇشىن ەمەس، زەرىكتىرگەن جالعىز ءۇي، وزگەرمەيتىن قوڭىر توبەل وشاعىنىڭ اندا-ساندا بولسا دا جاڭا ءسوز، جارقىن ىقىلاسپەن ءبىر تولعانىن كوكسەۋشى ەدى. سەزىمتال سيعات سونى بىلە قويدى دا:
— جارايدى، كەلىنجان، كوپكە اۋرە بولما، ازعا دا قاناعات، قايتار جولدا سوعىپ، مىنا باتىردى ءبىر ساماۋىر شايعا شىعىنداتىپ كەتەرمىز، — دەپ ءجاميلانىڭ كوڭىلىن، مەشەلدىڭ كونىن جىبىتكەندەي بولدى.
— ءوي، مەن قايدا قالدىم؟!
جۇرت قوپارىلا جونەلگەندە مەشاعاڭ كوزى كوكشيىپ الا سىرعاۋىل ەكەۋى دارا قالىپ بارادى ەكەن. تۇڭعىش رەت وعان بەكەتتىڭ جانى اشىدى، سويتە تۇرا قوسارعا ەرگەنىن قوش كورمەگەندەي:
— ە، سەن قايتۋشى ەدىڭ، سەنەن باسقا وتكەلگە قورعان بولار كىم بار؟ — دەپ ادەيى وسپاقتادى. — تاعى ءبىر كوزدى بوسقا شىعىن قىلعانشا بىرەۋىمەن قۇتىلا تۇرالىقتا!..
— اسەكەڭنىڭ ايبارىنان سوڭ يەن بەكەتتى جاۋ شابا قويماس، — دەپ سيعات اراعا تۇسكەن بولدى. — ارى-بەرىدەن سوڭ قوبىلاندى سەنىڭ بەكەتىڭە قاراۋىل بولۋعا بورىشتى ەمەس، ءوز شارۋاسى، ءوز مىندەتى بار. ءتۇبى ءدال وسى وتكەلدەن پوجارنىي پوست ۇيىمداستىراتىن شىعارسىڭ، جولداس باس ورمانشى!..
— ە، باسە! — جەتىمسىرەپ تۇرعان مەشەلدىڭ كوڭىلى ورنىعىپ، ءجاميلانىڭ ىدىس-اياق سالعان قورجىنىنا جارماستى. — تىم بولماسا تىشقان مۇرنىن قاناتپاساڭ باستىقتاردىڭ نازارىنا ىلىكپەيسىڭ، كۇل دا بولسا وعان دا قولقابىس كەرەك شىعار. سولاي ما، ءجاميلاش؟.. "سۇيرەپ قوسقان تازى تۇلكى الماس" دەۋشى ەدى، جەگىندى كولىكتەي باس بەلەڭ بولىپ قالعان مەشەلدى ءجاميلا كىسىلىككە سۇيرەپ-اق باقتى، ءبىراق جاۋىردىڭ قومىتىنا قايتا-قايتا ءوزى كەلىپ باسىن تىعا بەرگەن سوڭ، شامىرقانىپ ءبىر قارادى دا ىدىس-اياعىن وعان جۇك قىلماي وتىرىك كۇيبەڭدەپ كەيىندەپ قالدى. پانتوۆاركا جاڭادان كوشىپ قونىپ جاتقان ءبىر اۋىل سەكىلدى: قاپتاعان پالاتكا، شوپتەن سوققان يتارقا، كەنت جامىلعان ءارتۇرلى ماشينالار، ىبىر-جىبىردان جارتى شاقىرىم اۋلاقتا ءمۇيىز وتايتىن ستانوكتىڭ مۇناراسى سەلتيەدى. سوقتاۋىلداي قىزىل شىرايلى سالت جىگىتتىڭ قارسى بەتتى دۇربىمەن تىنتكەنىنە ءبىراز بولىپ ەدى، سيعاتتار كەلگەندە قارا كەردەن قارعىپ ءتۇسىپ امانداستى دا تابان استىندا قايتا ءمىنىپ الدى. "ستارشوي!" — دەگەن الدەكىمنىڭ ايقايى قايىندى بىتقىلدىڭ قيقۋىمەن قاتار ەستىلىپ ەدى. قارا كەر ەلەڭدەپ قۇلاق تىگە بەرگەن سوڭ، ستارشوي ءدۇربىسىن كوزىنە قايتا كيدى.
— وسى ستارشوي دەگەن نە تيتۋل، سونى ايتشى؟
— ول تۇقىم قۋاتىن لاۋازىم عوي، ساكە! — دەپ ايتقازى جىميا جاۋاپ قاتتى. — ۇلى اكەم ستارشوي بولىپتى، اكەم دە ستارشوي بولعان، ەندى مەن ستارشوي بولىپ ءجۇرمىن... اكەم ايتپاقشى، دۇرەگەيلەپ تۇسىندىرسەم، ستارشيي مارالوۆود، قازاقشا ايتقاندا اعا باقتاشى.
— اعا باقتاشى دەگەن دە بولدى ەكەن-اۋ؟ ونان دا مال يەسى دەمەيمىسىڭ.
— ونداي ءسوز ءبىزدىڭ تىلىمىزگە سيا ما... شىنىمدى ايتسام، ورىسشا ۇرىسپاساق قاتىن دا ءتىل الا بەرمەيدى. ءبىر انادان تۋعان ون بالانىڭ بەسەۋىنىڭ ەسىمى ورىسشا، ەركەلەتسەك ونى بىردەي ورىسشا بولىپ شىعا كەلەدى. ورتالىقتاعى جالعىز ورتا مەكتەپتىڭ ءوزى دۇرەگەي. سونان سوڭ مەن دۇرەگەي بولماعاندا، مەن ستارشوي بولماعاندا كىم بولماق؟! مال يەسى دەگەنىڭىز بۇل ەلدىڭ قۇلاعىنا وتىقپايتىن بوتەن ءسوز عوي، ساكە!..
— ەلىڭ سولاي ايتسا، مەن دە رازى.
— ەلدى قايدان بىلەيىن، ءبىز مال باققان ادامبىز عوي...
— مالدى قاي تىلدە باعاسىڭدار؟
— ءاي، ناعاشى-اي، قىرىق سەركەشكە قۇددى مەن قارىزدار بولعانداي تاقىمداپ قويمادىڭىز-اۋ! — دەپ ايتقازى تابان استىندا ناعاشى تاۋىپ الا قويدى. — باياعىدا بيلىككە تالاسامىن دەپ التايدىڭ تەرىسىنە اۋىپ كەتكەن جارتى جۇرتىڭىز ون مەتر كەنەپ، ءبىر تەڭگەلىك سولكەباي ءۇشىن موينىنا كرەست تاققان ەكەن، تۇلكىبايى — ليسيسىن، قاسقىربايى — ۆولكوۆ، ەشكىلىبايى — كوزلوۆ بولىپ كەتكەن جيەندەرىڭىز عوي وسى مالدى باعىپ وتىرعان. ءبىراق مالدىڭ ءتىلى بىرەۋ-اق، ول — باپ. بابىن تابۋ ءبىزدىڭ مىندەت.
— سوندا ستارشويدىڭ مىندەتى نە؟
— ءبىزدىڭ مىندەتتى كورىپ تۇرسىز عوي. ناعاشىلارىم قىرىق سەركەشىمدى قاي سايدان اكەلىپ قوسار ەكەن دەپ دۇربىمەن قارايمىن دا تۇرامىن.
توعاي جىم-جىرت، تورعاي دا جۋساپ قالعانداي. كوز ۇشىنداعى اۋىلدىڭ تۇسكى ءتۇتىنى دە ۇزىلگەن. ورازاسىن اشپاعان ون جىگىتتىڭ اقباستىنىڭ قياسىن شىرق اينالىپ ەكى بۇقانىڭ سوڭىنا تۇسكەنىنە بەس ساعات بولىپتى. جالاما قيادان تىكە سالعان سالت اتتىلار دومالاعان تاستاي ەتەككە اعىپ ءتۇسىپ ەدى، نۋ شالعىننىڭ اراسىنان ەدىرەڭدەگەن ەكى ءمۇيىزدى كورگەندە قارا كەر يەسىنىڭ تاقىمىن كۇتپەي-اق سۇقسىرداي ۇشىپ الدىن كەستى. مارال جارىقتىق اياعىنىڭ استىنا قارامايتىن جانۋار، ونىڭ بار سۇلۋلىعى دا تاكاپپارلىعىندا بولسا كەرەك، تۇرسا دا، قاشسا دا يەگى اسپاندا.
قاشانىڭ بيىكتىگى بەس مەتر. بولەك-بولەك بەس شارباق. بەس شارباقتا قۇما-قۇما بەس ەسىك. ەڭ سوڭعىسى — جالعىز اتتى سىيمايتىن تار ءدالىز، شەگىنەتىن بۇلتارىس تا جوق، ستانوككە اكەلىپ ءبىراق تىعادى. تاعىنىڭ ازىرەيىلى — قان ساسىعان وسى ستانوك، ءيىسىن العاننان-اق تىك شاپشىپ، ۇڭىرەيگەن قۋىستان ايۋ كورگەندەي ۇركەدى. اۋىزعى شارباقتاعى ون بۇقانىڭ ونى دا ۇڭىرەيگەن قۋىسقا ەدىرەيىسىپ، ءتورت تاعانداپ قاتىپ قالىپتى، بۇيىرىنەن سويىلدىڭ ۇشى قادالعاندا دا تىرپ ەتكەن ءبىرى جوق. جىگىتتەردى ازاپقا سالعان قوس بۇعى اۋىزعا كەلىپ كەپتەلدى دە ارمەن قاراي باسپاي قويدى. ءبىرى اق جون كەرىسكەندەي ءداۋ بۇقا، ءمۇيىزى دە قارا تايداي، ەكىنشىسى — سىپتارداي كەر دونەن ەكەن. ون ات كەلىپ قىسپاققا العاندا كەس-كەستەپ وراعىتا بەرگەن دونەندى اق جون بۇقا الدىڭعى اياقپەن كۇرس ەتكىزىپ ءبىر تارپىعان، دونەن بايعۇس ۇمتىلىپ بارىپ شوگە تۇسكەندە، ستارشوي "پىشاق!" — دەپ ايعاي سالدى.
اشۋلى اق جون ءبىر تارپىعاندا-اق بەل ومىرتقاسىن ءۇزىپ جىبەرگەن ەكەن، كەر دونەن قاس قاعىمدا پىشاققا ءىلىندى، قاس قاعىمدا ءمۇيىزى وتالدى. تاعىمىسىڭ دەگەن وسى. بەس ساعات بويى جان ۇشىرىپ قاشقاندا اقىرى تاپقانى اجال بولدى. ەركىمەن كەلىپ ستانوككە كىرگەندە مۇيىزىنەن عانا ايىرىلىپ شىعاتىن ەدى، قورلىقتان كورى اجالعا باس ۇرعاندى ارتىق كورەتىن تاكاپپار شىركىنگە داۋا جوق. قان ءيىسىن العان شارباقتاعى ون ءبىر بۇقا قاتار تۇرىپ كۇرس-كۇرس جەر سوققاندا قاشا سالدىرلادى.
— بۇعى، مارالدىڭ بار قايراتى الدىڭعى ەكى اياعىندا، — دەپ ءتۇسىندىردى ايتقازى. — ۇيىقتاپ جاتقاندا ايۋ سوقپاسا، قاسقىرعا الدىرمايدى، اسىرەسە قوزى قاسىن قورعاعاندا ۇرعاشىسىنان وتكەن وجەت حايۋان جوق. ەڭ نازىك مۇشەسى — ءمۇيىزى، قانداي جىنىسقا قۋالاپ سالساڭ دا ءبىر بۇتاعا ىلدىرمەي، ءبىر سىزات تۇسىرمەي الىپ شىعادى.
راس تا بول ار، ينە ءپىسىپ الساڭ قان شاپشيىن دەپ كەرىپ تۇر.
قانشا جىل قاسىندا ءجۇرىپ بەكەت بۇعىلى اۋىلدىڭ ىشىنە ءبىر كىرىپ شىقپاپتى-اۋ، كوزىنىڭ استىنداعى ەكىنشى تىنىستىڭ ۇڭىرەيگەن قۋىسىن دا ەندى كوردى. ءولى باستى ارقالاعانى بولماسا، اسەكەڭ دە ءتىرى تاعىنىڭ قاسىنا ءدال وسىنداي جاقىن بارماپتى.
— ستارشوي! — دەپ باقتاشىلاردىڭ ءبىرى قۇرىعىن كوتەردى.
ايتقازى پاراد قابىلداعانداي جاعالاپ ءجۇرىپ ون ءبىر بۇقانىڭ ءمۇيىزىن تۇگەل ساناپ شىقتى. ساناپ شىقتى دا:
— تۇگەل وتايمىز! — دەپ ستانوككە اپاراتىن تار ءدالىزدى يەگىمەن نۇسقادى. ون ءبىر بۇقانىڭ تاعدىرىن ستارشويدىڭ يەگى شەشتى. ەكى جىگىت كەر بۇقانى جاۋكەمدەپ جاتقاندا سيعات ايتقازىنى شاقىرىپ الدى.
— باس-سيراق، وكپە-باۋىر وزىڭدىكى، قالعان ەتىن بەزبەنگە سالىپ، مەشەلدىڭ كاردونىنا جەتكىزىپ تاستا، اقشاسىن كاسساڭا قولما-قول تولەپ كەتەمىن.
— ناعاشى بىزگە وسىنىڭ تەرىسى مەن ءمۇيىزى دە جەتەدى، باستان جاقتى ايىرعانداي قىپ قايتەمىز، جەگەن اۋىز جەسىن، تۇگەل اپارىپ تاستايىن.
— ەندەشە، كەشكىسىن ءوزىڭ دە كەل. وسى جولى قىرىق سەركەشىڭدى ايداپ قايتاسىڭ، بولماسا قايتىپ داۋلامايتىنداي كوڭىلىڭدى ءبىراق قالدىرامىن، — دەدى سيعات. — الگى ديرەكتورىڭنىڭ قول كورۋگە زاۋقى قالاي ەكەن؟..
— ويپىراي، ەندى اق مالىمىزدىڭ باس-سيراعىنا دا ءتىسىمىز تيمەيتىن بولدى ما؟! — دەگەن داۋىسقا سيعاتتان باسقا جۇرت جاپىرىلا بۇرىلعان، سيعات بۇرىلماعان قالپى:
— قۋعا قۋ ناماز شامدا جالعاسادى دەۋشى ەدى، قاننىڭ يىسىنە تاناۋىڭ يتتەن دە جۇيرىك ەكەن! — دەپ قولما قول جاۋابىن بەردى.
— امال قانشا، ناعاشىمىز تۇتىنگە شاپقان شوڭمۇرىن ەدى، سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعات تا! — دەپ سوۆحوز ديرەكتورى قابىلحان سۇرىنەيىن دەپ تۇرعان جەرىنەن سيعاتتى قوسا ىلە كەتتى. قىرىقتان ەندى اسقان كوسە جىگىت ەرەپەيسىز سەمىز ەدى، ماشيناسىن ەتەككە قالدىرىپ، شوشاق توبەنىڭ باسىنا جاياۋ شىققانعا ۇلپەرشەك مايى اۋزىنا تىعىلىپ، ىقىلىق اتىپ، كەۋدەسى كورىكتەي جەلپىندى؛ اق كوستيۋمى قولىندا، اق كويلەكتىڭ جاۋىرىنى مەن كەبەجەدەي قارىننىڭ كىندىگىنەن شۇمەكتەگەن تەر ىشقىرىنا سۇمەكتەپ تۇر.
جاۋ ءتۇسىرىپ جاتقانداي ون جىگىت قاتار تۇرىپ ۇرانداعاندا ستانوكتىڭ مۇناراسى سەلكىلدەدى؛ سويىپ قۇرس-قۇرس، قاشا قاقىراپ تۇسەتىندەي، اق تەر، كوك تەر جىگىتتەردىڭ اۋزىنان جالىن اتادى، ءبىراق قاراعايداي ءمۇيىزىن شوقتىعىنا ارتىپ العان اق جون بۇقا ءمىز باعار ەمەس، كوزى شاراسىنان اتا شاتىناپ، باقىرايىپتى دا قالىپتى.
— ارقان! — دەپ ايقاي سالدى ستارشوي. — قۇيىسقانداپ تارتپاساق بۇل ەندى باسىن شاۋىپ تاستاساڭ دا بىلق ەتپەيدى.
ستانوك ەكى-اق قادام جەردە. جىگىتتەردى دىڭكەلەتكەن دە وسى ەكى قادام جەر. ون بۇقانىڭ ءمۇيىزى وتالدى. ون ءبىرىنشى اق جون ەدى. قۋىقتاي دالىزگە كەپتەلىپ ءالى تۇر. جىگىتتەر ارقانمەن سۇيرەپ، سۇيمەنمەن ىرعاپ، ەس كەتىپ، جان شىقتى دەگەندە ستانوككە زورعا جەتكىزگەن.
— ۆوت تاك، ناعاشى! — دەدى ستارشوي قولىنداعى ءمۇيىز كەسەتىن ارانى لاقتىرىپ تاستاپ. — ۆوت تاك كاجدىي دەن!.. — ءۇستى-باسى قان، قان ءسىڭىپ قاقپىش بوپ كەتكەن كەپتەۋلى قاناردى قۇيرىعىنا باسىپ تەمەكى تۇتاتتى. شەكە تامىرى بىلەۋلەنىپ، شىلىم قىستىرعان وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارى قالشىلداپ تۇر ەكەن. — اتا كاسىبىمىز دەپ كۇپىنەمىز. قولىمىزدا اتا-بابامىزدان قالعان ارا، الىسىپ جۇرگەنىمىز باياعى سول يت جىلعى ستانوك...
ستارشويدىڭ كىم ەكەندىگىنە كوزىڭىز جەتتى مە، ناعاشى؟!
— جيىرما بەس كيلو! — دەدى ءمۇيىز بەزبەندەپ تۇرعان جىگىت.
— يازۆي، ەلۋ نەگە بولمايدى؟! — دەدى جۇيكەسى قۇرىپ وتىرعان ايتقازى.
قاراعايداي مۇيىزىنەن ايرىلىپ، ستانوكتان توقال بولىپ شىققان اق جون بۇقا يەگىمەن كوك تىرەپ قىر باسىندا ءالى تۇر ەكەن... ءتورت بۇرىشتى الىپ قازانعا ءبىر سيستەرنا سۋ سيادى ەكەن. وشاققا تاڭ بوزىنان وت جاقسا، الىپ قازان ۇلى ساسكەدە زورعا قاينايدى ەكەن. الىپ قازان جىبىرلاپ قايناپ جاتىر. قايناپ جاتقان ءمۇيىزدىڭ سورپاسى. قازاننىڭ ەكى باسىندا ەكى جىگىت، ەكەۋىنىڭ ءتورت قولىندا ءتورت ءمۇيىز، ءدال وسى ءقازىر قايناپ جاتقان قازانعا قويىپ كەتەتىندەي ءۇڭىلىسىپ، ءتورت ءمۇيىزدى ىستىق سورپاعا ءبىر تىعىپ، ءبىر سۋىرىپ توڭقاڭداسىپ وتىر. ەكەۋىنىڭ دە قارا سورپاسى شىعىپ وتىر. شارشاپ كەلگەن ستارشوي ىرگەدەگى ساكىگە قۇلاي كەتكەن، ونسىز دا قىپ-قىزىل نارتتاي ءجۇزى البىراپ، قىر مۇرىنى بىزديە قالىپتى، "پۋ-پۋ" تىنىستاعان ەرىندەرى دامىلسىز شورشىپ، ەكى ۇرتى موڭكىپ جاتىر... پانتوۆاركا دەگەنىڭىز وسى. جىلىمشى قان ءيىسى مۇڭكىپ، قاراعاي شوعىنىڭ اششى قاپىرىعى ءجۇزىڭدى شالادى. فلياگاسىن، شىلاپشىن، شەلەگىن جەتەلەگەن الا-قۇلا جۇرت تا ەسىك پەن اشىق تەرەزەنىڭ الدىندا تەلمىرىسىپ وتىر. سورپا دامەتىپ وتىر: اۋىلدان كەلگەندەر، اۋدان باسىنان كەلگەندەر، استانادان كەلگەندەر، كوكتاس پەن دومنان، ءتىپتى ماسكەۋ مەن لەنينگرادتان كەلگەندەر دە بار؛ كولحوزشى، جۇمىسشى، گەولوگ، ءتىپتى عالىمدار دا ءجۇر. ەمدەلۋگە كەلگەندەر. ءمۇيىزدىڭ شىم-شىم سورپاسىنا ون، ون بەس مينۋتتان ون ءتورت كۇن شومىلسا قۇياڭ قۇلان-تازا جوعالىپ، الگى نەرۆى دەيتۇعىن جۇيكەڭىز جايباراقات ورنىنا تۇسە سالادى دەيدى. ەم-دومنىڭ ءدامىن تاتقاندار سولاي دەسەدى. مۇمكىن. ايتەۋىر ادام جاسىرىنار قورا-قوپسىنىڭ قالقاسى مەن پانتوۆاركانىڭ دالداسىنا تىققان بوشكە، استاۋ، لەگەنگە ءسۇرىنىپ جىعىلعاندايسىڭ؛ جاپىرايعان ەسكى مونشانى ايەل جۇراعاتىنا بەرسە كەرەك، قولى جەتكەندەر ۆاننا مەن بوشكەدە، جەتپەگەنى استاۋدا، ءتىپتى كەيبىر ۇلى بوكسەلەر باتسا شەلەككە دە سىيىپ كەتۋگە ءازىر. وسى ءبىر ۇلى دىڭگىردىڭ ورتاسىندا جەلىپ-جورتقان جىگىتتەر، مارشرۋتى: قازان — ءمۇيىز قاقتايتىن مونشا — ءمۇيىز كەپتىرەتىن ورە؛ وسى ءۇش بۇرىشتا دامىل جوق: مينۋت، سەكۋندىنا دەيىن ەسەپتەپ وتىرىپ قايناتادى، مينۋت، سەكۋندىنا دەيىن ەسەپتەپ وتىرىپ قاقتايدى، ونان سوڭ كۇن شالمايتىن سالقىن ورەگە اپارىپ ىلەدى؛ وسىلاي ءۇش قايىرادى، ونسىز ءمۇيىز ءمۇيىز ەمەس، ونسىز شيپالىق قاسيەتى ساقتالمايدى.
— ۆوت تاك، ناعاشى! — دەدى ستارشوي، قاتتى ۇيقىدان كوزى بوتالاپ تۇر ەكەن، كونە كۇپايكەنى كوگالعا جايا سالىپ جانتايا كەتتى. — ۆوت تاك كاجدىي دەن!.. سەنتيابرگە دەيىن ءمۇيىز باپتايمىز، سەنتيابردە كۇيەك الامىز، وكتيابردە جيعان-تەرگەنىمىزدى وكىمەتكە تاپسىرامىز، ءسويتىپ جۇرگەندە قىس كەلەدى. ال ءبىزدىڭ جاقتىڭ قىسىن ءوزىڭىز بىلەسىز، اڭ تۇگىلى، ادام تۇگىلى، كەيدە وعان اعاش تا توزە بەرمەيدى.
بۇل جاقتا قىس قاتتى ءارى ۇزاق. ءمۇيىزدىڭ شىم-شىم سورپاسىنا ون بەس مينۋت شومىلىپ الىپ كايىپ دۇنيەسىندە جانى جاي تاپقان كوزى ۇيقىداعى مىنا جۇرت بۇل وڭىردە قىس بولادى-اق، قىستىڭ قىسىلتاياڭى بار-اۋ دەپ ويلار ما ەكەن؟..
— ستارشوي! مىنالاردىڭ ءبىرى قازانعا ءتۇسىپ كەتسە مەن جاۋاپ بەرمەيمىن!
— يازۆي، وسىلار دا ماعان سور بولدى! — دەپ ايتقازى باسىن قايتا كوتەردى. — بىرەۋى ءپىسىپ قالا ما، وت جىبەرىپ قويا ما دەپ ۇيدە دە تىنىش وتىرىپ تاماعىڭدى ىشە المايسىڭ!..
— تەرەزەنى جاپ تا ەسىككە قۇلىپ سال، — دەدى سيعات. — بۇگىنگى بازار وسىمەن تارقايدى، قالعانىنا مىنا اسەكەڭ مەن مەرۋەرت جاۋاپ بەرەدى.
تەرەزە تارس جابىلىپ، ەسىككە قۇلىپ تۇسكەندە شىلاپشىن، شەلەكتەر داڭعىرلاپ، ىرگەدە ءيتىنىپ وتىرعان الا-قۇلا جۇرت ساڭگىرلەپ، تارىدان تورعاي ۇركىتكەندەي پانتوۆاركانىڭ باسى ازان-قازان بولدى.
الدەبىر قاتىن پۇشىق تاناۋىمەن كوك تىرەپ، وزگەنى بولماسا دا ءوزىن-وزى جۇلىپ جەيتىندەي مىقىنىن تايانىپ شىعىپ ەدى، ءماتپۇسانىڭ جورعاسى ەكەن.
— ءاي، يت ىشپەيتىن لايدى قۇلىپقا سالعان قايسىڭ ەي!؟ — دەپ جەر تەپكىلەدى — الدەبىرىڭ اكەڭە اس بەرەيىن دەپ جاتىرسىڭدار ما؟!
— جەڭەشە، سپاكويستبيە! تولكو سپاكويستبيە! سپراپكەڭ بولسا سورپاعا مەلدەكتەتىپ جىبەرەمىن!
— استاپىراللا! و ناعىلعان سپراپكە؟!
— كادىمگى ەپيدوكرۋجەنيە. دەنى ساۋ، جۇقپالى دەرتى جوق دەگەن. — ءاي، قوجا قاينىم، سەن مىنا باۋىرىنان جارايتىنداردى سۇندەتكە وتىرعىزىپ ال! ءبىزدى قايتەسىڭ، ون بەس بالا تاۋىپ، ون بەس دۇركىن ءىش تاستاعان لاقسا نەمەگە نە سپراپكە كەرەك؟!
مەرۋەرت ساندىقشاسىن كوتەرىپ ايعايدىڭ ءدال قىزعان كەزىندە كەلدى. اق حالاتتى كورگەندە ايۋدان شوشىعانداي شەلەك-شىلاپشىندى تاستاي قاشقان داڭعازا جۇرت اپ-ساتتە زىم-زيا بولدى دا، ەسىك كوزىندە ءماتپۇسانىڭ جورعاسى باستاعان وسى توڭىرەكتىڭ ولەرمەندەرى عانا قالىپ ەدى.
— ال اعايىن، ايەل جولداستار تۇگەلدەي مىناۋ مونشاعا كىرسىن دە ەركەكتەر ورە سىرتىنا شەشىنە سالسا دا بولادى، — دەپ اسەكەڭ "شيپكا" قىستىرعان ساۋساعىن شوشايتتى. — بىرەۋدىڭ جۇرەگى دىمكاس، بىرەۋدىڭ قانى تاسيدى، تاعى بىرەۋدىڭ تاعى بىردە«ەسى دەگەندەي... سورپا جارىقتىق سونىڭ ءبارىن كوتەرە بەرمەيدى، بىرەۋىڭ استاۋ ىشىندە تىرقيىپ قاپ جۇرسەڭدەر سۇيەككە تاڭبا!.
— قاراڭ قالعىر، قىسىر قالسام دا سول سورپاڭا تۇسپەدىم، ال قايتەسىڭ؟! — دەپ ءماتپۇسانىڭ جورعاسى لەگەندى شىرقاتىپ جىبەردى.
نۇكتەدەي نوندى سەن تۇگىلى، ون بەس بالانىڭ اكەسى اعاڭ دا كورگەن جوق ءالى!..
— جەڭەشە، سپاكويستبيە! تولكە سپاكويستبيە! بىرەۋدىڭ جەكە مەنشىگىنە قول سۇعۋ جوق! ول جاعىنا ساسپاڭىز! پولنوە گارانتە!
اسەكەڭنىڭ "گارانتياسىن" كارانتين دەپ ۇققان جۇرت، بۇل اۋىلعا الدەبىر ىندەت كەپ قالدى ما دەگەندەي الدى-ارتىنا قاراماي وقىرالاپ جونەلدى. ونىڭ ۇستىنە اسپانعا شوشايعان "شيپكالى" ساۋساقتىڭ ۇرەيى ىندەتتەن دە ءزارلى ەدى، سيعات ەندى ءبىر قاراعاندا توڭقايعان شەلەك، توڭكەرىلگەن شىلاپشىننىڭ ورتاسىندا الدەبىر اۋەندى ىسقىرىپ شۇرشيگەن ەرىن مەن شوشايعان "شيپكالى" ساۋساقتىڭ ءوزى عانا قالىپتى.
— وسى جىگىتتىڭ ءوزى ءدال ءدۇر مە، دانەكۇستەۋ مە؟! ارالاسپايتىن ءىسى، تيىسپەيتىن ادامى جوق — دەپ قارنىن قاپسىرا قۇشاقتاپ، تەسىك باقىردى بوكسەسىمەن جەرگە قابىستىرا، كەڭ دۇنيەگە سىيماي وتىرعان قابىلحان اسەكەڭدى جاقتىرماي قالدى.
قابىلحاندى سيعات تا جاقتىرماي قالدى. بۇكىل تىنىستى بىتەپ، اق كويلەكتىڭ قولتىعىن جەل قاقتىرىپ تۋ سىرتىنا وتىرىپ العان ەكەن، ادامنىڭ جۇزىنە قاراماي سويلەپ، جاۋاپتان تەرىس اينالىپ تۇرىپ قۇتىلاتىن سىرعاقتاۋ جىگىت كوپتەن قولىنا تۇسپەي ءجۇر ەدى.
— قابىلحان، سەن لەسحوزدىڭ قانشا جەرىن پايدالانىپ وتىرسىڭ؟
— جيىرما التى مىڭ گەكتار.
— نەشە جىل ديرەكتور بولدىڭ؟
— قۇداي قالاسا، بيىل جەتى جىلعا تولادى.
— قانشا جىل كرەسلودا وتىرعانىڭدى ۇمىتپاپسىڭ، جەتى جىلدا سول جەرگە جەتى تال شانىشتىڭ با؟
— ەندى ول... ول ەندى لەسحوزدىڭ ءوز شارۋاسى عوي...
— سولاي ما ەدى؟.. ەندەشە، لەسحوزدىڭ ءۇش ءجۇز مىڭ گەكتارى زاكازنيك، ونىڭ ىشىندە بۇعى ساتىسىنىڭ قاداسى قاعىلعان اۋماق تۇگەلدەي زاپوۆەدنيك ەكەنىن جاقسى بىلەسىڭ، ال مىنا قاپتاعان ماشينا، قاڭعىرعان ساياقتارىڭ نە؟ قورىققا ات اياعىن تيگىزبەي وتىرعاندا ماي ساسىتقانىمىز، تاعىنى عانا ەمەس، ادامدى تۇتىنگە قاقالتقانىمىز قالاي؟ مىناۋ برەزەنت اۋىل وت جاقپاي، تاماق ىشپەي وتىر دەشى؟.. اللانىڭ كۇنى اپشىنى قۋىرىپ تۇرعانى مىناۋ، بۇل بۇرىن التاي كورمەگەن قاپىرىق، مۇك قاڭسىپ، ورمان تۇتىگىپ، شىرپى سىرىڭكەدەي شىتىناپ تۇر. مال يەسىنەن قايىر بولماعان سوڭ جەر يەسى ءبىز شىرىلداماعاندا سەنىڭ ورتىڭە كەلىپ كىم سۋ سەبەدى؟!
— قايتەمىز ەندى... ەل عوي... ەلسىز كۇنىڭ جوق.
— قايتەمىن دەپ قاراپ وتىرعاننان قايمانا قازاقتىڭ ەل بولعانىن كورگەم جوق! ەلگە قۇر مۇسىركەۋ ەمەس، قارىزسىز قايىرىم دا، قامشى دا كەرەك! مىناۋ باسسىز توپىر، پارىقسىز تىرلىك جالىقتىرعان جوق پا؟! سوۆحوزدىڭ بەرگى بەتكە قايتىپ كەلگەنىنە جيىرما جىلداي ۋاقىت بولىپتى، جيىرما جىلدا ەتەك-جەڭىن جيمايتىن نەتكەن جۇرت بۇل؟ سەنىڭ جالعىز ءمۇيىزىڭ دەرتكە ءدارى بولعانمەن جانعا ءدارى مە؟... كىمگە ءدارى؟.. سيعات ماشيناعا وتىرعاندا سىركەسىن سۋ كوتەرمەي جوققا شامىرقانىپ، نىلدەي بۇزىلدى. "وسى نەمەنەگە ءجۇر؟ جيىرمادان اسقان سوڭ قىز دەگەن شىركىن ورنىن تاۋىپ كەتپەيتىن بە ەدى!.." — دەپ ىشتەي قىجىرتىپ، الدەنەگە كەشىگىپ، كۇتتىرىپ قويعان قىزىن دا جاقتىرماي قالدى؛ دۇڭكيىپ كەلىپ، دۇڭكيىپ قايتقان بەكەتتى دە ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستادى: "شارشاپ ايتار اقىلى، شاشىلىپ كۇلەر ءازىلى جوق، ىدىسىنا تۇكىرسەڭ دە دۇڭكيىپ وتىرىپ جۇعا بەرەتىن نەتكەن ءتوزىم، جۇدەمەيتىن نەتكەن جۇيكە بۇل؟! قۇج-قۇج جەلكەسىمەن ماڭداي تەرەزەنى بىتەپ تاستاعان قوتيىننىڭ جىمىرىق قۇلاعى مەن تاقتايداي تەپ-تەگىس توبەسىن دە بۇگىن كورگەندەي: "ءتاۋبا، جاراتقان يەم دە ءپانداسىنا جانى اشىمايدى ەكەن-اۋ! — دەپ تۇرشىكتى، — ءتۇن بالاسى تۇگىل تال تۇستە كورسەڭ تالىپ تۇسەتىن مىنا ديۋدىڭ قاسىنا كەلىن قالاي جاتىپ جۇرگەن، ءسىرا، ايۋدىڭ دا باقىرىپ قاشاتىنى راس شىعار!.." توزعان اۋىلدىڭ سارى جۇرتىنان اتتانعانداي ارتىندا دا كوڭ-قوقىستى جەركەنىش قالعان سياقتى. سونى كەشىپ جۇرگەن ءوزىن دە وڭدىرعان جوق. ايتەۋىر سالاق قاتىننىڭ جيىلمايتىن كىر توسەگىنەن تۇرىپ بارا جاتقانداي تۇلا بويىندا ءبىر شىمىركەنىس بار ەدى.
سوگەيىن دەگەن جوق ەدى. جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ۇيىپ وتىرعان اۋىلدىڭ ىرگەسى بۇزىلىپ، نە باسى، نە اياعى جوق بىتپەيتىن بەرەكەسىز شارۋا، پىشىراۋ تىرلىك باستى: اي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجاسىز ءورىپ، وتىرعان ورنىندا تۇستەنىپ، جەتكەن جەرىنە جىعىلا سالاتىن تەنتىرەمە تەكسىزگە ەرىپ تەرىس بەتتەن اراق پەن ساماگون كەلدى؛ ەسىگىنە قۇلىپ تۇسپەيتىن مومىن وشاققا ۇرلىق كىردى، ەتەگىن جەل كوتەرمەيتىن ۇياتتى جۇراعاتقا قارلىق جۇعىپ، الىستى قويىپ اعايىنمەن شاي دەسپەيتىن قوڭسىلار كىسى ولتىرۋگە دەيىن باردى؛ وكىمەت شارۋاسىنا قۇلقى، ءوز شارۋاسىنا ولەرمەندىگى جوق، ءبىر بوتەلكە ءۇتپىن ءبىر تراكتوردى كۇنشىلىككە ايداپ، ءبىر بوتەلكەنىڭ قۇنى ءۇشىن كورىنگەننىڭ ق ۇلى بولاتىن بەيباستىق دۇرەگەيلەر شىرىق بۇزدى... ەل عوي دەيدى! ەلسىز كۇنىڭ جوق دەيدى. كۇنىڭنىڭ جوق ەكەنى راس، ءبىراق ءبىر تىيىم، ءبىر قامشى كوتەرمەسە سول ەلدىڭ قوجىراپ بارا جاتقانىن سەزە مە ەكەن؟.. ءاي قايدان، ەگەر ونى سەزسە، اجەپتاۋىر كورىكتى بەتتى كولدەي قارىننىڭ ءبۇلدىرىپ تۇرعانىن بىلسە كەرەك ەدى عوي!..
نوقتالى تەرموس پەن ورامال-سۋلىقتىڭ بوقشاسىن ارقالاعان الپىستار شاماسىنداعى شورتى كيگەن شەتەن قالپاق ساتىنىڭ قاقپاسىندا كۇتىپ تۇر ەكەن. جول بويى جولاۋشى كورسە قايىن اتاسىنداي قايىرىلىپ كەلىپ جيناپ الاتىن قوتيىن قول كوتەرگەن سوڭ توقتاي قالىپ ەدى، شەتەن قالپاق ەلپ ەتىپ وتىرا قويمادى، الدەبىر قاعازدى الدەبىر دوكۋمەنتكە قوسا مەرۋەرتكە ۇسىندى. — كەشىرىڭىز، رەنجىپ بارا جاتىرسىز با؟ — دەدى تانىسىپ شىققان مەرۋەرت قاعازىن قايتىپ بەرىپ.
— رەنجىپ تە بارامىن، رەنجىمەي دە بارامىن، — دەپ شەتەن قالپاق ساقالىن ساۋىپ تۇرىپ كۇلدى. — رەنجىمەيتىنىم — ءتارتىپتىڭ اتى ءتارتىپ، وعان داۋا جوق، رەنجيتىنىم — سول ءتارتىپتىڭ كەش باستالعانى.
— قايدان كەلىپ ەدىڭىز؟
— لەنينگرادتان.
لەنينگرادتان دەگەنگە سيعاتتىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالدى. شەتەن قالپاققا ەڭكەيىپ تۇرىپ ءۇڭىلىپ قارادى دا تانىس ءبىر ءجۇزدى شىرام ىتقانداي ەدى، ءبىر يلەۋ قۇمىرسقاعا ۇيا بولاتىنداي كوك بۋرىل كۇيەك ساقال الدەكىمدى جاسىرىپ، ماڭايلاتپاي قويدى.
— قايدا توقتادىڭىز؟
— التايدا مەنىڭ جۇراعاتىم جەتكىلىكتى، مىنا بۇعىلى اۋىلدا، ستارشويدىڭ ۇيىندە جاتىرمىن.
— وتىرىڭىز، جەتكىزىپ سالايىق.
— راقمەت! ءبىز جاياۋ جۇرۋگە جەر تاپپاي جۇرگەن جاندارمىز عوي، — دەپ شەتەن قالپاق مادەنيەتتى تۇردە ماشينادان باس تارتتى. — سىزبەن سۇحباتتاساتىن ويىم بار ەدى، ونىڭ ۇستىنە ءبىر كەزدە، ءبىر جەردە كورگەن دە سياقتىمىن. ەگەر ەسىمە تۇسىرە السام، ءوزىم دە ىزدەپ بارامىن.
— وندا ماشينا جىبەرەيىن.
— راقمەت!
ايدالاداعى ءبىر ادامنان جىلى ءسوز ەستىگەنگە ىشتەگى قاساڭى جىبىگەندەي بولعان، ءبىراق قانشا ويلاعانمەن قايدان كورگەنى ەسىنە تۇسپەدى. لەنينگراد؟.. ورمان شارۋاشىلىعى مەن اتاش ونەركاسىبى اكادەمياسى؟.. جوق، كورمەگەن ادامى.
— سولوۆيەۆ ۆاسيليي يۆانوۆيچ، دوكتور بيولوگيچەسكيح ناۋك، پروفەسسور، ستراداەت نيەۆرالگيەي، ەپيدوكرۋجەنيە چيستوە!..
— مانادان بەرى نەگە ايتپاي وتىرسىڭ؟ — دەپ سيعات قىزىنا قادالدى. — ۇيات بولعانىن قاراشى.
— ءسىز تانىماعان سوڭ ول كىسىنىڭ جەكجات ەكەنىن مەن قايدان بىلەيىن، — دەپ مەرۋەرت بار كىنانى اكەسىنە اۋدارىپ تاستادى.
ماشينا كىلت توقتادى دا قوتيىن جۇمىرىق قۇلاعىن سيعاتقا توسىپ قالشيدى دا قالدى. بۇرق ەتكەن جولدىڭ ماي توپىراعى سالوندى كەۋلەپ، جىپسىگەن جەلكە، جىلتىراعان بەت-اۋىزعا وپاداي جابىسىپ، ورتاداعى جالعىز قىز تۇشكىرىپ سالدى.
— نە بولدى؟
— ەشتەڭە بولعان جوق.
— وندا نەگە تۇرسىڭ؟
— انا كىسىنى... — دەپ قوتيىن شۇيدەسىن سىندىرا سيعاتقا قوپارىلا بۇرىلدى.
— ول كىسى جول-جونەكەي الا كەتەتىن جوپشەڭكى ادام ەمەس. ەگەر كىشىرەيىپ قالامىن دەمەسە، مىنا باس ورمانشى ەرۋ بوپ بارىپ بۇگىن كەشكە ەرتىپ كەلەر.
جەلكەسىنەن ۇرگەن قىزدىڭ ىستىق دەمىنەن، بۇيىرىنەن قادالعان اكەسىنىڭ سىنشىل كوزىنەن قاراداي قىسىلىپ، قاراداي شاشىراپ وتىرعان باس ورمانشى سيعاتتىڭ نە ايتقانىن تۇسىنگەن جوق ەدى، اۋىرتپاي تاپتاپ، اۋزىن اشپاي داتتاپ تاستايتىن باستىعىنىڭ قازىمىرلىعىنان زارەزەپ بولعان جىگىت ءوز ادرەسىنە اتىلعان وق بار ما دەپ جاسقانا قاراپ ەدى، سيعات قايتالاپ جاتپادى.
3
التايدا ءتۇن بالاسى ەرەكشە. اقشا قاردىڭ ىزعارىن بۇكتەپ اڭىراپ ءبىر سوعار جەلى بار. اڭىراپ سوققان جەلدە ايىز قاندىراتىن تىنىس بار. اندى قوڭىمەن، ادامدى تونىمەن دىردەكتەتەدى التايدا شىبىن-شىركەيدىڭ عۇمىرى قىسقا، شىلدەمەن كەلىپ، سۇمبىلە تۋا كەتەدى، شىق تۇسكەنشە ورەكپىپ، شىقپەن بىرگە ولەدى. التايدا وزەننىڭ سارىلى، ورماننىڭ سارىنى دا باسقا. ول، ۇكىدەن باسقا ماقۇلىقتى تۇگەل ۇيىقتاتىپ، سىلەيتىپ سالاتىن تىنىشتىق پەن تىنىستىڭ كايىپ دۇنيەسى.
ءتۇن بالاسىندا بۇقتىرمانىڭ اعىنى دا توقتاپ قالادى. اي جۇزىنە شاعىلىسقان بۇقتىرمانىڭ ايناسى ءسۇت بەتىندەگى كىلەگەيدەي كىلكىپ تۇر. قوس جاعانىڭ ەنتەلەگەن ورمانى سۋ استىنداعى كولەڭكەسىنەن ۇركىپ تۇر، ايتپەسە سامساعان قولداي كەشىپ ءوتىپ بىر-بىرىمەن ايقاسا كەتەتىن سياقتى. جاڭاعى ءىڭىر بولماي جالپىلداعان جالعىز وت قازان تۇبىنەن قاشىپ قايتىپ، قاشىپ قايتىپ ولەۋسىرەپ بارادى، اعاش باسىنا ىلگەن جالعىز لامپانىڭ جارىعى جەلمەن قوسىلا تەڭسەلىپ، ىرگەدەن سىققان ورماننىڭ ۇڭىرەيگەن قارا قۇرىق تۇنباسىن ءىلىپ قايتىپ، ءىلىپ قايتىپ تۇر.
ءتۇن بالاسىندا تايمەن جارىققا جينالادى، قارماقتى جاقسى قابادى دەپ قايداعى جوقتى شىعارعان وسيپ قارت ەدى. قولىنا قارماق ىلىككەندەرى جاعاعا تۇسكەن، ءبارىنىڭ جابىلىپ ۇستاعانى تورت-بەس شاباق، موسىداعى شىعىرىققا ىلگەن قۇلاقتى قازان ىڭىردەن بەرى بوسقا قايناپ، سۋى ءۇش سارقىلىپ، ءۇش تولدى. مەشەل دە قۋىرداعىن كوتەرىپ جاعاعا ءۇش كەلىپ، ءۇش قايتتى. مۇندايدا ىلىك ىزدەپ وتىراتىن جاقىپ:
— دادا ءوسىپ، سەنىڭ الگى تۇزاقتاپ كەتكەن تايمەندەرىڭ قايدا؟ — دەپ شالدى اينالدىرۋعا كىرىستى. ەكەۋى تۋا زامانداس ادامداي جاقىپتىڭ ءازىلى دە، قىجىرتپاسى دا وسيپ قارتتان باسقاعا جۇرمەيتىن.
— اقىماق بىرەۋ بولماسا، بالىقتىڭ توقتىعىن قىمىزبەن باسقان قازاق تۇگىلى، كەر جاقتى كوردىڭ بە؟! — دەپ شال دا جاقىپتىڭ شالعايىنان جۇلىپ ءتۇستى. — وسىندا ۇرسىسۋعا كەلگەندەي!.. بالىقتى تۋ-تالاقاي ۇركىتىپ!.. بەس ساعات بويى بىتپەيتىن بۇ نەتكەن جانجال ءوزى؟!
— بالىق بىزدەن ەمەس، ءسىرا، سەنەن ۇرىككەن شىعار. بۇكىل قالانى ساسىتىپ، قاتىنعا دا سىيماي وسىندا قاشىپ كەلىپ ەدىڭ، جانجال تۋسا ول دا سەنىڭ قىرسىعىڭ!..
قارتايعان شاعىندا وسيپ قارتتىڭ قالاعا سىيماي كەلگەنى راس ەدى. كوشەلىك دەگەنگە كونبەگەن كەمپىرىنەن ءبولىنىپ، قولىنا ءبىر نەمەرەسىن كىرگىزىپ بەردى دە، لەسحوزدىڭ ومارتاسىنا يە بولىپ شىعا كەلدى. ەجەلگى كاسىبى — بالعانى دا ۇمىتقان جوق، ارا-تۇرا شانا ءيىپ، ءۇي قيۋعا دا ارالاسىپ قويادى. كەلە سالا جاقىپتىڭ كوتەرىپ جاتقان ءۇيىن جانجالداسىپ ءجۇرىپ قايتا بۇزدىرىپ ەدى؛ بىلگەن قۇلدا جازىق جوق، قارا تايدىڭ دا وڭى مەن تەرىسى بار ەكەن، كۇنگەيى سىرتىنا، تەرىسكەيى ىشىنە قيۋلاسۋى كەرەك ەكەن، ول كەم دەگەندە بىرەر جىل كەۋىپ تۇرۋى كەرەك ەكەن، پەشتى دە قايتا سوقتىرىپ، جاقىپتىڭ بيىل كىرىپ الامىن دەگەن باسپاناسىن ءبىر جىلعا شەگەرىپ تاستادى.
— ساكە، ادمينيستراسيا تاراپىنان كۇنى بۇرىن جازا كەسىپ، جەڭىلدەتىپ قويماساڭىز، مىنا دادا ءوسىپتىڭ ءتۇبى سوتتالىپ كەتەتىن ءتۇرى بار، — دەپ جاقىپ تاعى دا بىردەمەنىڭ ءشيىن شىعارىپ قويدى. — بۇل كىسى تابىسىن جاسىرىپ، كەمپىرىنە اليمەنتىن تۇگەل تولەمەي جۇرگەن كورىنەدى.
سونى بىرەۋ-مىرەۋ ءتۇرتىپ جىبەرمەي تۇرعاندا... — جاقىپ ىشىمىزدەگى جالعىز تۇرتكىش سەن ەدىڭ دەگەندەي كوز قيىعىمەن ءابدىجاپاردى مەگزەگەن بولىپ ەدى، سىرتتاي ءمان بەرمەگەنمەن وسەكتىڭ قاندايىنان دا جەركەنبەيتىن ابەكەڭ وسپاقتىڭ توركىنىن سەزبەي جول ورتادان قوسىلا كەتتى.
— باسە، بالىققا سۇيرەپ يگى-جاقسىلارعا ناعىپ جاعىمپازدانا قالدى دەپ ەدىم، ارتىندا قاتقان قوياسى بار دەسەڭشى!..
ابەكەڭ وسيپ قارتتى جاقىپقا جورتا جىعىپ بەرمەك بولىپ ەدى، سيعات تابان استىندا تىرپ ەتكىزبەي داۋكەستى شالدىڭ الدىنا توپ ەتكىزدى.
— ءبىر ءۇيدىڭ قيۋى پەشىمەن قوسقاندا جەتى ءجۇز سوم، — دەدى. — شانا، ەر-تۇرمان، ەسىك تەرەزەنىڭ كاسەگىن ەسەپتەمەي-اق قويالىق. سەن وسەكەڭە قانشا پۇل تولەدىڭ وسى؟
— ەندى... بىزدىكى اعايىن اراسىنداعى شارۋا عوي، — دەپ كۇمىلجىدى جاقىپ.
— ساۋدادا دوستىق جوق، اعايىن دەپ سەن اقىسىن جەسەڭ، جات جۇرت بوداۋىن ۇستاتا ما؟.. شەشەڭە جانىڭ اشىسا سول جەتى ءجۇز سومدى سال دا جىبەر!..
— راسىندا، بۇ جۇرتتا تالاي مالىم ءجۇر ەكەن-اۋ! — دەپ وسيپ قارت سيعاتتىڭ قولپاشىنا كادىمگىدەي رازى بولىپ قالدى.
— ەل ۇستىنەن كۇن كورگەنىمىز راس، — دەپ جاقىپ ەرىكسىز مويىنداعانداي بولدى. — ءبىراق ءداستۇر بويىنشا ورىس جۇرتى قىزدىڭ جاساۋىن وڭ جاقتا وتىرعاندا-اق حاتقا ءتۇسىرىپ، ۇزاتىلعاندا ەنشىسىن قوسا بەرۋشى ەدى، ءبىزدىڭ ۇيدەگى مىقتىنى جالاڭ اياق جەتەكتەتىپ جىبەرگەنىڭ ەسىندە مە؟..
— جىعىلعان ادام جامباسىن ويلاۋى كەرەك قوي! — دەدى مانادان قۇرىعىن اڭدىپ تاس كەرەڭ وتىرعان ۆاسيليي يۆانوۆيچ.
سيعاتتان باسقاسى تۇگەل اڭتارىلىپ ەدى. ەكى جىل قاتارىنان كەلىپ، ايلاپ ۇيىندە جاتسا دا ۆاسيليي ءيۆانوۆيچتىڭ قازاقشا ءتىل قاتقانىن ايتقازىنىڭ دا ەستىپ وتىرعانى وسى. جەر، وزەن-سۋدىڭ اتى جايىنداعى مانادان بەرگى ايتىستىڭ كىلتيپانىن ەندى عانا تۇسىنگەن ستارشوي وزىنەن-وزى قۋىستانىپ، ساسىپ قالدى.
— ۆاسيليي يۆانوۆيچ، ءسىز قازاق تىلىنە اعىپ تۇر ەكەنسىز عوي!..
— قاقساپ تۇرمىن دەمەيمىن، ەپتەپ نان تابارىم بار.
— وسى ۋاقىتقا دەيىن سەزدىرمەي قالاي شىداپ جۇرگەنسىز؟
— وعان مۇقتاجدىق بولدى ما؟ مەنىڭ بايقاۋىمشا، قازاقتىڭ ءتىلىن قازاقتان كورى وسىنداعى كەر جاقتار جاقسى بىلەتىن سياقتى. ءتۇبى، مەن دە سول كەر جاقتىڭ ءبىرى ەدىم...
— ولاي ەمەس شىعار، ۆاسيليي يۆانوۆيچ، مەن دە سول قازاقتىڭ ءبىرى ەدىم! — دەپ ايتقازى نامىستانىپ قالدى.
— ءبىرى ەكەنىڭ راس شىعار، — دەپ ۆاسيليي يۆانوۆيچ قۇرىعىن جاعانىڭ شىمىنا شانىشتى دا كۇن قاققان شومبال دەنەسىن ايتقازىعا تۇتاس بۇرىپ وتىردى.
— مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم ءبىرلى-جارىم ەمەس...
— اناۋ اۋىلىڭنىڭ قاق ورتاسىنداعى مەكتەبىڭە ءبىر كىرىپ شىقتىڭ با؟..
— باسقا ۇلتتىڭ تورت-بەس بالاسى ءۇشىن ءجۇز ءسابيدىڭ ءتىلىن كۇرمەپ قويعاندارىڭ قالاي؟
— مەكتەپتىڭ يەسى بولەك قوي، — دەپ ايتقازى اراشا كۇتكەندەي جان-جاعىنا جالتاقتاپ تالاستان قاشا باستادى.
— بۇقاسى بوتەن بولعانمەن بۇزاۋ سەنىكى ەمەس پە دەپتى ءبىر جەڭگەلەرىڭ، يەسى بولەك بولعانمەن سونداعى ساۋات اشىپ جاتقان جاس ءورىم وسى التايدىڭ، اسىرىپ ايتساق، ەلدىڭ بولاشاعى ەمەس پە؟!
— ونىڭىز راس.
— ەندەشە، سول ءبىلىم ورداسىنىڭ انا تىلىندە ءبىر دە ءبىر گازەت-جۋرنال جازدىرىپ الماۋى قالاي؟ كىتاپحانادا ءبىر دە ءبىر قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى بولماۋى قالاي؟ مەكتەپتى قويىپ، بۇكىل اۋىلدا سيعات ساپايەۆيچتەن باسقا قازاقشا ءتىل اشاتىن ءبىر دە ءبىر ءتۇتىن جوق ەكەن. باياعى ليكبەزدىڭ زامانىندا گازەتتىڭ پۇشپاعىنا دەيىن تۇك قويماي وقىپ، اۋىلعا ءبىر كىتاپ كەلسە، ءبىر قارىپ تانيتىن بايعۇس ات-تۇيەدەي قالاپ، جالعىز كىتاپ جالبا-جۇلباسى شىققانشا ءار ءتۇتىندى اداقتاپ شىعاتىن ەدى. ەندى كۇندەلىكتى ءتىلىڭدى مايلىققا عانا جۇمساپ، التىننان قىمبات قازىناڭدى تۋالەتكە اپارىپ ىلەتىندى شىعارىپسىڭ!..
سابيىنەن بەلىنەن باسقانى بولماسا، ورىسشانى دا جارىتىپ جاتقانى شامالى. سول شالا ءتىلدى شاكىرتتەن ەرتەڭ كىسىلىگى ءبۇتىن ازامات شىعا ما؟.. مۇنى دا يەسى بوتەن ءىس دەپ سانايسىڭ با؟ سەن ستارشويسىڭ عوي... ءبىر اۋىلدىڭ ستارشويى؟..
— بوتەن بولماعانىمەن ول مەنىڭ قۇرىعىم جەتەتىن ءىس پە؟ — دەپ ايتقازى ءوزىنىڭ مەشەنگە ءىلىنىپ قالعانىنا وكىنگەندەي جاۋاپتى الدەكىمدەرگە اۋدارىپ تاستاپ تىمپيماعا كوشپەك بولدى.
ءبىر تاقىمداپ العان سوڭ ۆاسيليي يۆانوۆيچ تە قايتىپ تىزگىندى بوساتپاي، كەلىنىم ساعان ايتام، قىزىم سەن تىڭداعا سالىپ ستارشويدىڭ قىر سوڭىنان تۇسپەي قويدى.
— مەنىڭ دە اندا-ساندا قازاقشا ءان سالعىم، دومبىرا شەرتكىم كەلەدى، اتتەڭ، ىشتەن ىڭىلداعانىم بولماسا، داۋىسىم جوق، قولىم ساۋاتسىز، ءبىراق، بالا كەزىمدە ەستىگەن سول ءبىر اۋەندەر ءالى كۇنگى كوكەيىمدە ءجۇر. ەكى جىل قاتارىنان كەلگەندە ءاۋ دەگەن بىرەۋدى، تىڭق ەتكەن دومبىرانى ەستي الماي شەرمەندە بولدىم... جيىرما توعىزىنشى جىلى مارال سوۆحوزىن ۇيىمداستىرعاندا، بۇقاسى مەن ۇرعاشىسىن قوسقاندا ءجۇز-اق تۇياق بار ەدى. مەنەن كەيىن ون التى ديرەكتور اۋىسىپتى، "قاتىن" دەگەن سوۆحوز بايىعان سوڭ "ۆەرحكاتۋن" اتانىپ شىعا كەلگەن. "قاتىن" دەگەن شىركىندى اركىم اتاش اتقا ءار قيلى مىنگىزىپ جىبەردى، مەيلى، جامان ايتسىن، جاقسى ايتسىن، "قاتىننىڭ" توركىنى — انا. انا سۋىم — قاتىندى كاتۋن دەپ، انا جۇرتىم، كىندىك كەسكەن وتانىم، قارا ورمانىم دەگەن قاتىن قاراعايدى كاتون دەۋگە دە اۋىز وتىعىپتى، ودان بەرگى كوكجوتانى زەلەنايا دەپ كەتىپپىز. شابانباي، كوكالا-ايعىر، كوكجوتا، تالدىبۇلاق، تاسكۇركە، سارىالقا سياقتى جايلاۋىمىز بار ەدى، التايدىڭ ءار شىڭى، ءار سۋىنا بابالارىڭ قويعان كونە اتىن سان ءتۇرلى سەپتەپ، بۇل كۇندە اتا قونىسىڭنىڭ اتىنان دا جاڭىلىپ قالىپسىڭ.
ەرتەڭ بالا-شاعاڭا قاي جەردە تۋدىڭ، قاي جەردە ءوستىڭ دەمەكسىڭ؟.. قىرىق جىل شالعايدا جۇرسەم دە جيىرما جاسىما دەيىن دىنىمە، تىلىمە سىڭگەن دەرتتى ۇمىتپاۋعا تىرىسىپ ەدىم، وسىدان جەتپىس بەس جىل بۇرىنعى اكەسىنىڭ اتى قاسقىرباي، تۇلكىباي، تەكەباي ەكەنىن بۇگىنگى ۆولكوۆ، ليسيسىن، كوزلوۆتار ناعىپ ۇمىتا قالعان؟..
— اكەتتى! اكەتتى انە، يازۆي! — دەپ شار ەتكەن وسيپ قارتتىڭ ويبايىنان ءبارى دە اتىپ-اتىپ تۇرعان، ءتۇننىڭ تىنىشتىعىن جىرتىپ كەتكەن تارعىل داۋىس جان تۇرشىگەرلىك ەدى، بىرەۋدى ايۋ سۇيرەپ بارا ما دەپ شوشىعان جۇرت توپىرلاپ وت باسىنا تىعىلدى دا سامىرسىن تۇبىندە قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتقان ءابدىجاپاردىڭ بارىنەن دە جانى ءتاتتى ەكەن، كيىمشەڭ بارىپ بۇقتىرماعا قويىپ كەتتى.
— ءاي، ءباتشاعار، سەنى قۇداي المايدى، انا قۇرىقتى ۇستا، قۇرىقتى! — دەپ وسيپ قارت تاعى دا ويبايىن سالدى.
ۆاسيليي ءيۆانوۆيچتىڭ شانشىپ كەتكەن قۇرىعى جاعادان تۋلاي جونەلگەن، ءبىراق وعان قارايتىن ءابدىجاپاردا دارمەن بولعان جوق، مالتۋ بىلمەيتىن بايعۇس ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ، سۋ سابالاپ كەتىپ بارادى. وعان قارايتىن جۇرت تا بولعان جوق، جاپا-تارماعاي قۇرىققا جۇگىرىستى. ءبىر باتىپ، ءبىر شىققان ءابدىجاپار قاقالىپ-شاشالىپ: "ويباي، ولدە-ەم!" — دەپ باقىردى. ءولدىم دەپ جۇرگەنى ويماقتاي-اق شۇڭقىر ەكەن، قۋالاپ بارىپ قارماعىنىڭ قۇرىعىن ۇسىنعان اسەكەڭ سىڭار قولىنداعى شيپكاسىن شوشايتىپ، اسپاي-ساسپاي:
— سپاكويستبيە!.. تولكو سپاكويستبيە! — دەپ وكىرە بۇلقىنعان ءابدىجاپاردى شۇڭقىردان شىعارىپ الدى. جاڭبىر جاۋماي، جەل تۇرماي مالمانداي بولعان ءابدىجاپاردى جەتەلەپ كەلگەندە وشاق باسىندا تايداي بولماسا دا لاقتاي تايمەن تۋلاپ جاتىر ەكەن، اسەكەڭ سۇمىرەيگەن جەتەگىنە يەگىن شوشايتىپ:
— جىگىتتەر، بالىقتىڭ ۇلكەنى مىندا! — دەپ ءماز بولدى.
— امان قايتتىڭ با، ايتەۋىر؟ — دەدى وسيپ قارت.
جىگىتتەر تايمەننىڭ قىزىعىن تاستاي بەرىپ، ءابدىجاپاردى ورتاعا الدى. ىستىق سۋعا تىعىپ العان تاۋىقتاي ءجۇنى جاپىرىلىپ، ەسەڭگىرەپ قالعان بايعۇستىڭ كەڭسىرىگى ۋداي اشىپ، قۇلاعىنا كۇرت كىرىپ كەتكەندەي باسىن شايقاي بەرەدى. جۇرتتىڭ داۋسىن ەستىمەسە دە اقسيعان ءتىس پەن قۇلاققا جەتكەن ەزۋدەن قىرىلا كۇلىپ جاتقانىن سەزدى دە، تابان استىندا بەزەرە قالدى.
— وڭشەڭ دەل قۇلىنى بورلىكتىرىپ! — دەدى، بۇل ونىڭ وسيپ قارتقا ايتقانى بولسا كەرەك. — مەنى وسىندا قاي قۇداي ايداپ كەلدى؟! مەن وسىندا نەمەنەگە كەلدىم؟! — دەپ تالقان بولدى. — كۇلەدى ەششە! كۇلكىڭ كومىر بولعىر! كۇلەر ەدىڭ وسىدان سۋعا كەتسەم! ءبىرىڭ تاعىڭنان، ءبىرىڭ باعىڭنان ايرىلعاندا كورەر ەدىم! — دەدى؟ — بۇل ونىڭ سيعات پەن بەكەتكە قابىلحاندى قوساقتاپ قويىپ ايتقانى بولسا كەرەك. تەزەگى تەرىس كەلسە دە جۇرتتان كورەتىن بالەقور جىرىندىنىڭ مىنا سوزىنەن كەيىن جىگىتتەر ەسىن تەز جيدى دا قارماقتارىن ماتاپ، قاعىنىپ-سىلكىنۋگە كىرىستى. ءابدىجاپار سۋعا كەتىپ قالسا دا ونىڭ ولىگىن ىزدەگىسى كەلىپ تۇرعاندار شامالى ەدى، ءبىراق ولە قالسا دا ارتىنا ارىز تاستاپ كەتەتىن كۇيەلى تۇتقىشتىڭ كەسىرلى نيەتىنەن ءبارى دە سەسكەنەتىن سياقتى؛ ءومىردىڭ ىرعاعىنا كولدەنەڭ تاياق قىستىرعاننان باسقا ماقساتى جوق، اربانىڭ بەسىنشى دوڭعالاعىنداي كەرەكسىز نەمەنىڭ ءوز باسىن ءولىپ بارا جاتىپ تا جۇرتتان بيىك باعالاعانىنا اركىم ىشتەي كۇيىنىپ-اق تۇر. پۇشايمان قالپىمەن دە مۇڭكىمە ساسىقتىڭ كىسى قورقىتۋىن قايتەرسىڭ.
دابىر-دۇبىرعا جوعارىدان دومالاپ تۇسكەن مەشەل قوناقتارىن داستارقانعا شاقىردى دا كوبەيۋگە سىلتاۋ تاپپاي تۇرعان جىگىتتەر قوپارىلا كوتەرىلدى. جارىم كۇلكى، جارىم قىجىلى ىشىندە قالعان جاقىپ ءابدىجاپاردى قاپسىرىپ الىپ سۋعا قايتا لاقتىرىپ جىبەرگىسى كەلىپ ەدى. ونىڭ كەيىندەپ قالعانىنان سەزىكتەنگەن وسيپ قارت:
— ءاي، جامان كۇيەۋ، ەندىگى كەزەك مەنىكى دەپ تۇرمىسىڭ؟ — دەدى جەلكەدەن سالىپ جىبەرەتىندەي جەلبەزەگىنەن قىسقان ءنان تايمەندى سالماقتاپ. — سەن سۋعا تۇسكەندە اكەڭ تولەش بەلىڭە ارقان بايلاپ وتىرۋشى ەدى، ارۋاقتىڭ الدىندا بورىشتى بولىپ قالىپ جۇرمەيىن، كەرى قايت.
جاقىپقا ءبىر اۋىز ءتىل قاتسا تولەشتى قىستىرا بەرەتىن شالدىڭ اۋەستىگى بار ەكەن، تانىس ەسىم بولعان سوڭ سيعات تا:
— ول قاي تولەش؟ — دەپ وسيپ قارتتى ادەيى توسىپ الىپ سۇرادى.
— توقتاردىڭ تولەشى دە.
— وزگە توقتاسا دا توقتار توقتاماس دەيتۇعىن ايگىلى ۇرى توقتار ما؟
— قازاقتا نە ماقتان، ۇرى ماقتان، ءبىراق توقتار بىرەۋ-اق ەدى عوي، — دەپ شال كوڭىلسىز كۇڭك ەتتى.
— ال، كۇيەۋى نەسى؟
— قاعازداي اپپاق بالا ەكەن، قاتىن بولۋعا جارايدى دەپ اكەسى قويماعان سوڭ تۇقىم جاڭارتام دەپ باياعى اقساق ەگەردىڭ قىزىن العان. قازاق قاي ءبىر وڭعانىن قيۋشى ەدى، ءالى كۇنگى قۇلاعىنان كوتەرىپ تۇرعىزىپ ءجۇرمىز!
ءبىر كۇندە ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ءۇش بىردەي ادامنىڭ ءبىرىنىڭ ءجۇزىن كورىپ، ەكەۋىنىڭ ەسىمىن ەستىگەنىنە سيعات تاجاپ قالدى. وسىدان ون بەس جىل بۇرىن ورمان شارۋاشىلىعى اكادەمياسىندا ديسسەرتاسياسىن جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاعان بەيتانىس اداممەن التايدا كەزدەسەم دەپ ويلاپ پا. سولوۆيەۆ دەگەن فاميلياسىن بلوكنوتىنا جازىپ العانى بولماسا، دۇرىستاپ ءتۇس توقتاتىپ، تانىسا الماي دا قالعان. سول ۆاسيليي ءيۆانوۆيچتىڭ "قاتىن" سوۆحوزىنىڭ العاشقى ديرەكتورى، وسى ءوڭىردىڭ ءتولى دەپ كىم ويلاعان. ونىڭ بەر جاعىندا ىرگەدە جۇرگەن جاقىپ كەشەگى جالعىز كوزدى قارا ديۋدىڭ كىندىگى، ءتورىن تاپتاپ، توسەگىن توزدىرعان اقساق ەگەردىڭ كۇيەۋ بالاسى ەكەنى ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرىپ پە. وسيپ قارتتىڭ تولەشكە دەگەن جانتارتۋى بولماسا، اقساق ەگەرگە اعايىنشىلىعى شامالى ەدى. قارتايعاندا كەمپىرىنەن ءبولىنىپ قىلىق شىعارعان كارى شوڭگە ايدالاداعى ادامدى جۇراعات تۇتسا، ۇرلىق تا بولسا اقساق ەگەردىڭ وشاعىنا قاتىسى بار سيعاتقا جاقىپتىڭ ءتۇبى كۇيەۋ بوپ شىقپاسىنا كىم كەپىل؟.. تىرلىك دەگەن شىركىننىڭ نوقتاعا كونبەيتىن، قاقپايعا جۇرمەيتىن قىرسىقتىعى وسى دا. تۋعان جيەنىڭ بەسكەمپىرگە مىسقالداي قايىرىڭ جوق، ءبىر كەزدەگى ازىرەيىلىڭ — ەسىمحاننىڭ ۇرپاعىن قاناتىڭنىڭ استىنا الىپ قىزعىشتاي قوريسىڭ. مەشەلدەن كىسى، مەشكەيدەن سىپا جاسايمىن دەپ جۇرگەندە كىسىنىڭ كىسىلىگىن ۇمىتىپ كەتكەن جوقسىڭ با؟.. جاعا مەن ءۇي اراسىنداعى قارعا ادىم جەردى تاۋىسقانشا سيعات قاۋاشاق باستاعى قىرىق جىلعى ءارحيۆىن ساپىرىپ شىققانداي بولىپ ەدى...
4
اڭگىمە سىنىق قابىرعادان باستالىپ ەدى. ەت تۋراپ وتىرعان جاقىپ جىلىك ۇلەسىنە كەلگەندە ءابدىجاپاردىڭ الدىنا ءبىر جۇلىم جالاڭاش قابىرعا تاستاعان، ول جارىقتىق تا يەسىن تاپقانىمەن شور بولىپ بىتكەن سىنىق ەكەن، ونسىز دا ميزەردەن ەكى قۇلاپ، توعىزدان ەكى دۇركىن ۇستالىپ، جۇيكەسى جۇقارىپ وتىرعان ءابدىجاپار قۇنىس قابىرعانى:
— مال يەسى مۇجىسىن! — دەپ قابىلحاننىڭ الدىنا لاقتىرىپ تاستادى.
قورلاعان جاقىپ، قابىلحاننىڭ جازىعى جوق ەدى. قۇلاتقان دا، ۇستاپ بەرگەن دە، قالتاسىن تەرىس اينالدىرىپ توناعان دا سيعات بولاتىن. ءبىر كەش، ءبىر تۇندە تاز باسىنا ءۇش دۇركىن تاياق ءتيىپ ماڭگىرىپ قالعان شىركىن سيعاتتىڭ شاۋجايىنان الۋعا جۇرەكسىنىپ ادرەستەن ادەيى اداسقان. ۆاسيليي يۆانوۆيچتەن باستاپ ءتور جاقتان سىرعىپ كەلە جاتقان شەكەنىڭ كوز مايىن شۇقىپ وتىرعان قابىلحان مەرتىك قابىرعاعا قاراعان دا جوق. ونىسى تاعى دا ابەكەڭنىڭ قيتىعىنا ءتيدى، ول از دەگەندەي، كوزى ۇڭىرەيىپ، قۇيقاسىنان جۇرداي قۋ شەكە الدىنا كەلگەندە جىندانىپ كەتە جازدادى. "وسى ەلدىڭ اق ءيتى ەدىم عوي، وسىنشاما كۇستانا قىلاتىنداي نە جازىعىم بار ەدى؟!" نە جازىعى بارىن بىلە تۇرا ابەكەڭ ايعاي سالعىسى كەلىپ ەدى، اتتەڭ، مۇنىسىن دا ايتا الماي، ىشىندە قۇسىقتىڭ قورداسىنداي ۇيىپ قالا بەردى.
— سپاكويستبيە! تولكو سپاكويستبيە! — دەدى اسەكەڭ، نەگە ايتقانىن اسەكەڭنىڭ وزىنەن، جاقىپ پەن سيعاتتان باسقا ەشكىم سەزگەن جوق، ابەكەڭ تاعى دا وزىنە قادالعان كەكەسىن دەپ ءتۇسىندى. قۇرىق جالعاپ جىلىمنان قۇتقارىپ السا دا، عۇمىر باقي وسى ءبىر قيسىق مۇرىن قىر سوڭىنان قالماي قۇيرىعىن باسىپ كەلە جاتقانداي اتارعا وعى بولماي وتىر. جۇرتتىڭ كوزىنە شور بولىپ جابىسقان قۇنىس قابىرعانى باستىعىنىڭ الدىنان بىلدىرمەي الىپ زىمىراتىپ جىبەرمەك بولعان ايتقازىنى سيعات كوزىنىڭ قيىعىمەن ۇستاپ الدى.
— جىلىنا قانشا شىعىن، قانشا قابىرعا سىنادى؟
— ءبىرلى-جارىم بولماسا، شىعىن جوق، قابىرعا... — ايتقازى قابىرعانى لاقتىرىپ جىبەرىپ، ءبىر پالەدەن قۇتىلعانداي ءمۇدىرىپ قالدى. — ءسىرا، قابىرعاسى ءبۇتىن بۇقا بار ما ەكەن؟..
— ونىسى نەسى؟
— كۇيەكتىڭ توبەلەسىندە سىنادى، قۋعاندا سىنادى، ستانوكتا سىنادى، باس بىلمەيتىن تاعىعا تاياق تيمەي تۇرا ما...
— دونەجىن ەكەنى راس بولسا، مىنا بۇقا ءالى ۇيىرگە تۇسپەگەن، ستانوكقا ءبىراق دۇركىن كىرىپ شىققان. دەمەك؟..
— ستانوكتە تاياقتان سىنعان.
— سوندا جىل سايىن ءمۇيىزى وتالاتىن بۇقالاردىڭ قابىرعاسى نەشەۋ ەكەن؟ ونىڭ ونىمگە زيانى جوق پا؟
— نەگە بولماسىن. مەرتىگى جازىلعانشا ەت المايدى، ەت الماعان بۇقا كۇيەكتە ناشار، قىستان ارىقتاپ شىعادى دا كوكتەمدە ءمۇيىزى دۇرىس جەتىلمەيدى.
— ول ەندى ءورىستىڭ شوبىنە، جايىلىمنىڭ سونىسىنا بايلانىستى، — دەپ قابىلحان وزىنە ءتيىمسىز اڭگىمەنى الدىن الا ءۇزىپ تاستاۋعا تىرىستى. — ءبىزدىڭ ەركىمىزدەن تىس، ەسەپتە جوق شىعىننىڭ ءبىر ءتۇرى عوي.
— بايلانىستى ەكەنى راس، ءبىراق ەرىكتەن تىس دەگەنىمىز ەرىنشەكتىڭ سىلتاۋى عوي، — دەپ ستارشوي وعان كەلىسە قويعان جوق. ەرتەڭگىسىن بايقاعان شىعارسىزدار، مىنا دونەجىننىڭ ءمۇيىز تارماعى ءبىرى قىلدىرىقتاي، ءبىرى قيقى-جيقى، مىقتاپ كەتكەندە ەكىنشى سورتتىڭ ءونىمى. ساناي بەرسەك ونىڭ سەبەبى دە كوپ.
— ەرتەڭگىسىن ءار نارسەنى، كوپ نارسەنى بايقاعان سياقتىمىز، — دەدى سيعات قابىلحانعا سۇراۋلى ءجۇزىن قاداي. — وتىندى شاپقانعا جاقتىر، مالدى تاپقانعا باقتىر دەۋشى ەدى، كىسى كوزىنە وراشولاق كورىنگەن كوپ نارسە مال يەسىنە باتپاي ما، قالاي؟..
— سەرى اعاڭ ءبىزدى شاقىرىپ الىپ تاعى دا سابايىن دەپ وتىر-اۋ وسى، — دەپ قابىلحان قايقاڭداپ شىعا كەلدى.
— ودان نەسىنە قورقاسىڭ؟ اۋەلى، شاقىرىپ وتىرعان مەن ەمەس، مىنا باتىر، — دەپ سيعات مەشەلدى نۇسقادى. — سوسىن، اتاڭ قازاق كىسى ولسە دە كەرىستىڭ داۋىن داستارقان باسىندا شەشكەن. داۋگەر ءبىر ساپتىاياق قىمىزعا دا ءجىبيدى، ايىپتى ءبىر اۋىز جىلى سوزگە دە قۇلدىق ۇرادى. سەنىڭ سەگىز ساعاتتىق جينالىسىڭدى سەگىز مينۋتتىق شاي ۇستىندە دە تامامداۋعا بولادى. ءدام دەگەن جارىقتىق تىعىرىقتان كومپروميس، تۇيىقتان جول تاۋىپ كەتۋگە قاشان دا دانەكەر ەمەس پە. اۋىلداعى قادىرى تاۋسىلعان اعايىندى قويىپ، الىستان كەلگەن ۆاسيليي يۆانوۆيچتەرگە كۇنىڭ تۇسپەسە ءبىر ساماۋىر شاي بەرگەندەرىڭدى كورگەم جوق. بۇل سەنىڭ حالقىڭ قايدان كەلگەن جۇرت؟
قابىلحان اۋزىنداعىسىن جۇتا الماي قىلعىنىپ وتىرىپ قالدى. قايتسەم قوناقتىڭ جايىن تابامىن دەپ كۇنى بويى مارە-سارەسى شىققان مەشەلدىڭ بوركى قازانداي بولدى. وسىندايدا اسىندى جەگىزۋ دە ابىروي ەكەنىن ەندى سەزگەندەي قىمىزىن سوزا ساپىرىپ، قارا سامارداعى تۋرالماعان ءبىر شومەلە ەتتى تاباق تۇبىنە ەنتەلەتە يتەرىپ قويدى، ءومىرى سىيلى قوناق قابىلداپ كورمەگەن كۇستى بايعۇس مۇنىڭ دا ءجاميلانىڭ ارقاسى ەكەنىن پارۋەيىنە العان جوق، ءومىرى تاباقتاس بولىپ كورمەگەن سيعاتتى قايدا اپارىپ قويارعا ورىن تاپپاي وتىر. كوز الدىندا جۇرتتىڭ ءبارى كىشىرەيىپ، كوز الدىندا شىعانعا كەتكەن قارىزى، شىق بەرمەستە جۇرگەن ەسەسى قايتقانداي كوڭىلى كوك تىرەپ: "ويپىراۋ، وسى ۋاقىتقا دەيىن مەن وسى قايدا جۇرگەنمىن؟!" — دەپ ءوزىن-وزى سوككەندەي ەدى، وسى ۋاقىتقا دەيىن كونى جىبىمەگەن قۋ جەتىمدىكتىڭ قۇرىشىن تولتىرامىن دەپ تايگادا تيىن تەرىپ جۇرگەنىن ويلاعان جوق.
— باياعى ەل جوق، باياعى نيەت تە جوق، شەتىنەن مال تاپقىش! — دەپ قابىلحان قولىن مايلىققا ءسۇرتتى دە ارشانىڭ شىرپىسىن جونىپ وتىرىپ الدى. — كوگەننىڭ بۇرشاعىن ساناپ تىستەنىپ وتىرعان وڭشەڭ ءبىر بەتپاق، كەر جاقتان جۇققانىن، جوق قازاقتان كەر جاققا جۇققانىن قايدان بىلەيىن، ايتەۋىر ارپانى كەبەگىمەن جەپ، كەبەكتى كەبەجەسىمەن قاتىق قىلعان كەنەۋسىز جۇرت قوي!..
كەپتەگەن قانارداي تىزەسىن جاۋىپ تەڭكيىپ جاتقان قارىننىڭ توبەسىنە تولتىرىپ شارا قويساڭ دا شايقالاتىن ءتۇرى جوق، وسى وتىرىسىندا جوقتىق كورگەن، تارشىلىقتىڭ تاۋقىمەتىن تارتقان ادامعا ۇقسامايدى-اق، ال بارلىقتى ديرەكتوردىڭ شاربىسىمەن ەسەپتەسە بۇل ەلدە جارىماي وتىرعان پەندە جوق سياقتى. سيعات ديرەكتوردىڭ مالداسىنا سىيماي توگىلىپ قالعان ەن بايلىعىنا جۇبانا قويعان جوق.
— سەنىڭ توڭىرەگىندە جەكە شارۋا كوبەيىپ كەتتى. ءبىر عانا اقسۋ بولىمشەسىندەگى ءجۇز ءتۇتىننىڭ ۇشتەن ءبىرى سوۆحوزدا جوق. ءبىرى اڭ شارۋاشىلىعىن، ءبىرى ومارتانى جاعالاپ ءجۇر.
— كوپشىلىگى اۋىردىڭ ءۇستىن، جەڭىلدىڭ استىن ساعالاعان بەرەكەسىز ىسقاياقتار عوي، — دەپ ديرەكتور اقتالعان بولدى. — نە اۋىلدان كەتپەيدى، نە شارۋاعا قول قاتپايدى، ال سوۆحوزعا كەلەمىن دەۋشىلەرگە باسپانا تابىلمايدى.
— ول دا انشەيىن سىرت كوزگە عانا. شىندىعىنا كەلسەك، سوۆحوزىڭ كەدەي. ايتپەسە ەلىڭ دە باياعى، نيەت تە باياعى. ازعانتاي جۇرتقا جۇمىس تاۋىپ بەرە الماي وتىرعاندا سىرتتان قول شاقىرام دەيسىڭ. ءبىر بولىمشەنىڭ بۇعىسىن مىنا ستارشوي باسقارعان ون ەكى-اق ادام باعادى. قالعانى مەحانيزاتور، ءبارى جيىلىپ ازداعان ەگىن مەن پىشەننىڭ سوڭىندا ءجۇر. كوكتەم مەن كۇزدە بولماسا، التى اي قىس بويى اي سايىن الاتىنى ءۇي سىپىرۋشىنىڭ جارىم جالاقىسىنا جەتپەيدى. تەحنيكا كەلگەننەن بەرى ايەل جۇراعاتى تۇگەلدەي جۇمىسسىز قالدى. ايتەۋىر جاز بويى لەسحوزدىڭ ماۋسىمدىق جۇمىسىندا تيىن-تەبەن تاپقان بولادى دا قار تۇسە كۇرەسىننەن اتتاپ شىقپايدى. ءار تۇتىندە ارىسى وننان، بەرىسى بەستەن بالا بارىن ەسكەرسەك، سونشاما اۋىزدى سەميا باسى نەسىمەن اسىراماق؟.. جاسىرىپ قايتەسىڭ، ءبىر وشاقتىڭ اۋىرتپالىعى ءالى كۇنگى شولاق بايتالدى شال-شاۋقاننىڭ موينىنان تۇسكەن جوق. دۇكەنىندەگى تىرەلىپ تۇرعانى ەت كانە، بولا قالعان كۇندە دە ونى ساتىپ الا قوياتىن پۇلىڭ كانە؟ سونان سوڭ مال جيماعاندا قايتسىن. ول دا جەتىسكەندىكتەن ەمەس، ءجۇنى مەن ءسۇتىن وكىمەتكە وتكىزىپ اقشا قىلادى، توقتى-تورىمىن جەپ قىزىلعا دەگەن تاڭسىعىن باسادى. شال-شاۋقانى جوقتا ول دا جوق.
سوۆحوزىڭا سەنبەگەن سوڭ ومارتا مەن اڭشىلىق قۋماعاندا قايتسىن!..
— قىسقاسى، كومپدەكستى شارۋاشىلىقتى ايتايىن دەپ وتىرسىز عوي، ءبىراق وعان مۇمكىندىك قايدا؟ بيلىگىمىز ماسكەۋدە، ول جاق بۇعى شارۋاشىلىعىنىڭ عانا رەنتابەلدى بولعانىن قالايدى، باسقاعا دوتاسيا جانە جوق.
— بيلىگىڭ ماسكەۋدە بولعانمەن ەل سەنىكى ەمەس پە. بۇل ەلدى تەگىنەن جايلاۋ اسىراعان. الگىندە عانا ۆاسيليي يۆانوۆيچ ساناپ شىققان قونىستار قاڭىراپ بوس جاتىر. جىل سايىن كورشى اۋدانداردىڭ مالى شيىرلاپ قايتادى. قويناۋ تولعان قايداعى ءبىر مەكەمەلەردىڭ قىسىراعى مەن ومارتاسى. بۇعىنىڭ ءورىسىن قي ساسىتىپ توزدىرادى. كولىكتىڭ تاپشى، كوشتىڭ سيىقسىز كەزىندە جاياۋ ءجۇرىپ تە جان ساقتاعانىمىز جايلاۋ ەدى، ءقازىر تەحنيكانىڭ زامانىندا ەسكى قونىسىمىزعا ءوز اياعىمىزدىڭ جەتپەي وتىرعانى قالاي؟.. ءمۇيىزدىڭ ساپاسى ءورىستىڭ شوبىنە، جايىلىمنىڭ سونىسىنا بايلانىستى دەپ ءوزىڭ ايتتىڭ. قىسى جازى ءبىر تەبىن، شىلدە بويى شىبىنعا قاماپ قويعان سوڭ ول سورلىدا نە ءونىم بولسىن. بۇعىنىڭ ءورىسى الىنا ەدى عوي. راس، ايداۋعا كونبەيتىن تاعىنى ساتىسىز ۇستاي المايسىڭ. وسىنداعى التى بولىمشەنىڭ تەرريتورياسىن ساتىمەن جالعاستىرسا الپاعا جەتۋگە دە بولادى. ءتولدى ويدا ال دا قوزىعا اياقتانعان سوڭ، كوريدورمەن جايلاۋعا ايداپ تاستاساڭ مالعا دا جاي، جانعا دا تىنىش، ءمۇيىزىڭ دە قاراعايداي. ماسكەۋىڭ وسىنى بىلمەي وتىر ما؟.. سەندە بۇقالارعا، بويداقتارعا، جاس ءتول مەن ەنەسىنە دەگەن ءۇش-اق زاگون بار، ونىڭ ءوزى دە جاز ورتاسىندا وتى قاشادى. اۋدارىپ سالار سونىڭ قايدا؟ بىلمەسە وسىنى نەگە ايتپايسىڭ؟ ايتپەسە اناۋ ءمۇيىز وتايتىن ستانوكتىڭ بيلىگى دە ماسكەۋدە شىعار؟ ونسىز دا قىزىلماي بولعان الاوكپە جانۋاردى ۇرىپ-سوقپاي-اق ستانوكقا تارتىپ كىرگىزە سالاتىن لەبەدكا جاساي سالۋ قيىن با؟ نەمەسە تاڭنان قارا كەشكە دەيىن جىگىتتەردى دەدەك قاقتىرماي قازان مەن مونشانىڭ، مونشا مەن ورەنىڭ اراسىنا كونۆەەر جۇرگىزۋ قولدان كەلمەي مە؟.. ساتىڭنىڭ ءتۇرى اناۋ — ءتۇرتىپ قالساڭ قۇلايىن دەپ تۇر. باياعىداي بورەنە كوتەرىپ جاتقان ەشكىم جوق، توچنايا سۆاركا ودان الدەقاشان قۇتقارعان. بەس مەتر تەمىر توردى دىڭگەككە بەكىتە سالعانى ءۇشىن كالىمششيكتەرگە بەس سوم تولەيدى ەكەنسىڭ، ول بەس كۇننەن كەيىن توڭقايىپ قۇلاپ جاتادى ەكەن. ءوز جۇمىسشىڭ ىستەسە تاريف بويىنشا ەلۋ-اق تيىن... كالىمششيككە قيعاندى وزىڭە نەگە قيمايسىڭ؟ ءوز ادامىڭ ەڭ بولماعاندا وزىمدىكى دەپ ىستەر ەدى عوي! ءوز ادامىڭا ەڭ بولماعاندا ايعايلاي الار ەدىڭ عوي!.. مىنە، جۇمىس دەگەن وسى! تابىس دەگەن دە وسى! قولىنا قارعا ساڭعىسا قارا جۇمىستان بۇگىندە ەشكىم قاشپايدى، كاسىپ ىزدەپ قاڭعىرىپ تاعى كەتپەيدى بۇكىل سوۆحوزدا ءجۇز ەلۋ-اق جىلقى بار، ءار بولىمشەگە شاققاندا جيىرما بەستەن-اق، قويىڭ قوراعا بولمايدى، سيىرىڭ ساۋىنعا كەلمەيدى، ءبىرى شيپىڭ، ءبىرى قوتىر، ءبىرى سيپاڭ، ءمىنىپ تە، ساۋىپ تا، جەپ تە قاسيەتىن كورمەيسىڭ، اۋزىڭ اققا جارىماي، سۋسىندى بىرەۋدەن ءىشىپ وتىرسىڭ. كەدەيلىك دەگەن وسى ەمەس پە؟!
— سىزگە وڭاي عوي، ساكە. پودحوزعا جوسپار دا، گوسپوستاۆكا دا جوق، ءونىمدى قايدا، قانشا وتكىزەم دەسەڭىز دە ءوزىڭىز بىلەسىز. اۋدان باسىنىڭ اسحاناسى مەن جول بويىنىڭ بەكەتتەرىنە دەيىن قىمىزبەن بىتەپ تاستاپ قىپ-قىزىل تابىستىڭ ورتاسىندا وتىرسىز. ەت تە، ءسۇت تە، بال دا، ءشوپ تە ءوز قامباڭىزعا قۇيىلىپ جاتىر. كىمگە ساتامىن دەسەڭىز دە قولىڭىزدا. مامان ىزدەپ تاعى اۋرە بولمايسىز. ال مەن دە سونى ىستەسەم، قوسىمشا قانشا زووتەحنيك، قانشا مال دارىگەرى، قانشاما ۆەتتەحنيك پەن باقتاشى كەرەك، ونىڭ تونناسى مەن ءليترىن، سانى مەن قوڭىن باسقا بىرەۋ اڭديدى دا مەن ءتىس شۇقىپ قالا بەرەم. راس پا؟..
— قىسقاسى، قوسىمشا ابىگەردەن قاشامىن دەشى. بۇعىم رەنتابەلدى بولسا جەتىپ جاتىر دەيسىڭ عوي. ءبىر بۇعىنىڭ مۇيىزىمەن جۇرتىڭنىڭ ءمۇيىزى شىقپايدى. مەنىڭ بىلەتىنىم سول! شيپالى ەكەنى راس، ءبىراق، ول قور بولىپ قامباعا تۇسپەيتىن اسپانداعى سەمىزدىك. شيپاسى سول ما، اناۋ پانتوۆاركاڭ نە بولىپ كەتتى؟ كارالينگە توعىتقان قويداي ءبىر استاۋعا شىرىش تا، بىرىش تا ءتۇسىپ جاتىر.
— ونى قۇرتا سالۋ دا، تىيىپ تاستاۋ دا قولداعى نارسە عوي.
— ارينە، قولىندا. سويتە سالاتىنىڭ دا راس. تەك پايداسى بولماسا سوناۋ لەنينگرادتان ۆاسيليي يۆانوۆيچ بىزگە سالەم بەرۋگە كەلىپ پە؟.. ىرگەدەگى رادوننىڭ شاراپاتىن كورە الماي قىمس ەتسە استاناعا، اسسا ودان ارمەن شابا جونەلەمىز. ورتالىقتاعى اۋرۋحانادا ون-اق توسەك بار، ەم تاپپاي جۇرگەن اقساق-توقساعىڭدى، سۇيەگى سىقىرلاپ، بالتىرى سىزداپ، جۇيكەسىن جاماي الماي جۇرگەن دىمكاستارىڭدى قايتەسىڭ؟ سەن باسپاناعا تارىقساڭ، مەن سول باسپاناعا ادام تاپپاي ءجۇرمىن. ءۇش كوتتەدجدى جانە سالىپ جاتىرمىن. رايزدراۆپەن كەلىسىپ، باراتىن جەرىنە بارىپ، ەڭ قۇرىعاندا سونىڭ ەكەۋىنەن ەمحانا جاساۋ قولدان كەلمەس پە ەكەن؟ كورىنگەننىڭ ەسىگىندە تەنتىرەپ جۇرگەن مىناۋ جۇرتتىڭ ءبىر باس سۇعارى بولۋى كەرەك قوي. ارقالاپ كەلگەن ازىعىن، دوربالاپ تاسىعان ەتىن ساسىتىپ الىپ، كورىنگەن جەرگە وت جاعىپ ەكى كوزىمىزدى تاناداي قىلىپ قويدى. ەگەر سەن سول سورپانى سيستەرنامەن مەزگىلىندە جەتكىزىپ تۇرساڭ، جاتار ورىن، جەيتىن تاماقتى اسحاناسىمەن، شومىلار ۆاننانى مونشاسىمەن مەن موينىما الار ەدىم. ەل دە انشەيىن الباتى ساپسىنا بەرمەي دارىگەردىڭ باقىلاۋىنا تۇسەر ەدى. ءقازىر كولحوز، سوۆحوزدىڭ ءوزى ساناتوريي سالىپ جاتقاندا ءبىز اياق استىنداعى التىندى تاپتاپ ءجۇرمىز.
— سەرى اعا، مۇنىڭىز ارمان عوي. سونان سوڭ ءمۇيىز سورپاسى ماۋسىمدىق قانا نارسە، كوپ بولسا ەكى-اق اي، سوندا قالعان ون ايدا ول زدراۆنيساڭىز قاڭىراپ بوس تۇرات تا.
— نەگە بوس تۇرسىن. سەن عوي، بىلتىر، استانادان حۆوينايا ۆاننا الىپ قايتتىم دەپ قىرىق جىلعى دەنساۋلىعىڭا برون ساتىپ العانداي ءماز بولدىڭ. ءبىز سونىڭ ورتاسىندا وتىرعان جوقپىز با. قالعان ون ايدا بىلاۋعا تۇسسەڭ جامان با؟.. مارال وتى، كيىك وتى، قاراندىز، التىن تامىر، قويشى ايتەۋىر، جەنشەننەن باسقا دا جەتپىس اۋرۋعا شيپالى ءشوپ اتاۋلى التايدا. ۆاسيليي يۆانوۆيچ، وتىرىك دەڭىزشى.
— ءبىر-اق وتىرىگى بار. ىزدەگەنگە التايدان جەنشەن دە تابىلادى، پيتومنيكتە دە وسىرۋگە بولادى.
قولىندا شاينەك، يىعىندا ورامال، شىلاپشىن ۇستاپ ءجاميلاعا ەرە كەلگەن ۇكىدەي سارى اسپان كوز كەلىنشەك سيعاتقا وتكەن ءبىر كۇندەردىڭ قىزىعى مەن ەرمەگىن ەسىنە سالعان ەدى. ەتجەڭدىلىگى بولماسا شەشەسىنە ۇقساستىعى كوپ ەكەن، قادالىپ قانشا قاراعانمەن اقساق ەگەردى تابا المادى، قازاقى بەت سۇيەگى، شارالى جانارى، اشىق ماڭدايى ەرەكشە جىلى كورىندى، ەتجەڭدىلىگى دە اياعىنىڭ اۋىرلىعىنان شىعار دەپ ءتۇيدى. مامىرلاعان ەكى بىردەي كەلىنشەككە جان تارتىپ، ىشتەي قوزداپ جاتقان قامقور كوڭىلدىڭ وتىن تۇرتكەندەي ءيىن سالا بەردى. تاباققا باتا سۇراعان ءجاميلاعا ءبىر اۋىز تىلەك پەن راقمەتىن ايتتى دا، قالتاسىنداعى بۇگىنگى قولدىڭ بۇكىل پارقىن ساناماعان كۇيى لەسيا ەكەۋىنە ءبولىپ ۇستاتتى.
— وي، سەرى اعا، مۇنىڭىز نە، بۇل ءۇيدىڭ اسى ساتۋلى ەمەس ەدى عوي! — دەپ ءجاميلا ساسقالاقتاپ، الاقانى كۇيگەندەي اقشادان سەسكەنىپ قالدى.
— تاباققا قۇرعاق باتا جۇرمەيدى، مۇنىڭ ەشقانداي ابەستىگى جوق، — دەدى سيعات. — ءارى كەتكەندە ابەكەڭنىڭ اراققا جۇمسايتىن، قابەكەڭنىڭ اسحانادا قالدىراتىن شايلىعى شىعار.
— ءاي، ال! تۇك كورمەگەندەي بولعانى نەسى-اي! — دەپ مەشەل تىپىرلادى. — ساكەڭ قولىنان تيىن شىقسا دا تابارىك!
— ويپىراي، سەرى اعا، ءبىزدىڭ ۇيگە دە ءبىر تۇستەنىپ كەتسەڭىز قايتەدى! — دەدى قابىلحان.
— اسپان كوزى جاۋدىرەپ لەسيا سيعاتقا ۇزاق قادالدى. قاس قاعىمدا باياعى بالالىعى ەسىنە ءتۇستى: جوڭىشقالى سارى بەلدە شالعىنعا شومىلىپ وتىراتىن جالعىز ءۇي، جالعىز ۇيگە قاي مەزگىلدە كەلسە دە اتتان تۇسپەي جاتىپ اۋلا تولا بالالاردى ەركەلەتە ءماز قىلىپ، اتتانىپ بارا جاتىپ تا تۇك تاپپاسا قولدارىنا ءبىر سومنان تەڭگە تاستاپ كەتەتىن لەسحوز باستىق سول باياعىسىنداي جىلى ۇشىراپ، جىميا كۇلىپ وتىر ەدى؛ شاشىنىڭ كوكشۋلان تارتىپ، تۇيمە مۇرتقا بوياۋ جۇرگەنى بولماسا سول قالپىنان بوتەندىگى جوق، ءدال وسى ءقازىر كەلە عوي دەپ شاقىرىپ الىپ، تۇلىمىنان سيپاپ، ماڭدايىنان يىسكەيتىندەي كورىنگەن؛ ۇزاعىراق جولى تۇسپەي قالسا، سول ءۇيدىڭ بازارعا كەتكەن باسالقاسىن كۇتكەندەي بالا-شاعا تۇگىلى اقساق ەگەردىڭ ءوزى دە، نەكەلى جارى دا ءبىر مەزگىل جولىنا قاراۋشى ەدى؛ التى قىزدىڭ ىشىندە لەسحوز باستىققا ەركىندىگىن دە، ەركەلىگىن دە وتكىزەتىن لەسيا ەدى. "ءاي، پۇشىق، جارباڭداپ سەن-اق قالمايدى ەكەنسىڭ!" — دەپ اناسى سيعاتتىڭ تىزەسىنەن قۋىپ تۇسىرگەندە، لەسحوز باستىق: "قىز دەگەن تۇكپىش قوي، ءبىر جاقىندىعىن سەزەتىن شىعار، تيمە"، — دەيتۇعىن. لەسيا بالا كەزىندە تۇكتى دە سەزگەن جوق. ايتەۋىر بالا كەزىنەن سيعاتتى جاقسى كورۋشى ەدى. شەشەسىنىڭ قيپاقتاپ تۇرعانىن سەزسە دە قاساقانا جىبەرمەي، وڭىرىنە تاناۋىن تىعىپ ۇيىقتاپ قالاتىن كەزدەرى دە بولاتىن. ويانا كەلە ىزدەپ، قايتىپ كورگەنشە قوڭىلتاقسىپ جۇرەتىن. كەيىن لەسحوز باستىق ۇزاق جىلدارعا جوعالدى دا وعان دەگەن ءسابيدىڭ ساعىنىشىن تىرلىكتىڭ اششى تىرپاڭى ءوشىرىپ تاستاعان... جانارى ىسىپ، دەمى دىرىلدەپ وتىر ەكەن، تەرىس بۇرىلا بەرىپ تۇرىپ كەتكەن لەسيا كوزىنىڭ جاسىنا يە بولا الماي قالدى.
ەكى كەلىنشەككە كەزەك تەلمىرگەن ءابدىجاپاردىڭ وزەگى ۋداي اشىپ، شەكە تامىرى ءلۇپ-لۇپ سوقتى دا قاتىنداردىڭ قابىنا تۇسكەن قايران مالدىڭ ەسەبىن شىعارۋعا كىرىستى: سەرى اتانعان كارى سايقالدىڭ تۇگى دە قۇرىعان جوق، جۇرتتىڭ قالتاسىنان جيىپ بەردى دە جاقسى اتاندى — بۇل ارعى ەسەبى؛ مىناۋ داستارقاننىڭ پ ۇلى مەن مەشەلدىڭ سوۆحوز كاسساسىنا وتكىزگەن ءبىر بۇعىنىڭ قۇنىن مىرزالىقپەن تولەپ كەتتى. — بۇل بەرگى ەسەبى.
ياپىراۋ، وسى ءبىز نەگە وستىمەيمىز دەگەن ءبىر وي كەلىپ ەدى، ءبىراق اقساقتىڭ اياعى، شولاقتىڭ قولى جۇرە مە، كەگەجەدەن كەرى تارتقان ءبىر قىرسىق ءومىر-باقي مۇرتتاي ۇشىرىپ، الىپ كەپ سوعادى، الىپ كەپ سوعادى. سول قىرسىق سويلەسە اۋزىنا، جۇرسە ىزىنە تەلمىرتكەن وسى سايقالدىڭ ءوزى ەمەس پە ەكەن؟.. وسى بولماعاندا تالاي رەت وسەتىن دە، جالعان دۇنيەنى جۇلىعىمەن كەشەتىن كەزى دە، كەزەگى دە كەلىپ ەدى. وسى بولماعاندا وتىرعان اجەپتاۋىر ورنىنان ايرىلىپ، سىباعاسىنا يت يىسكەمەيتىن سىنىق قابىرعا ۇستاپ كۇيەلى وشاقتىڭ تۇبىندەگى كون تۋلاقتا قالماس ەدى. تۇلا بويىن سيعاتقا دەگەن الدەبىر قاستاندىق كەرنەگەن ابەكەڭنىڭ الگى ءبىر شەكە ءلۇپىلى سولقىلداتىپ قاراقۇستان سۇقتى دا سارى ساماۋىردىڭ كۇرەڭ شايى مەن قايماققا بوككەن تايمەن كەلگەندە جاستىقتى قولتىعىنا بۇكتەپ جاتىپ الدى.
— وسى قاشانعى جەي بەرەمىز؟ جەۋدىڭ دە ءبىر شەگى بولۋى كەرەك ەمەس پە! — دەپ وتىرىك تە بولسا تاكاپپارلىق جاساعانسىدى، ءبىراق تاعى دا سيعاتتىڭ سىڭايىن ەسكەرمەگەن ەكەن.
— بۇعىنىڭ ەتىندە ەكى مالدىڭ قاسيەتى بار، — دەپ سيعات ءجاميلاعا الدەبىر وتىنىشپەن قارادى. — ەشكىنىڭ ەتىندەي توڭعاق، جىلقىنىڭ ەتىندەي ءدارى، نە ءىش مايدى قاتىرادى، نە جىلماي اقتارادى، — دەدى ابەكەڭدى كوز قيىعىمەن ىلە كەتىپ. — مىنا اعاڭ اڭداۋسىزدا سۇبە قابىرعانى تۇتاس سىڭعىتىپ ەدى، جامان ايتپاي جاقسى جوق، توپ بولىپ دومالاپ قالماي تۇرعاندا سۋششەستۆەننىي ءبىر نارسە جۇتقىزىپ جىبەر، ولە قالسا ءبارىبىر جۇماققا بارمايتىن ادام عوي، ايتەۋىر وبالى موينىمىزدا كەتىپ جۇرمەسىن!..
ءبىرى شاي قۇيىپ، ءبىرى كەسە جۇگىرتكەن قوس كەلىنشەك داستارقان باسىندا قالدى دا، مەشەل ءجاميلانىڭ قاباعىنان الدەنەنى وقىپ الىپ جۇرتقا بىلدىرمەي جىلىستاي جونەلدى. ءۇي يەسى قايتىپ ورالعانشا كەلىننىڭ شايى مەن قايماققا بوككەن تايمەننىڭ سىربازى ءبىراز دارەجەگە جەتىپ قايتتى. بوس كەلگەن مەشەل:
— سەرى اعا! — دەپ قيپاقتاپ تۇرىپ الدى.
— جو جوق، ءارى كەتسىن! جولاتپا! — دەپ سيعات اياق استىنان ازاردا-بەزەر بولدى.
— سەرى اعا، ەندى الگىندە عانا ءوزىڭىز...
— جوق، بولمايدى! جولاتپا! مازاسىز نەمەلەر كەلىپ الىپ باستى قاتىرادى. ونسىز دا وتىمىز كەلىسپەي وتىرعاندا داۋلاستىرىپ، جاۋلاستىرىپ، ەرتەڭگىسىن ءبىر-بىرىمىزدىڭ بەتىمىزدى كورە الماي جۇرەرمىز.
— كەلسىن، وسى داستارقاندا اس جەتەتىن سياقتى عوي، — دەپ ۆاسيليي يۆانوۆيچ ابىگەرلەنىپ قالدى. — ءۇي يەسىنىڭ بيلىگىنە قول سۇققان جاراسپاس.
— جوق، ۆاسيليي يۆانوۆيچ، بولمايدى. قايداعى ۋايىم، قايداعى مۇڭىمىزدى ساپىرىپ، ونسىز دا ءسىزدىڭ مازاڭىزدى كەتىردىك، ەندى كىسى كوزىنشە جاعادان الىپ جارماسۋىمىز قالىپ پا؟! — دەپ سيعات تاعى دا ابەكەڭ مەن قابىلحاندى بۇيىردەن تۇرتكەندەي كوز قيىعىمەن جانىپ قويدى.
— مەنىڭ كوڭىلىمە قاراماڭدار، كەلسىن، — دەپ ۆاسيليي يۆانوۆيچ تە كەسەسىن كەرى يتەرىپ وتىرىپ الدى. — ءدام الىپ، سۇقباتتاسىپ وتىرمىز، ىزدەپ كەلگەن قۇدايى قوناقتى تىستا تەلمىرتىپ قويۋ ۇيات بولادى.
— ءجا، شاقىرساڭ شاقىر ەندى، — دەپ سيعات مەشەلگە يەك قاقتى. — جەلىگى اۋزىندا، توقپاعى قولىندا قىز-كەلىنشەگى ارالاس جىندى سۇرەي نەمەلەر ەدى، وسى ماڭداعى مۇجىلگەن جىلىك، كۇيەلى كوسەۋ بولسا كوزدەن اۋلاق تىعىپ تاستاڭدار!
بۇلار كىم بولدى ەكەن دەگەندەي مەشەلدىڭ ءىزىن باققان جىگىتتەر الاڭداپ اۋزى-باسىن ءسۇرتىنىپ، بىر-بىرىمەن تاقىمداسا شاي كورپەدەن ورىن سايلاي باستاعان، تۇر-تۇرىمەن ءبىر ءۇيىر ريۋمكا مەن كۇرەڭكەنى پودنوسقا تەڭدەپ مەشەل كەلگەندە ەڭ الدىمەن ۆاسيليي يۆانوۆيچ شالقاسىنان ءتۇستى. بىرەۋ ءوزىنىڭ اڭعالدىعىنان كۇلسە، بىرەۋ قۋانعانىنان ىرجالاڭداپ، كەكەسىن مەن وسپاقتان، ىشتەي تەكە تىرەستەن بۇعىپ قالعان، سىرەسىپ قالعان جىگىتتەر جادىراپ سالا بەردى.
— بۇل شىركىننىڭ تەنتەك ەكەنى دە، دەرت ەكەنى دە راس، — دەدى ۆاسيليي يۆانوۆيچ، — شاقىرتىپ العان ءوزىم ەدىم، تىلەپ العان اۋرۋدان تاتىپ قۇتىلماسا بولماس.
تاكاپپارلىعى تابان استىندا زىم-زيا بولعان ابەكەڭ دە:
— مۇنداي قوناقتان ساداعا كەتپەيمىز بە! — دەپ قيقايىپ جاتقان جەرىنەن جۇعىنا تۇردى.
ءبىرىنىڭ قىزمەتىنە قاراي بورىشى بار، ءبىرىنىڭ ويىنا قاراي ءورىسى بار، ءبىرى اۋىلدان وزا الماعان شارعى، التايدىڭ اسۋىن كوكسەمەيتىن شارۋانىڭ تورىسى دەمەسەڭ، قيقىم باقاي تىرلىكتە ىشتەي تىستەسكەنى بولماسا اتا جاۋ بولىپ الىسپاعان، بايلىق يەن ب ا ق ءۇشىن جارىسپاعان مومىن ەلدىڭ قۋ باقان جىگىتتەرى ەدى. سودان با، اقىلگويدىڭ بىلىگىن، ازاماتتىڭ جۇگىن كوتەرە بەرەتىن كەز كەلگەنىندە بەل دە، بەل ەل دە جوق، بارىنىڭ نۇسقا بولارداي بيلىگى قىسقا، ىشتەي شيرىعىپ، ىشتەي بۇلقىنعانىمەن ءومىردىڭ تايعاناق جولىندا بۇرلىعىپ قالا بەرەتىن؛ سودان با، شىرىق بۇزباي، ەسىكتەن ورىن تيسە تورگە وزباي قۇلا توبەل تۇرمىستىڭ كوڭىرسىك اياڭىنا ءوزىن دە، وزگەنى دە ۇيرەتىپ العان؛ جوققا تورىقپاي، قامشىدان قورىقپاي، جون ارقاسى سويىلعا پىسكەن وگىزدەي ارباسىن سۇيرەپ، ميمىرت تىرپىلمەن قالعىپ-شۇلعىپ كۇن ولتىرۋگە جالىقپاعان موجان-توپايدىڭ بەر جاعىنداعى، ەرىنشەكتىڭ ار جاعىنداعى بەيعام جۇرت، ءوز دەسەڭ شامدانبايتىن، ەر دەسەڭ قاپەرىنە قىستىرمايتىن تاسقاباقتىعى دا جوق ەمەس. بۇگىن مەشەل نەگە شاشىلدى، سيعات نەگە اشىندى دەگەنگە كەيبىرى قۇلىق قويىپ تا وتىرعان جوق داستارقان جينالىپ كەتكەن سوڭ جىلى ورنىنان تۇرعىسى كەلمەگەن، وشاقتىڭ وتىن قيعىسى كەلمەگەندەر دە بار، اسەكەڭ بىرەر كۇي قايىرعاندا ءبارى دە مۇلگىپ وتىر ەدى: ءبىرى ۇيقىدان، ءبىرى وتىرىك، ءبىرى شىن مۇلگىگەن، ۆاسيليي يۆانوۆيچ دومبىرانىڭ شاناعىندا قالىپ كەتكەن كۇيشىنىڭ كۇن قاقتى دوبال ساۋساقتارىن الاقانىمەن سۇيسىنە باسىپ:
— ءبىر ولمەكتىڭ بار ەكەنى راس، — دەدى قوبالجىپ، — ءبىراق ودان قاشىپ قۇتىلمايتىنىڭ دا راس!.. جاس كەزىمدە سىبىزعىنى قۋالاپ ءجۇرىپ تىڭدايتىن ەدىم، ءقازىر قۋالايتىن دا، قۋاتىن دا ەشكىم قالماعان با؟.. ەلدى ءبىر ەنجارلىق باسقان سياقتى، كۇن باتسا ەسىكتى ىلمەكتەپ، اڭديتىنى اس، تەلمىرەتىنى تەليەۆيزور... توي-تومالاقتىڭ بەتاشارى مەن ايتىسىن كەمپىرلەرگە عانا قالدىرىپ، جاستار ستاكاننىڭ سىڭعىرىن ەنشىلەپ العانعا ۇقسايدى.
ۆاسيليي ءيۆانوۆيچتىڭ تۇرتپەگى جاۋاپسىز قالدى. جاستا قۇلاق جوق، قۇلاعى باردا قۇلىق جوق، جۇرەك قىلىن تەربەتەر كونە كوكىرەك تاۋسىلدى دەۋگە، وزدەرىن توپاستىققا بايلاپ بەرۋگە ءبارى دە نامىستانعان ءتارىزدى؛ بىرەر كۇيدەن ارتىققا باسپايتىن، ءبىر كۇيشىنى ءبىر مەزگىلدە ەكى قايتالاپ توزدىرمايتىن اسەكەڭنەن سوڭ قارا دومبىرا تويعان ءبۇيىنىڭ بوكسەسىندەي شاناعى تەڭكيىپ جەتىمسىرەپ قالدى. مىلقاۋ جۇرتتىڭ تىنىشىن تاعى دا ۆاسيليي يۆانوۆيچ بۇزىپ ەدى.
— قۇيمىشاعىم جاتىرقاپ قالماسا، ءبىر كولىك تابىلار. سىبىزعىنىڭ ۇنىنە جەتپەسە دە قياقتىڭ سىڭسۋىن تىڭداپ، ءبىر جۇما سەندەلسەم دەپ ەدىم، — دەپ اسەكەڭە وتىنە قارادى.
— ويبوي، بۇل ەگەر كىسى كوزىنە ساراڭ، تاقىل-تۇقىل بىردەمەمەن ادامدى شولىركەتەدى دە قويادى! — دەپ جاۋاپقا جۇرتتان بۇرىن مەشەل جۇگىردى. — قياقتى ىزدەپ قايتەسىز، ءتۇن ىشىندە ۇرلانىپ كەلىپ اسەكەڭنىڭ ىرگەسىنە توسەك سالىپ جاتۋ كەرەك. كۇيدىڭ كەكەسى سوندا عوي!
— سودان قۇلاعىڭدا قالعان بىردەمە بار ما ءوزى، قاعىپ كورسەڭشى! — دەپ ابەكەڭ ءارى كۇلكىگە بولا، ءارى ءساتى كەلگەندە مەشەلدى قورلاپ قالعىسى كەلگەن.
— قايتەيىن، قولىم ساۋاتسىز! — دەپ مەشەل شىنىمەن-اق وكىندى. — اسەكەڭنىڭ تۇنىمەن شەرتكەنىن مەن كۇنى بويى ورماندا تەنتىرەپ ءجۇرىپ اۋىزبەن قايتالاپ شىعام. كۇتىپ وتىرعان قۋانىشىمىز دا جوق ەمەس، قۇدا قالاسا، جەتى دومبىرانىڭ ءبىرىن كورىمدىككە الارمىن دەپ وتىرمىن!..
— ادام بولايىن دەگەن ەكەنسىڭ! — دەپ قابىلحان بىرق ەتىپ كۇلدى، توعىز ايلىق بال اسى تورسىلداعىنان تەپكەندەي بوكسەرىلىپ جاتقان قارىنى بۇلك ەتە قالدى. جايىنا جاتپاي جوققا موڭكىگەن جىن قابىنان جۇرتتىڭ ۇيىپ وتىرعان كوڭىلى بۇزىلدى دا اڭگىمەنىڭ ءناشى سىنىپ اۋەلگى ارناسىنا قايتا ءتۇستى. كوبەيسەك قايتەدى دەۋگە قابىلحاننىڭ بەدەلى جەتپەدى، ودان جاستاۋلارى ادەپ بۇزبادى، توق ىشەگى وتىرعان ورنىندا ءتۇسىپ قالسا دا ابەكەڭنىڭ شىدامى تاسباقانىڭ بايگەسىن توسىپ الۋعا جەتەتىن ەدى.
اڭگىمە ەل قامىنان شارۋانىڭ جايىنا، تابيعاتتىڭ توزىپ، اۋەنىڭ وڭىپ بارا جاتقانىنا ويىسقان. ورماننىڭ ورتاسىندا، اسپاننىڭ بيىگىندە وتىرمىن دەپ ءماز بولاتىن مەشەلدەر، ۆاسيليي يۆانوۆيچ ءۇش قالانىڭ ءتۇتىنى مەن قورعاسىننىڭ شاڭىنا قاقالىپ قالدىڭ دەگەندە جاعاسىن ۇستادى. اسپاندى قويىپ، جەردەگىگە كوزى جاڭا جەتە باستاعان جاتاعان جۇرت جەگەن اسى بولماسا، جۇتقان اۋاسى قورعاسىن با، قوردا ما، تانداپ، انداپ كورىپ پە. سۋىن سارقىپ، قادا باسىنا توڭقارىپ ءىلىپ كەتكەن ءجاميلانىڭ ساماۋىرىن ۆاسيليي يۆانوۆيچ مەشەلدى جۇمساپ قايتا الدىردى دا ىشىنە ۇزاق ءۇڭىلدى.
— كەلىن پىسىق ەكەن، — دەدى، — قاقتان تازا، ايناداي!
سۋ قايناعان ىدىسقا قاق تۇرماۋشى ما ەدى، وندا تۇرعان نە بار دەگەندەي قوناقتىڭ تاڭداي قاققانىن ەرسى كورىپ قالعان ءۇي يەسى الدەنەگە رازى بولماي وتىر ما دەپ كوڭىلىنە كۇدىك الدى دا قاراداي قىسىلىپ، جۇرت كوزىنە جالتاقتاي بەردى. دالانىڭ مومىن قازاعى قالانىڭ تاقۋا سىپايىسىنا قاي مىنەزىمەن ۇناعان، مەشەلدىڭ كۇدىگىنە كۇدىك قوسقانى بولماسا اعايىن دا ابدىراپ ۆاسيليي ءيۆانوۆيچتىڭ اۋزىنا قاراستى.
— قازاقستاندا مەن شارلاماعان تۇكپىر جوق، — دەدى ۆاسيليي يۆانوۆيچ. — كەز كەلگەن ءۇيدىڭ ساماۋىر - شاينەگىن اشىپ قالساڭ بەس ەلى قاقتى كورەسىڭ. ءبىر ليتر سۋدا ءبىر پروسەنت تۇز بولسا، قازاقستاندا ءۇش پروسەنت. بۇل ورتا ەسەبى عانا. وڭتۇستىك وبلىستاردا بۇدان دا اسىپ تۇسەدى.
الگىندە عانا وسيپ قاريانى تايمەندى تۇزاقتاپ قويمادىڭ دەپ كەلەكە قىلىپ ەدىڭدەر، ايتىڭىزدارشى، ءسىلتى قىشقىلىنا تايمەن تۇگىلى تاراقان وسىرۋگە بولا ما؟.. تاراقان دەگەن بايلىقتىڭ جۇرمەيتىن جەرى جوق قوي، ءوزى مامونتتان دا كارى. ەندەشە، التايدى قارىق قىلامىن دەگەن تومەندەگى بۇقتىرما تەڭىزى بۇگىندە سۋدىڭ قويماسى ەمەس، ءسىلتى قىشقىلىنىڭ تۇنباسىنا اينالعان. مۇنداي قويمالار ەرتىس پەن بۇقتىرمادا عانا ەمەس، ەسىل مەن نۇرادا دا، جايىق پەن ەدىلدە دە، سىر مەن جەتىسۋدىڭ جەتى وزەنىندە دە بار. سونىڭ ءبارى دە ادام تۇرماق، مال ىشۋگە ارام، جەر سۋارۋعا دا جاراماي قالدى. ويتكەنى ءبىر جىلدان سوڭ توپىراقتىڭ تۇزىن تەرەڭنەن تەۋىپ شىعارىپ، كوگالى كولدەي تەڭسەلگەن قايران جەر سورعا اينالدى. جەتىسۋدىڭ قىزىلشاسى قانتىنان ايرىلدى، سىردىڭ بال تاتىعان بالىعى مەن قاۋىنىنان ايرىلدىق، ارال مەن بالقاش قۇرىپ، كاسپيي قاشىپ بارادى، باس كانالدىڭ ارقاسىندا تۇركمەندەر جىل سايىن ءتورت ءجۇز مىڭ توننا ماقتاسىنان ايرىلىپ، سوناۋ ماكەدونسكيي زامانىنان كەلە جاتقان ەكى بىردەي ءوازيسىن جوعالتىپ الدى. ساماۋىر تۇبىندەگى قاقتىڭ توركىنى وسى...
— باسە، ءبىزدىڭ مىقتى اندا-ساندا وتتىعىنا ءسۇرى وراپ قايناتىپ، ارتىنان سودامەن تىرنالاپ جاتۋشى ەدى، — دەپ مەشەل ساماۋىرىن جىعىپ سالىپ ىشىنە قايتا ءۇڭىلدى. — ءباتشاعاردى، اۋاڭ قورعاسىن، سۋىڭ ءسىلتى، ءتۇبى ءتورت اياقتى مالعا ۇقساپ ءشوپ جەپ كەتپەسەك جارار ەدى-اۋ!
— باسقانى قايدام، ماگاركي، سەن ءشوپ جەي قالساڭ وسى ەلدىڭ مالى وتتان جۇتايتىن بولدى! — دەپ ابەكەڭ وتىرىك كۇلگەن بولىپ ەدى، ءبىراق وعان ەشكىم ەرە قويمادى.
— ءشوپتىڭ ءبارى جەۋگە جاراي بەرسە دە. — ۆاسيليي يۆانوۆيچ ابەكەڭنىڭ الباتى ىرجاڭىن جاقتىرماسا دا ءشوپ تۋرالى اڭگىمەسىن ساباقتاۋعا تىرىستى، — قايدا بارساڭ دا تەمىر جول مەن تراسسانىڭ بويىنان تىرنەكتەپ باۋ جيعان شال-شاۋقان، ال جول جيەگىنە قوناقتاعان توزاڭ مەن ءتۇتىننىڭ كەسەپاتى ۋدان دا جامان ەكەنىن دارىگەرلىك ساۋاتى كەم جۇرتقا ءتۇسىندىرىپ جاتۋ قيىن، ارينە، تۇسىنگەن كۇندە دە مال باققان ەل: يە، تالشىق بولسا جارايت تا، وندا تۇرعان نە بار دەي سالادى. زاردابى داستارقانعا تىكەلەي زاۋال بولىپ جەتپەگەنمەن، ءىشىپ وتىرعان ءسۇتىمىزدىڭ، جەپ وتىرعان ەتىمىزدىڭ مايەگى ءولىپ كەتكەنىن اڭعارا بەرمەيمىز. ول از دەسەڭىز، يمانجاپىراق، جالبىز، شاشىراتقى سياقتى شيپالى وسىمدىكتى كوشەدەن دە، كۇرەسىننەن دە تەرىپ اكەلىپ تاپسىرامىز، ول اپتەكتەن اۋزىمىزعا ءدارى بولىپ تۇسكەندە دەرتكە داۋا بولۋدىڭ ورنىنا دەرت جاماپ بەرمەسىنە كىم كەپىل؟ الگىندە قاراعاي قىلقانى، جەنشەننەن باسقا دا جەتپىس اۋرۋعا ەم بولاتىن جاپىراق پەن تامىردىڭ ءتۇر-تۇرىن ساناپ شىقتىق، ول ايتارعا عانا، ايتپەسە، جەتپىس ەمەس، جەتى مىڭ شىعار، ونىڭ تۇبىنە كىم جەتكەن، ساكەڭ شاعىن ەمحانا، بۇلاۋ باسسەيىنىن اشساق دەپ وتىر، قۇبا قۇپ، اۋىل تۇرماق استانانىڭ قولى جەتپەي جۇرگەن اراسان عوي، ءبىراق وسىنشاما بايلىقتىڭ ورتاسىندا ءجۇزىپ وتىرعان سىزدەرگە بۇل از. بۇعى سوۆحوزىمەن لەسحوزدىڭ، لەسحوز بەن زاكازنيكتىڭ، اڭشىلىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءبىر قوتاندا قويان-قولتىق جۇپ قاسىپ وتىرۋى باسقا جەردەن تابىلمايتىن، باسىندى تاسقا ۇرساڭ دا جاماي المايتىن جاعداي. وسىدان ون بەس جىل بۇرىن ءسىزدىڭ ديسسەرتاسياڭىزبەن تانىسقاندا، قايران تايگا يەسىن ەندى تاباتىن بولدى-اۋ دەپ قۋانىپ ەدىم، لەسحوزدىڭ فۋنكسياسىن كەڭەيتىپ، تەك اعاش ءوسىرىپ، ورمان قورعايتىن قىسىر مەكەمەنىڭ دارەجەسىنەن حالىق شارۋاشىلىعىندا ەكونوميكالىق پوتەنسيالى بار جالپى تابيعاتتى قورعايتىن رەنتابەلدى كاسىپ ورنىنان اينالدىرسام دەگەن جوسپارىڭىز ۇناپ ەدى. قاشىق جاتساق تا حابارسىز جاتقامىز جوق، سوناۋ وتىز ەكىنشى جىلى وسى لەسحوز ۇيىمداسقاندا لەنينگرادتاعى قىزمەتىڭىزدى تاستاپ كەلىپ ەدىڭىز، جەكە باسىڭىزدىڭ دا تراگەدياسى كوپ بولعانىن بىلەمىن، وتىز جىلدان استام ۋاقىتتا ءسىز قاقپاعان ەسىك، ءسىز كىرمەگەن تەسىك قالعان جوق وسىدان ەكى-اق اي بۇرىن بەس ءجۇز مىڭ گەكتار ورماندى القاپ زاكازنيك بولىپ جاريالانسا، وندا دا ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىزدىڭ ەسەبى جوق، ال جىلىنا ءبىر جارىم ميلليون سوم تاپ-تازا پايدا بەرەتىن پيتومنيك كىمدە بار؟.. قاراعاي مەن كەدر كوشەتىنىڭ ءوسىمتالدىعى جونىنەن وداق كولەمىندە ءبىرىنشى ورىن الاسىزدار، ءسىزدىڭ كوشەتىڭىزگە ءقازىر ەۆروپانىڭ قولى جەتپەي وتىر. ءبىراق الىسقا ۇرىعىن شاشقانمەن التاي ازىپ بارادى، وسىدان وتىز جىل بۇرىن باستالعان كەسەپات ءالى توقتالعان جوق، ءبىر عانا بۇقتىرماعا قۇياتىن كىشىگىرىم جەتى وزەننىڭ ۇشەۋى سارقىلىپ، قالعان تورتەۋىنىڭ سۋ قورى ەلۋ جىلدا ەلۋ پروسەنت كەمىپ كەتتى. ەندى بۇل كەسەپاتقا مەملەكەتتىك ماسشتابتا توسقاۋىل جاسالماسا، اقسۋ تۋرالى كونە اڭىزدىڭ ورنىندا اڭىزاق قانا قالادى. وسى ۋايىم كىمنىڭ جانىنا قانشالىقتى باتادى ەكەن، سونى بىلگىسى كەلىپ ەدى. بۇكىل رەسپۋبليكانىڭ اۋە باسسەيىنى ارال تەڭىزىنىڭ تاعدىرىنا بايلانىستى ەدى. ارال تارتىلعان سوڭ اراۆيانىڭ اڭىزاعى توسقاۋىلسىز توبەمىزدەن باسىپ ءوتىپ، قاڭتار مەن اقپاندا الياسكادان اياز بەن ۇسكىرىك بولىپ قايتا جوڭكىلەتىندى شىعاردى. مەن ارالدى ويلاعاندا كوڭىلىمدە التاي تۇرادى.
— التاي كىمنىڭ ەسىندە قالماس دەيسىڭ. ءبىراق سول التايدى كورمەگەن دە بار-اۋ. ارالدى كورمەگەن قازاقتىڭ كونە تۇراننىڭ ءبىر تەڭىزىنەن ايرىلىپ قالعانىنا جانى اۋىرا قويار ما ەكەن؟.. ءبىر كۇن قوي باققاننان ءبىر جىل اقىل سۇراما دەگەن ەكەن، يەن جايلاۋدا وتىرىپ بەس مىڭ بۇعىعا ءورىس تاپپاعان باقتاشى بالقاشتىڭ سور، سىردىڭ بالشىق بولىپ كەتكەنىن ويلاپ پا؟ وتىز جىل بويى ۆاسيليي يۆانوۆيچتەردىڭ وزدەرى قايدا ءجۇرىپتى؟ كودەنى قۋرايعا، سۋدى سىلتىگە اينالدىرعان گوسپلان دەيتۇعىن ديۋدىڭ دۋالى قولى باقتاشى تۇرماق ۆاسيليي يۆانوۆيچتەرمەن، ودان دا قۇدىرەتتى تابيعاتتىڭ وزىمەن اقىلداسىپ كورىپ پە؟.. باقتاشى مەن ورمانشى تۇگىلى، مىڭ، ميلليون عالىمنىڭ باس قاتىرىپ وتىرعان جۇزدەگەن ينستيتۋتتىڭ ۇرەيى مەن زارىن گوسپلاندا كىم تىڭداپتى؟ كۇندىز ءىسىڭنىڭ، تۇندە ءتۇسىڭنىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ، زارە-قۇتىڭدى الاتىن يادرولىق قارۋدى بىلاي قويعاندا، تابيعاتتىڭ بابىن تاۋىپ ساقتاي بىلمەسەڭ، ءتۇبى يادرولىق قارۋسىز-اق ادامزات ءوزىنىڭ كوڭ-قوقىرى، ءوندىرىستىڭ ءتۇتىنى مەن شاڭىنان-اق قۇرىپ كەتەتىنىن التايدىڭ اڭقاۋ جۇرتى قاپەرىنە الىپ پا؟.. وسى ءبىر كوپ ساۋالدى، ساۋال ەمەس، زاۋالدى سيعات تا ۆاسيليي ءيۆانوۆيچتىڭ وزىنە قايتارىپ بەرمەك بولدى دا قوناققا ونسىز دا بەلگىلى جايدى ورىنسىز ساپىرىپ جاتپادى.
— ەل قامى مەن جەر قامىنىڭ جىگىنە جۇڭگو قامالىن سىنالاپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار، تۇپتەپ كەلگەندە، جەر قامى ەلدىڭ قامى ەكەنىن دە تۇسىنە باستادىق، — دەپ سيعات ءسوزىنىڭ باسىن جايما-شۋاقتان تارتتى. — ءبىراق ەندىگى جەردە تايگانىڭ تاعدىرىن كالىمششيكتەر مەن كەزدەيسوق كەلىمسەكتەرگە قالدىرۋعا بولمايدى، التايعا الدىمەن سانالى ازامات، ىرگەسى اۋمايتىن ەل كەرەك، جەردىڭ قاسيەتىن ەلدىڭ نيەتى مەن پسيحولوگياسىنان تانىساق بۇل دا ءبىز بىتىرگەن ۇلكەن ءىستىڭ ءبىرى بولار ەدى. ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى مەملەكەتتىك ماسشتاب دەگەن وسى. ايتپەسە قۇر ويباي باقىرعاننان نە شىعادى. وتىز جىل باقىرىپ كەلە جاتىرمىز عوي، ودان بۋاز بولعان تابيعات جوق. شيرەك عاسىردا بار بولعانى مىڭ-اق گەكتارعا اعاش ەگىپپىز، ونىڭ ءوزى دە كىسى بويىنان اسقان جوق، ال سول شيرەك عاسىردا راديۋسى ەكى ءجۇز شاقىرىم جەردىڭ ورمانىن وتاپ تاستاپپىز. تۇگىنە دەيىن توناپ الىپ، جۇتاپ قالعان قۋ تاقىردى زاكازنيك دەپ جاريالاعاننان نە پايدا؟ بۇل دا كوز بوياۋدىڭ ءبىر ءتۇرى، ەكى ءجۇزدى سۇرقيا ءتۇرى!..
— جاريالاماعاندا قايتەر ەدىڭىزدەر؟
— سونىڭ ءوزى جاقسى ەدى. سىنىققا قاشاندا سىلتاۋ كەرەك. بۇل وڭىردەن ەندى الاتىن دانەڭە جوق. جوق؟.. سوسىن زاكازنيك بولماعاندا قايتسىن. تونالعان جۇرتتا باياعى سول ەكى لەسحوز قالدى، ەكى لەسحوزدىڭ ءۇش جۇزگە جەتپەيتىن جالداماسى مەن قىرىق جىل بۇرىنعى وتەلسىريانىڭ كۇرەسىنىندە جاتقان ەسكى تەحنيكانىڭ نە ءمىنىس بەرمەيتىن، نە كىرىس بەرمەيتىن جۇرناعى قالدى. قوسىلعان قاراجات تا، قايىرىم دا جوق، ايتەۋىر بەس ءجۇز مىڭ گەكتار القاپتى زاكازنيك ەتىپ تاستادىق دەپ ايدى اسپانعا ءبىراق شىعارىپ، جىرعاپ وتىرمىز. ءبىر كۇندە قاۋلىمەن ورناعان تەگىن جۇماقتى يتكە بەرسىن! قاۋلىمەن قارىق بولعان قازان جوق. رەسپۋبليكا، وداعى بار، وتىز جىلدا قاۋلىنى قولىمىزعا ۇستاتىپ، التاي وڭىرىندەگى لەسپرومحوز اتاۋلىنى قاعازبەن قۇرتىپ ەدىك، قۇرىعانى سول، كۇنى بۇگىنگە دەيىن دوڭعالاقپەن كوشىپ ءجۇر، تياگاچتىڭ جىلانباۋىر جالماۋىز ءتىسى كەشە ەتەكتە ەدى، بۇگىن التايدىڭ شىڭىنا شىقتى. كوشىپ جۇرگەن لەسپرومحوز تايگانىڭ قاسقىرىنان دا وزبىر. بۇرىن ءبىر ورىندا وتىرعاندا كوز الداۋ ءۇشىن بولسا دا ويرانداعان جۇرتىنا كوشەت وتىرعىزىپ كەتۋشى ەدى، ەندى كوشەتىندى تاپتاپ كەتەدى. كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىنداعى ءجۇن-جۇرقاداي كەشەگى يت تۇمسىعى وتپەيتىن قالىڭ نۋدىڭ ورنىندا قوتىر قايىڭ مەن كوك تەرەكتىڭ ارامزا جۇرىنتىعى عانا قالدى.
— كانەكي، وسىعان قابىرعاڭىز قايىسا ما؟..
— جاياۋدىڭ شاڭى، جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپاس دەۋشى مە ەدى؟ مۇنداي داۋدى بۇكىلوداقتىق كولەمدە كوتەرۋ كەرەك.
— ايتىسايىن دەسەڭ ايىپكەرىڭ، الىسايىن دەسەڭ جاۋىڭ جوق، ال داۋدان ءبىز قاجىعان جۇرتپىز. الگىندە پيتومنيكتى ءسوز قىلدىڭىز. ارينە، تابىس دەگەن جاقسى-اق، جىلىنا ءبىر جارىم ميلليون سوم جەردە جاتقان جوق، راسىندا جەردەن جيناپ وتىرعانىمىزدى دا جاسىرمايمىز، دەگەنمەن، بۇل دا تەك ساۋدانىڭ، اقشانىڭ كوزى. تايگانى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ەندىگى جەردە عىلىمي نەگىز، سيستەما كەرەك، كەزدەيسوق كەلىمسەكتەر ەمەس، عالىمدار، ماماندار كەرەك. مەن سول پيتومنيكتى ءوندىرىس لابوراتوريا رەتىندە ورمان شارۋاشىلىعى اكادەمياسىنا-اق بەرەيىن. بازا مەن ءوندىرىس مەنىكى، لابوراتوريا سىزدەردىكى. قول-اياعىمدى بيۋروكرات مەكەمەلەردىڭ تۇساۋىنان تۇگەل شەشىپ السام، قاراجاتىن دا تابار ەدىم. ءبىراق قىسىرلىعىنا قاراماي، وعان ءبىر دە ءبىر عىلىمي ينستيتۋت كەلىسپەيدى. گوسپلان، مينفين، ترەست، مينيسترلىكتىڭ اۋزىنا قارايدى. ال ول اۋىزدان قانشاما جالىن اتقانمەن قاعازدان باسقا قالپاق ۇشىراتىن دا داۋىل شىقپايدى. اڭشىلىق شارۋاشىلىعىن، شيپالى ءشوپ، جەمىس-جيدەك، شيكىزات دايىندايتىن مەكەمە اتاۋلىنى لەسحوزعا بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن قويعانىمىزعا قاشان. تابيعاتتى قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، ونىڭ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ پروبلەماسىن كومپلەكستى جۇرگىزۋ قازىرگى ەڭ باستى ماسەلە. ونىڭ ۇستىنە لەسحوز ءوز قاراجاتىن ءوزى تاۋىپ، ءوزىن-وزى اسىراپ، مەملەكەتكە جوسپاردى تۇردە پايدا ءتۇسىرىپ جاتسا جامان با؟.. ماسشتاب دەگەن ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدە وسىنداي بولسا كەرەك. بىزگە بيلىك، جوسپار، بەيتاراپتىق كەرەك. ءساتىن سالسا، كەلەر جىلى ءسىزدى قوناقجايدا قارسى الىپ، ەمحانانىڭ شيپالى بۇلاۋىنا شومىلدىرىپ شىعارىپ سالارمىز. ءبىراق ءبىر قوناقتىڭ بابى كىمگە ماقتانىش، ول دا انشەيىن قولداعى ۇساق-تۇيەك تىرلىكتىڭ مازىرەتى عانا، ونىمەن تايگانى دا، تابيعاتتى دا، ەل-جۇرتتى دا الداي المايمىز: ۆەرتولەتتىڭ ءبىر ۇشىپ قايتقان ساپارى ەكى مىڭ سوم ەكەنىن ەسكەرىڭىز، ءۇش ءجۇز مىڭ گەكتار القاپتى ات اياعىمەن تاۋىسۋدىڭ قانشالىق ازاپ ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ال بۇگىنگى ۋايىم ءبىر لەسحوزدىڭ ءۇش ءجۇز مىڭ گەكتارى ەمەس، بۇكىل ولكەنىڭ تاعدىرىنا تىرەلىپ وتىر، وت باسىنىڭ اڭگىمەسىنەن كورى وتاندىق رەزونانستى تىلەيتىن قارا ورماننىڭ مەملەكەتتىك ماسشتابتاعى پروبلەماسى. اتا-بابامىز قانىمەن، جانىمەن، قالا بەردى تاياعىمەن دە، اياعىمەن دە قورعاعان سول قارا ورماندى كەيىنگى ۇرپاعى نەسىمەن قورعايدى؟.. ءبىرىمىز جىلاپ، ءبىرىمىز جۇباتقانمەن تاۋسىلمايتىن ۋايىم جانە جۇبانا قوياتىن دا ەش نارسە قالعان جوق!...
بوزالا تاڭدا شىقپەن بىرگە جىعىلىپ قالاتىن شاتقالدىڭ تەنتەك جەلىندەي جەلپىنىپ تۇرىپ اياق استىنان ساپ تىيىلعان اڭگىمە جوزىنى قامالاي بۇيىعىپ وتىرعان جىگىتتەردى تىم-تىرىس داعدارىسقا تاستاپ كەتتى. اي نۇرى توزىپ، بوزالا تاڭنىڭ كەمەرىن تۇرتكەن شوشاق شوقىلاردىڭ توبەسى سەڭسەڭ بورىكتىڭ كەپەشتىگىندەي جالبىراپ قاراۋىتا باستاپتى. جىندىسايدىڭ تەرىسىنەن ءاۋپ-اۋپ ەلىك ءۇرىپ تايگانى شىرت ۇيقىدان شوشىتىپ وياتتى دا ىرگەدەگى بۇقتىرمانىڭ تۇنشىعىپ جاتقان سارىنى توعايدى تورعايىمەن ۇركىتە تىنىشتىقتى دار ايىرىپ جىرتىپ جىبەردى بوزالا تاڭنىڭ بوزعىلت سۇرەڭىندە جۇدەپ وتىرعان مەشەكەڭنىڭ ءقادىرلى قوناقتارى اجارى توزعان ەرىنشەك ايدى كەمەردەن قۇلاتىپ، شاقىرايعان شولپاندى التايدىڭ يىعىنا قاداپ بارىپ قوزعالعان ەدى.
— شىركىن-اي، تايمەننىڭ ناعىز قارماققا تالاساتىن شاعى عوي مىناۋ! — دەپ وسيپ قارت تىرتيىپ تۇرىپ، كەرىلىپ تۇرىپ ەسىنەپ سالدى.
جوزىنىڭ باسى جارىلىپ كەتكەندەي جابىلا كەلىپ شارقىلداپ كۇلسىن. نەگە كۇلگەنىن، كىمگە كۇلگەنىن وزدەرى دە بىلمەيدى، ايتەۋىر شارشاعان ۇيقىلى-وياۋ جۇرتتىڭ بەيكۇنا كۇلكىسىنە كوپكە دەيىن تورموز تۇسكەن جوق.
كوپتەن بەرى قىسىراپ تۇرعان التايدىڭ اسپانىنا شىرىگەن قۋىستان شۇيكەدەي بۇلت بايلانىپ ەدى.
ءتورتىنشى تاراۋ
1
قارا شايدان باسقا جارىتىپ ءنار تاتپاعانىنا بۇگىن ءبىر جۇما. اش قۇرساقتان با، الدە مىناۋ تاس كەرەڭ تىنىشتىقتان با قۇلاعى شۋلاپ، باسى اينالدى. داستارقاندى مايىستىرعان دامنەن دە ءۇزىپ اۋىزىنا سالعان جوق. ءىشى ۇلىپ جاتىر، ءبىراق كوڭىلى ەش نارسەگە شاپپايدى، تەگى ۇلىتقان اس ەمەس، ازا بولسا كەرەك. كەۋدە بوس، دەمىندە ىستىق بار سياقتى. شىرق-شىرق ىسقىرعان پەش تۇبىندەگى شىلدەلىك ىڭىردەن مازا بەرمەپ ەدى، ءباتشاعاردىڭ داۋىسى مۇنداي جەكسۇرىن بولار ما، اياق جاعىنداعى قوس باتەڭكەسىن جىبەرىپ ۇرعان، ەندى لاقتىراتىن دا ەشتەڭە قالماپتى. ىرگەسىنەن جەل ۇرگەن اباجاداي بولمەنىڭ ءدىن ورتاسىندا جالعىز جاتىر. ىرگەدەن ۇرگەن جەل مە، ۇرەي مە، ايتەۋىر مىناۋ شىلدەلىكتىڭ شىرقىلىنداي دەنە تۇرشىكتىرەر سۇيكىمسىز دە سالقىن. ءتورت ەسىكتىڭ تورتەۋىن دە اشىپ تاستاپ ەدى. اكەسىنىڭ بولمەسىنە ءالسىن-السىن قاراپ قويادى، سول جاقتان الدەكىم ەدەن سىقىرلاتقانداي، سول جاقتان الدەكىم تۇرىپ كەلە جاتقانداي. "ويپىراۋ، ەرتەڭ شالدىڭ جەتىسى ەكەن-اۋ!.."
اتىپ تۇردى. "ماسقارا-اي!" ەسىنەن شىعىپ كەتىپتى. ولگەنى كەشە ەدى، جەتى كۇنگە تولماي جاتىپ ۇمىتا قالعانى ما؟.. قۇداي المادى دەپ وزىنەن-وزى قاراداي ءتۇڭى جەڭى بولماسا بۇل ومىردەن ءقادىرسىز كەتكەن جوق ەدى عوي...
الدىمەن پەشتىڭ ىرگەسىن ءبىر تەپتى دە شىرقىلداق شىلدەلىكتىڭ جاعىن قارىستىرىپ بارىپ شام جاقتى. ەرتەندى-كەش باتا وقىرعا بىرەۋ-مىرەۋ كەلە مە دەپ جاساپ قويعان داستارقاننىڭ ەتەگى دە اشىلماعان. كەلمەگەنى دە. تىرىسىندە كوڭىلىن سۇراۋعا پەندە بالاسىن جولاتپاعان ءجۇز جەتىدەگى شالدىڭ ولگەن سوڭ ارۋاعىن كىم ازا تۇتسىن. "ءقادىرسىز كەتكەن جوق ەدى عوي!" دەگەندى ىشتەي تاعى قايتالادى. الدە اعايىننىڭ ادامى تاۋسىلىپ، "بىرەۋ - مىرەۋى" عانا قالعان با؟..
ولەدى-اۋ دەپ وكىنگەن جوق. ولمەسە ەكەن دەپ تىلەگەن جوق. ءبىر قىزىعى، وسى شال ءبىر كۇنى ولەدى-اۋ دەپ ويلاعان دا جوق. ايتەۋىر ءسوز ەستۋگە ۇيرەنىپ قالعان قۇلاعى، كۇندەلىكتى قامشىعا وتىعىپ العان جۇيكەسى، ءومىرى، وسىنىڭ ءجون-اۋ دەپ ءبىر ءىسىن ماقۇلداتا الماعان اكەنىڭ قىجىرتپاسىن جۇرە تىڭداپ بەيعام ءجۇرىپ جاتقان. ەندى، مىنە، جەتىسىن دە ۇمىتىپ كەتىپتى. دايىندىعى جانە جوق. بۇل ەلگە نە بولعان؟ شال كەتكەنمەن ورنىندا مەن بار ەدىم عوي!.. ورنىڭ ءقادىرلى بولعانمەن، الدە ءوزىڭ ءقادىرسىزسىڭ بە؟..
نەمەرەمدى الدىر، كەلسىن، توپىراق سالسىن دەگەندى ءبىر اي بۇرىن قاقساپ ەدى. ەلدى تىلدەيسىڭ، سول ءوز بالاڭ دا كەلگەن جوق. الدىرام دەي سالعان. دەي سالعانى، ولەدى دەپ ويلاعان جوق. اۋىرماي، سىرقاماي، الجىماي اياق استى ولە سالادى دەپ كىم ويلاعان...
تاڭ اتپاي ات ەرتەتتى. تاڭ اتپاي مونشا جاقتىردى. تاڭ اتپاي تازا كيىمىن تاپتىردى. عۇمىرى دەنەسىنە بىرەۋدىڭ قولىن تيگىزىپ كورمەگەن كىرپياز شال ارقا-باسىڭدى ىسىپ بەرەيىن دەگەنگە دە كونگەن جوق، قاشاننان بەرى مەنىڭ تۇزىمدى كوتەرىپ، كىرىمدى ەزىپ ءجۇر ەدىڭ، ءوز باسىڭدى كۇيتتەپ ال دەپ شاقىرايا قالدى. سونان سوڭ وتىرىپ الىپ اقىل ايتسىن. الدىمەن ولگەندەردى ساناپ شىقتى.
— ءبىتىمبايدىڭ قىرقى كەپ قالدى، سونى ۇمىتپا!
— بىلەمىن.
— قۇران اۋدارت، قۇنى جيىرما تەڭگە، قۇرباندىعى ءبىر توقتى عوي.
— ماقۇل.
— باتىربايعا جۋىردا جىل تولادى.
— بىلەمىن.
— ارتىندا تۇقىم جوق، جەسىردىڭ قولىنان نە كەلەر دەيسىڭ، باسىن ۇيلەت!
— ماقۇل.
— اناۋ ءۇيسىنبايدىڭ ءتۇتىنى ءوشتى، ءۇيى قۇلايىن دەپ تۇر، ەسىك-تەرەزەسىن بىرەۋلەر شەگەلەپ كەتىپتى.
— بىلەمىن.
— سول ءۇيدى قايتا كوتەرت، ەسىگىنىڭ الدىنا بەس قاراعاي، ءيا بەس قايىڭ تىك، سوعىستا شەيىت بولعان بەس بالاسىنا بەلگى بولسىن!
— يەن قالعان ءۇي كىمگە كەرەك، تەگىن كىرەتىن دە ەشكىم تابىلماي وتىرعان جوق پا؟
— قۋ شاڭىراق دەپ ىرىمىنان قورقات تا. وندا سەنىڭ شارۋاڭ بولماسىن! وسى قازاق جامان ىرىمدى جاتقا بىلەت تە، جاقسى ىرىمعا باسپايتىنى قالاي؟! ءۇيسىنباي دا كەزىندە ون اعايىندى وشارلى تۇقىم بولاتىن!..
— ماقۇل.
— تۇندە اكەم مارقۇم كەلىپ كەتتى. جولعا جۇرەمىز ازىرلەن دەگەن. قايتىپ سوعار مەزگىلى — بۇگىنگى بەسىن نامازى.
— ماقۇل.
— ءا؟! سەن دە مەنىڭ ولگەنىمدى ماقۇل كورەدى ەكەنسىڭ-اۋ! دۇرە-ەس!.. زارىم قۇدايدىڭ قۇلاعىنا جەتپەگەن سوڭ اكەمنىڭ ارۋاعىنا جىلانىپ ەدىم. ارۋاعىڭنان اينالدىم!.. ەسىڭدە بولسىن، كەرەكسىز ادامعا جاناشىر دا تابىلمايدى.
— بولدى عوي ەندى!.. ونان دا تىرىگە قالدىراتىن وسيەتىڭ جوق پا؟!
— تىرىلەردىڭ قامىن تىرىلەر جەسىن!.. جالعىز-اق ايتارىم، وسىندا الگى ەسىمحاننىڭ تۋما تامشىسى ءجۇر ەدى عوي، اتى كىم ەدى؟..
— بەكەت.
— ياپىراي، ەل-جۇرتتا جوق اتتى دا قويادى ەكەن-اۋ!.. بەكتەن تارتتى دەسەم — تۇقىمىندا اقسۇيەك جوق ەدى، ات شالدىرىپ، اياق سۋىتاتىن بەكەتتەن تارتتى دەسەم — ەسىمحان دەگەن اتىنان ادام تۇگىلى، ات ۇركەتىن ول كىساپىردىڭ وشاعىنان ات شالدىرعان ءتىرى پەندەنى كورگەن جوق ەدىم...
— ولە الماي جاتىپ بىرەۋدىڭ اتىندا نە شارۋاڭ بار! نە ايتايىن دەپ ەدىڭ؟
— سونى ايتام-اۋ! اتىن تەرىس قويسا دا شارۋام قانشا ەدى. وزىمە دە وبال جوق، جالاڭ بۇت جاتىپ نەم بار ەدى دەپتى جول-جونەكەي قوناقتان قۇرساق ەنشىلەپ قالعان ءبىر جەسىر... ەگەر جۇك بولماسا سول بەكەتىڭنەن كەشىرىم سۇراي سال، كەزىندە اكەسىن مەس قىلىپ ساباعانىم بار ەدى. قولى باتقاننان قوزى كوش اۋلاق جۇرەتىن قورقاق ەكەن. وسىدان باسقا ءتىرى پەندەگە جاساعان قياناتىم جوق.
— ماقۇل. تەك راس بولسا.
— راس.
— اناۋ مارجان كەمپىردىڭ تۋلا بويى تۇڭعىشىن قايتەسىڭ؟
ەل وسەگىن قايتەسىڭ؟ تاڭداماق شاردا دا سۇرايدى دەيدى عوي، مۇڭكىر-ناڭكىردى ءقازىر باستاساق قايتەدى؟..
— دوعار!
— ماقۇل.
— بىرەۋدىڭ ءۇزىلىپ قالعان ۇرپاعىن جالعاستىرىپ وتىرعان وشاعى بولەك، ەسىمى باسقا ازاماتتا جۇمىسىڭ بولماسىن! مەن ساعان بارىمدى تۇگەندەپ، جوعىمدى ساناپ بەر دەدىم بە؟! توپىراق سالۋعا ءوزى دە كەلەر. كەلمەسە تاعى ءوزى ءبىلسىن، مەنىڭ قارىزىم، ونىڭ پارىزى جوق! ءبارى دە كەزىندە وتەلگەن!
— ماقۇل.
— ەستىمەدىك دەپ وكىنىپ جۇرمەسىن، بالا-شاعاڭا حابارلاي سال. كەلسە توپىراق سالار، كەلمەسە، ولاردان ەندى قايىر كۇتپە!
— ماقۇل.
— ءوزىڭدى ءبىر قۇدايعا تاپسىردىم.
— ماقۇل.
— قاتىن ال دەپ ايتپايمىن. جەر ورتاسىنا كەلگەندە بىرەۋلەرمەن بوقتاسىپ، بىرەۋلەرمەن بوق ساسىپ عۇمىر كەشۋ جاراسپاس.
— ماقۇل.
— قۇدايدان مەنىڭ جاسىمدى سۇراما. ارتىق عۇمىر كەشىپ، ارىزىڭدى تاۋىسقاننان از عۇمىر كەشىپ، ءبىر ارمانىڭا جەتە الماي كەتكەننىڭ ءوزى جاقسى!
— ماقۇل.
كۇنى بويى كوڭىلىنە ەش كۇدىك كىرگەن جوق. مىڭ جىلدان بەرى كورىپ جۇرگەندەي اەروپورت باسىنداعى سان-ساپالاق جۇرتتىڭ ءبارى تانىس سياقتى ەدى. بىرەۋمەن ءبىر اۋىز تىلگە كەلمەپتى، ءبىرىنىڭ ءجۇزى كوز الدىندا قالماپتى، ءبارى دە باياعىنىڭ ەسكى-قۇسقىسى سەكىلدى سەلت ەتكىزگەن جوق. ءبىر كۇنگى تىرلىگى يزولياتوردا وتكەندەي تىم-تىرىس، تىپ-تىيپىل وتە شىعىپ ەدى. كەشكىسىن ۇيىنە كەلسە، مۇندا دا تىم-تىرىس ەكەن. ەڭ الدىمەن سەزگەنى بەنزيننىڭ ءيىسى، كۇرەسىن بيىگىندە بىقسىپ تاۋسىلعان ءبىر شومەلە كۇلدەن ءالى دە جانىپ بىتپەگەن بەشپەنتتىڭ سىڭار جەڭىن، تۇيە ءجۇن كورپەنىڭ پۇشپاعىن تانىدى: اكەسىنىڭ جەڭى، اكەسىنىڭ كورپەسى. بىرەۋدىڭ اسىنا بايلانعانداي تورى بيەنىڭ جال-قۇيرىعىن شونتيىپ كۇزەپ تاستاپتى. سونان سوڭعى كوزىنە تۇسكەنى — اۋلاعا شىعىپ قالعان اكەسىنىڭ ۇزىندىعى بەس مەترلىك اباجاداي اعاش توسەگى. "ادام ءبىر عاسىر ءومىر ءسۇرىپ، ءبىر كۇندە الجيدى ەكەن-اۋ!" — دەپ ءتۇيدى.
قۇلاققا ۇرعانداي ەدى. جوزىدا سىڭار كەسە، سىڭار كەسەنىڭ تۇبىندە ءبىر جۇتىم سۋ قالىپتى. قاسىندا ءبىر بەتى جۇلىنعان اق داپتەر مەن جاڭا ۇشتالعان قارىنداش جاتىر. جالعىز پاراق قاعازدا ارابشا جازىلعان وسى اۋىلداعى تۇل جەسىر ون كەمپىردىڭ ءتىزىمى، ءارقايسىسىنىڭ تۇسىنا ءجۇز سوم دەپ بەلگىلەپتى دە سول مىڭ سومدى قاتتاپ تۇرىپ ون شۇبەرەككە ءتۇيىپ كەتىپتى "تاق-تۇق، تاق-تۇق، دىڭ!" — دەدى. توبەسىنەن تاقىلداتىپ تاياقپەن ۇرعانداي بولىپ ەدى. قابىرعا ساعات كەشكى سەگىزدى جاڭا تاۋىسىپتى.
"قايتىپ سوعار مەزگىلى — بۇگىنگى بەسىن نامازى" — دەگەن اكە ءسوزى ەسىنە ءتۇستى دە بۇيىردەگى قىمتاۋلى ەسىكتى تارتىپ قالعان...
...قاشاننان قوڭىراۋلى كوك ساندىقتا جاتاتىن اق جىبەك شىمىلدىق وڭ جاق ىرگەگە قۇرىلىپ قالىپتى، قاتتى سەرپىلگەن ەسىكتىڭ لەبىنەن بە دەلديىپ بارىپ، جەلپىنىپ بارىپ ءدىر ەتتى. قاق جارىپ كىرگەندە جالاڭ قابات كىلەمگە جالاڭ قابات داكە توسەپ اكەسى ەدەندە ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن، ۇستىندە دە جالاڭ قابات اق ماتا، باسىندا جاستىق تا جوق، شۇبەرەكتەي قۇپ-قۋ ءجۇزى جاڭا باسقان اپپاق قۋداي ساقال-مۇرتىن جاڭىلدىرعانداي. شىمىلدىقتى سەرپىگەن شالدىڭ ءوزى سياقتى كورىنىپ ەدى. دەنەسى تاستاي ەكەن. سول جاق ىرگەگە قاتتاپ ۇيگەن اكەسىنىڭ سۋ جاڭا سىرت كيىمدەرىنە كوزى تۇسكەندە بارىپ قاپ دەدى. نەگە وكىنگەنىن ءوزى دە بىلگەن جوق، ايتەۋىر ءبىر وكىنىش بار ەدى.
"تاق-تۇق، تاق-تۇق، دىڭ!" — دەدى. قابىرعا ساعات تۇنگى ءبىردى تاۋىسىپ تۇر ەكەن. ىڭىردەن بەرى ءبىر عۇمىردى تۇگەسكەندەي ەدى، ساعاتتىڭ بىرتىق ءتىلى بار بولعانى سىنىق سۇيەم جول ءجۇرىپتى. تەرەزە تاس قاراڭعى، شالدىڭ ۇڭىرەيگەن بولمەسىنەن اڭىراتىپ سالقىن لەپ شىقتى. ءبىر جۇمادان بەرى بۋلىعىن جاپپاعان، شىبىن-شىركەي كىرمەسىن دەپ شامىن دا جاقپاپ ەدى. ارتىنا ەسكى-قۇسقى، كوڭ-قوقىرىن دا قالدىرماي تىپ-تيپىل ورتەپ، ءىز تاستاماي كەتكەنىنە ەندى عانا تاڭ قالىپ تۇر: شتەپسەلدى باسقاندا قاڭىراعان ءتورت قابىرعا شاڭق ەتىپ توبەنى تەسىپ كەتە جازدادى دا تاقىر ەدەن مەن بەزەرگەن تەرەزە تۇك كورمەگەندەي، تۇك بىلمەگەندەي مەلشيدى دە قالدى. ءبىر بولمەنىڭ ءتورى مەن بوساعاسىن تۇگەل تولتىرىپ جاتاتىن ارىستاي شالدىڭ ورنى ماڭگى-باقي بوس قالعانىن ەندى ءتۇسىندى. بۋلىقتى جاۋىپ، ەسىكتى قىمتاپ، قوناق بولمەگە قايتىپ ورالعاندا دا جوزى باسىنداعى ورنى ۇڭىرەيىپ بوس تۇر ەدى. قاپ دەدى. جەتى كۇن بويى وزەككە تۇسكەن وكىنىشتىڭ نە ەكەنىن ەندى سەزدى. ول — شالدىڭ اندا-ساندا ساناپ قانا شىعىندايتىن ءسوزى ەكەن؛ جاتقا كەكەسىن، جاقىنعا ازىلدەي كورىنەتىن، شىندى — جورتا، جورعانى — جوڭقاداي جونىپ تۇسىرەتىن، جونىڭنان سيپاپ وتىرىپ جىنىڭدى قاعىپ الاتىن قيقارلىعى ەكەن؛ ەكەۋدەن-ەكەۋ وتىرىپ قالجىڭدى ەرمەك قىلۋشى ەدى، سويتسە ول شالدىڭ تاڭدايعا بىتكەن شىنى، قىلاڭحاندىكى انشەيىن قىلجاق ەكەن. وكىنىشى — قىلاڭحان شالدىڭ تاڭدايىن ساۋا الماي قالىپتى. جوزى باسىنداعى ۇڭىرەيگەن بوس ورىنعا قارادى. ۇڭىرەيگەن بوس ورىندا ەڭ بولماسا سەڭسەڭ تۇلىپ جاتاتىن، ءقازىر تۋلاق تا جوق ەكەن، جامباسىنان تاستامايتىن ايۋدىڭ كولدەي تەرىسىن دە كەيىنگە جۇك قىلعىسى كەلمەگەندەي ورتەپ جىبەرىپتى. ءبىر كيەر جاڭاسىن وسى اۋىلدىڭ شال-شاۋقاندارى ءبىر ساباق جىبىنە دەيىن ۇستەرىنە قىلداي ءبولىسىپ جاپسىرعان.
وسى شاڭىراقتىڭ ون ەكى جاسار كەلىنى، كيمەشەگى قارقاراداي ءداۋ كەمپىر قابىرعادان قاراپ وتىر ەدى. اسىعىپ، شالىن توسپاي شيرەك عاسىر بۇرىن كەتكەن، جولاۋشىڭدى امان-ەسەن كۇتىپ العان شىعارسىڭ؟.. پاسپورتىنىڭ پۇشپاعىنداعى بارماقتاي بەينەسى بولماسا جاكەڭ سۋرەتكە دە تۇسپەگەن كىسى. مەن شىرقىلداعىنىڭ كوزىنە سىيمايمىن دەپ اپپاراتتىڭ الدىنان قاشا بەرەتىن. ەندى كوڭىلىندەگى نوبايى، قۇلاعىنداعى داۋىسى بولماسا، اكەسىن كوز الدىنا ەلەستەتە الماعان سوڭ قىلاڭحان كيمەشەگى قارقاراداي ءداۋ كەمپىرىمەن تىلدەسكىسى كەلدى.
— بالاشكا، قال قالاي؟ شالىڭ بارىپ كوزايىم بولىپ قالدىڭ با؟
— ادىرەم قال! سەن جەتىسىپ وتىرعان شىعارسىڭ؟! جىنىن شاقىرعان باقسىداي يەن جۇرتتا جالعىز ءوزىڭ كۇڭىرەنىپ!..
ءداۋ كەمپىر كوزىنىڭ قيىعىمەن كۇلگەندەي بولدى. الدەكىمنىڭ كۇلكىسىن ەسىنە سالدى. كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا كۇلەتىن كىم ەدى وسى؟ تىم قاشىقتاپ كەتكەن سول ءبىر كۇلكىنىڭ يەسىن تابان استىندا تاپپادى. ونىڭ ەسەسىنە الدەقاشان قۇمىعىپ كەتكەن اناسىنىڭ داۋسىن انىق ەستىدى.
— ءومىرى ءبىر مىندەتىمىزدى ارتپاپ ەدىك، كەتەردە اكەڭنىڭ قاسىندا دا بولماپسىڭ عوي. سەن وسى اسپاننان قاشان تۇسەسىڭ؟ اسپاندا ءبىر اللادان باسقا ەشكىم جوق دەيدى، جەردەگىنىڭ ۋايىمى دە جەتپەي مە؟
— بالاشكا، سەن ماعان ۇرىسپا. ونان دا اقىلىڭدى ايتشى.
— ونى ءوزىڭ ءبىل. سەن مەنىڭ ءسۇت كەنجەم ەدىڭ. ەلۋ ەكى جاسىمدا دۇنيەگە اكەلگەم. ەلۋ ەكى جاسىمدا!.. قىرىقتىڭ توعىزىنا دەيىن مەنەن اقىل سۇراماقسىڭ با؟ كومسومولعا وتەمىن دەپ ەكى جاسىڭدى ارتىق جازدىرعانسىڭ. سول ۇرلاعان ەكى جىلىڭ ساعان ءبارى ءبىر مال بولمايدى. اكەڭنىڭ عۇمىرىنان ەكى جىل كەم جاسايسىڭ.
— بالاشكا، سەن ونداي قالجىڭدى قوي. سوندا مەن ءالى دە الپىس جەتى جىل ءومىر سۇرمەكپىن بە؟ مۇنىڭ قىپ-قىزىل قيانات قوي!..
— جوق، الپىس جەتى ەمەس، الپىس توعىز جىل. الپىس توعىز!. جولىڭ ۇزاق، جالعىزدىق ودان دا سور. ەكى ءتولىڭ دالاعا كەتتى. قانى دا، ءتانى دە بوتەن. ويلان. ءتۇبى قارا ورمان ۇرپاقسىز قالىپ جۇرمەسىن.
— قوي، بالاشكا، مۇنىڭ دا قيىن شارۋا ەكەن. ونىڭ ۇستىنە، سەنىڭ جامان شالىڭ قاتىن الما دەپ كەتتى عوي.
— ادىرەم قال! مەنىڭ شالىم سەنەن جامان بولماعان شىعار!.. الما دەسە اياعانى دا. ءتۇبى ول ازاپتان قۇتىلا المايسىڭ. ول ازاپ جول ازابىنان قيىن ەمەس.
— بالاشكا، ازاپتىڭ ازاپتان ايىرماسى قانشا؟ اقىرى، ايتەۋىر ازاپ ەكەن، ەكەۋىن بىردەي ارقالاپ قايتەم؟..
— ولاي دەمە، قۇلىنىم، ازاپ كەشپەگەن ادامنىڭ عۇمىرى بىقسىپ تاۋسىلعان وتپەن تەڭ، ءبىر ۋىس كۇلدەن باسقا قىزۋى دا قالمايدى ارتىندا!..
— بالاشكا!
كيمەشەگى قارقاراداي ءداۋ كەمپىر تومسارىپ ءۇنسىز وتىر ەكەن. اناسىنىڭ "ادىرەم قالى" دا، "قۇلىنىمى" دا قىرىقتىڭ توعىزىنداعى ءسۇت كەنجەنىڭ قۇلاعىنىڭ قۇلىعىن جىبىتكەندەي جايدارى ەستىلىپ ەدى. بۇل ءۇيدىڭ بۋديلنيگى شال بولاتىن، ول وتكەننەن بەرى التى كۇن بويى تاڭعى ساعات التىعا ون بەس مينۋت قالعاندا: "قۇلىنىم، تۇرا عوي، ەل كوشىپ، جۇرتتا قالدىڭ!" — دەپ ءسۇت كەنجەسىن اناسى وياتىپ ءجۇر. سوناۋ بالا كەزىندە قوزى-لاقتى اعىتىپ، قۇلىن بايلاتۋ ءۇشىن ەلەڭ-الاڭدا وسىلاي دەپ سيراعىنان سۋىرىپ الاتىن. جازدىڭ بەلۋاردان شىعى مەن كۇزدىڭ بوز قىراۋىن جالاڭاياق كەشىپ ءجۇرىپ تە قىلاڭحان بالاشكاسىنا رەنجىگەن ەمەس، تاڭعى ءتاتتى ۇيقىسىنىڭ اقىسىنا ءۇش اعاسىنان بولەك ءبىر كەسە ءيىندى ءسىمىرىپ، ءبىر شاقپاق قانتتى ىشقىرىنا تىعاتىن دا كەتە بەرەتىن. جەتى جاسىنا دەيىن اناسىنىڭ كورپەسىنەن شىقپاي، جەتى جاسىنا دەيىن الپىستاعى كەمپىردىڭ كەۋىپ قالعان ومىراۋىن سوزعان ءسۇت كەنجە كۇنى بۇگىنگە دەيىن بالاشكانىڭ سول ءبىر داۋسىن ساعىناتىن سياقتى ەدى. التى كۇننەن بەرى سول داۋىس شاڭىراققا قونعان بايعازىداي تاڭعى التىعا ون بەس مينۋت قالعاندا شىرت ۇيقىدان جۇلىپ الاتىندى شىعاردى. اۋەلدە ەلەگىزدى. ونى جالعىزدىقتىڭ ۇرەيىنە جىعىپ ەدى. بىرتە-بىرتە قۇلاقتا ۇيرەنىپ، ەندى، مىنە، قابىرعاداعى سۋرەتىمەن دە سويلەسىپ تىندى.
— بالاشكا!..
كيمەشەگى قارقاراداي ءداۋ كەمپىر ۇندەمەي قويدى. ءداۋ كەمپىردىڭ شىن ەسىمى نۇربيكە ەدى. ونى بالاشكا اتاندىرىپ جىبەرگەن دە وسى ءسۇت كەنجەسى.
جانجىگىتتىڭ ناعاشىلارى ارعى بەتتەگى اباق كەرەيلەر بولاتىن. اكەسى سۇيەك جاڭعىرتامىن دەپ تەكتى بىرەۋدىڭ تۋماعان قىزىنا قۇدا ءتۇسىپتى. ايتقانىنان قايتپايتىن اكەنىڭ قىرسىعىنان جانجىگىت وتىز جاسىنا دەيىن بويداقتىڭ ازابىن تارتىپ، جەتى شىبىش، جەتى توقتى، جەتى بايتالمەن وتاۋ شىققاندا نۇربيكە ون ەكىگە تولماعان بالا ەكەن. بوتەن ەلدە جانجىگىتتەن باسقا تانيتىنى جوق جەتىم بايعۇس: "اعاتاي، مەنى تاستاي كورمە!" — دەپ قايدا بارسا سوڭىنان قالماي بىزدەڭدەپ جەلەدى دە جۇرەدى ەكەن. استا وتىرسا دا، تويدا وتىرسا دا قاسىنان تاستاماي، تىزەسىندە ۇيىقتاپ قالعان نۇربيكەنى جانجىگىت ۇيىنە ارقالاپ كايتادى ەكەن. سويتكەن ون ەكى جاسار قىز جانجىگىتتىڭ ارقاسىندا ءجۇرىپ بوي جەتتى دە جانجىگىتتىڭ ءتورت ۇلدى كەشەۋىلدەپ سۇيگەنى دە سودان بولسا كەرەك. سويتكەن نۇربيكە شالىن ءومىر-باقي "اعاتاي" اتاپ كەتتى دە شالى ونى "بالاقاي" دەۋشى ەدى ءبىر ءۇيىر جىلقى ءۇشىن جات جۇرتقا بايلاپ بەرگەن توركىنىنەن ءبىر پەندەنىڭ ەسىمىن اۋزىنا العان ەمەس، اۋىل ءۇيدىڭ اراسىندا دا، اعايىن ارالاسا دا بالاقاي اعاتايىنىڭ قاسىنان ءبىر ەلى قالعان ەمەس، ءسۇت كەنجەسى قىلاڭحاننىڭ ءتىلى شىققاندا بالاقاي بالاشكا اتاندى دا بەس بيەنىڭ ساباسىنداي ءبىر شاڭىراقتىڭ بايبىشەسى بۇكىل ەل-جۇرتقا بالاشكا بولىپ شىعا كەلدى. ارتىنان توتە رەيسپەن قۋىپ جەتەتىندەي-اق وتەرىندە دە اعاتايىمەن ارىزداسقان جوق.
— بالاقاي، مەن سەنى وتىزىما دەيىن كۇتىپ ەدىم، سەن مەنى الدى-ارتىڭا قاراماي تاستاپ بارا جاتقانىڭ قالاي، كىسى اقىسى دەگەن قايدا بۇل؟ — دەپ شالى ناز ايتقان.
— بويداقتان كورى جەسىر دەگەن جامان ات، مەنىڭ سەنەن بۇرىنىراق كەتكەنىم ءجون شىعار، — دەدى. — ون التىما دەيىن ارقالاپ ەدىڭ، سول دا جەتەر. مەنسىز دە سەن ارقالايتىن جۇك ءالى بار، ەندىگى كۇتۋ كەزەگى مەنىكى، سەن وتىز جىل كۇتسەڭ، مەن ەكى وتىز جىلعا دا شىدايمىن! — دەگەن ءداۋ كەمپىر سەرتىندە تۇرىپ، اتاتايىن شيرەك عاسىر كۇتتى.
"تاق-تۇق، تاق-تۇق، دىڭ!" — دەدى. قابىرعا ساعات تۇنگى ءۇشتى تاۋىسىپ تۇر ەكەن. قابىرعاداعى كيمەشەگى قارقاراداي ءداۋ كەمپىر قىرىن قاراپ وتىر ەكەن. قاسىنداعى قوس مىقىنىنا ەكى بالانى تەڭدەپ العان قىزىن كەلىنشەكتى جاقتىرماعانداي كورىندى قىزىل كەلىنشەكتى ءداۋ كەمپىر كورگەن دە ەمەس. ءداۋ كەمپىر دۇنيە سالعاندا قىزىل كەلىنشەكتە ون ەكى جاسار بولاتىن. كييەۆتىڭ ءبىر مەكتەبىندە، تۇلىمىنا بانتيك بايلاپ سەكەڭدەپ جۇرگەن جاقسى ءبىر دوسىنىڭ شوشاقاي قارىنداسى ەدى. وبالى قانە، ادەمى ەدى. ءقازىر قىزىل كەلىنشەكتى قىلاڭحان دا جاقتىرماي قالدى. باراحولششيكتەردىڭ بازارىنداعى كىلەمگە سالعان جانسىز سۋرەت سياقتى ەكەن. قاسىنداعى ۇل مەن قىزدا دا سوعان ۇقساس بىردەمە بار. ۇلدىڭ تەبىڭگىدەي قۇلاعى مەن بولگاردىڭ كوك بۇرىشىنداي مۇرىنى، قىزدىڭ تاناداي كوزى مەن بەت سۇيەگى ءسال دە بولسا وسى شاڭىراققا ءبىر جۇراعاتشىلاعىن اڭعارتقانداي، قالعان مەحانيزمنىڭ كونسترۋكسياسى مۇلدەم بولەك، قالعانىنىڭ اۆتورى زينا پاۆلوۆنا. قىلاڭحان اسكەري قىزمەتتى تاستاپ، ازاماتتىق اۆياسياعا اۋىسقان سوڭ اكەسىنىڭ جالعىزدىعىن ەسكەرىپ، جۇزدەن اسقان كونەنىڭ كوزى كورىنگەن شاڭىراقتان تابىلا بەرمەس دەپ ەلگە قايتقان. ۇلكەن قالادا ءتۋىپ-وسىپ، سونىڭ دىردۋىنا سەمىرگەن زينا قاراتايلىنىڭ تىرلىگىن قاناعات تۇتپادى. تاڭنىڭ اتىسى مەن كۇننىڭ باتىسىنا، ءتىپتى تۇنگى ۇيقىڭا دەيىن ستاندارت بولىپ كەتكەن ۇلكەن قالانىڭ ستاندارت پەندەسى اۋىلدىڭ بوستاندىعىنا پوگونايى جاراسپاي اداسىپ قالدى: ءۇي شارۋاسىنا جوق، ون-اق كلاسس بىتىرگەن شالا ساۋاتتى بايعۇس ەل قىزمەتىنە جارامادى، اكە مەن شەشەنىڭ الاقانىنان، اۋلانىڭ وسەگى مەن كوشەنىڭ سىپايى بادىكتىگىنەن باسقا تۇك كورمەي، كينوتەاتر مەن كونسەرتتىڭ افيشاسىنان ارمەن قاراي ۇزاپ باسپاعان ويعا كەدەي، سەزىمگە شورقاق شىركىن قىردىڭ ءوزىڭ ءبىل، ءوزىڭ تاپ، ءوزىڭ تىندىر دەيتۇعىن ەركىندىگىنەن ءۇيىرىن تاپپادى. قىلاڭحان سول ءۇشىن زينانى سوككەن دە جوق، ايادى. اۋەلدە ءسۇيىپ قوسىلعان سياقتى ەدى، ول انشەيىن لىپ ەتپە كوڭىلدىڭ كۇيى ەكەن، سۇلۋلىعىنا سىرتتاي قىزىققان ەكەن. ايتپەسە قىرىققا تاياپ، قاساڭسي باستاعان جىگىت اعاسى مەن ون جەتىدەگى اقىلعا كەم، الىپ ۇشپا، بالالىقتان كەتە الماعان، انالىققا جەتە الماعان شوپجەلكە پيشا بويجەتكەننىڭ اراسىندا ءقايبىر ىستىق ماحاببات بولسىن دا. سونى كەيىن تۇسىنگەن قىلاڭحان ءوزىنىڭ ەركى ءبىلسىن دەپ بىرەر جىل ارتىن باعىپ ەدى، ول بايعۇس تا ءوزىنىڭ ەركىن تاۋىپ كەتە المادى. ول دا انشەيىن قىزىققان ەكەن: جالاقىسىن بىلاي قويعاندا پەنسياسىنىڭ ءوزى وشارلى جانعا جەتەتىن شاشپا جىگىت، ەركەكتىڭ كوركەمى بولماسا دا كوك تەمىردى بالقىتاتىن قاجىر-قايرات، بولاشاقتا قور قىلمايدى-اۋ دەيتىن كوز ءۇيىر تانىستىعى جانە بار. ءوزى سەكىلدى، زينانىڭ دا جۇزدەگى شالمەن قۇرداس بولىپ وتىرا المايتىنىن سەزگەن سوڭ، نوقتاسىن سىپىرىپ قويا بەردى. بالالاردى تاستاماي كەتتى. كوزىندەي كورىپ جۇرەيىن دەگەن جوق، ەندىگى كۇن كورىسىم وسىلار دەپ الا كەتكەن. قىلاڭحان ونى دا ءتۇسىندى: اعايىنعا قالدىرىپ كەتكەن دايىن پاتەر، ەكى بالاعا الاتىن وتىز ءۇش پروسەنت اليمەنت، اي دەيتىن اجا، قوي دەيتىن قوجا جوق بەيپىل ءومىر؛ بۇل دا جەسىرلىكتى سوتپەن ساتىپ الىپ، جاستىق داۋرەننىڭ قىزىعى تاۋسىلمايتىنداي، توزبايتىنداي كورەتىن قالا بيكەشتەرىنىڭ ستاندارتقا اينالىپ بارا جاتقان جاساندى بۇلالىعى. جالعىز-اق قيمايتىنى — جان دوسى پاۆەل ەدى. ۇشقىشتار ۋچيليششەسىنەن جول شەككەن ەكەۋى بەرليننىڭ اسپانىنان امان-ەسەن ورالىپ، سىناق پوليگونىندا سامولەتتىڭ سان تۇرىنە ءمىنىپ، قاتار ءجۇرىپ كانات قاققان جىگىتتەر كۇندەردىڭ كۇنىندە ايىرىلىسار كەز بولار دەپ ويلاماعان. قارىنداسىنا ۇيلەنگەندە سول ءبىر قيماس دوستىقتىڭ دانەكەرىن جەگجاتتىقپەن جالعاستىرا تۇرۋدىڭ، جىل وتكەن سايىن سالقىنداپ بارا جاتقان ىستىق سەزىمدى ىدىس-اياق ارالاستىرعانداي تىرلىكتىڭ جاداعاي بولمىسىمەن جاماي تۇرۋدىڭ امالى ەكەنىن دە قىلاڭحان كەيىن ءتۇسىندى.
كييەۆكە ءبىر دۇركىن بارىپ تا قايتتى. ۇل پيونەر لاگەرىندە، قىز بالالار باقشاسىندا ەكەن. زينا قالادا جوق بولىپ شىقتى. بالا ىزدەپ بارماعان. زينانى دا ىزدەپ بارماعان. ۇرپاق ساعىنىشىنان، توسەك ساعىنىشىنان قان كەشكەندە كاتار ءجۇرىپ، تاۋەكەلدە بىرگە بولعان جان پيدا دوستىقتىڭ ساعىنىشى بولەك ەكەن. پاۆەلدى ءبىر كورىپ قايتۋعا بارعان. ەكى بالا ەشكىمدى سۇراعان دا جوق. التايدا بولماعانداي، التايدا ەشكىمدى كورمەگەندەي؛ مىناۋ ءبىر قازاق مەنىڭ اكەم-اۋ دەگەن دە جوق، ونداي سەزىم دە جوق، قۇددى ءبىر وسى ءۇيدىڭ ەسكى تانىسى ۇزاق كومانداروۆكادان قايتقانداي، كەلدى مە، كەتتى مە ولارعا ءبارى ءبىر سياقتى. تىم قۇرىعاندا: "كاك ناشا دەدۋشكا؟" — دەر مە ەكەن دەپ ەدى. دەمەدى. دەمەگەن سوڭ دەدۋشكاعا بۇلاردى زورلاپ تاڭىپ ناعىلسىن...
پاۆەل قارىنداسىنىڭ قالادا جوقتىعىنا قىسىلدى. ەنەسى ەڭىرەپ جىلاپ قارسى الدى. زينا ناتۋرششيسا ەكەن، الدەبىر سۋرەتشىگە ەرىپ وڭتۇستىككە، تەڭىز جاعالاۋىنا كەتسە كەرەك. شەشەسى دە، اعاسى دا نە وعان، نە بۇعان ارا تۇسكەن جوق. پاۆەل جارىم دەمالىسىن الىپ قىلاڭحاندى ءبىراز قىدىرتتى، ەسكى دوس-جاراندارمەن قاۋىشتىردى. بۇيىمتايىن سۇراعان دا جوق، سۇراماسا دا قايتارىندا: "ءتان ساتقان ۇرعاشى سەنى ساتپاس دەيمىسىڭ، ساعان ول جار بولىپ جارىتپاس، ۇمىت، ءبىراق، ءبىزدى ۇمىتپا!" — دەدى.
دوس-جاراندى ۇمىتپاس، ويتكەنى ول اۆياسيادا وتكىزگەن جيىرما بەس جىل عۇمىرى. زينانى ۇمىتار، ءبىراق سول شيرەك عاسىر عۇمىرىنا جول-جونەكەي كيلىككەن وكىنىشتى ءبىر داقتى ءوشىرىپ تاستاعانمەن كوڭىلدەن تابى كەتەر مە؟.. جانعا باتاتىنى — كىندىكتەن ۇزىلگەن ۇرىق -شارقىڭنىڭ وزىڭە جات بولۋى. بۇل تۇتىندە جۇزدەن اسىپ جىعىلعان جالعىز عانا اكەسى ەمەس، ءبىراق امال قانشا، وسپەگەن تۇقىم. تەگى ەركەك كىندىكتە ءبىر ادام ەكى ادامنىڭ عۇمىرىن تاۋىسىپ، ءبىر ادام ەكى ادامنىڭ تىرلىگىن كەشۋ ماڭدايعا جازعان تاۋقىمەتپەن تەڭ وسى شاڭىراقتىڭ "باقىتى" شىعار...
— قۇلىنىم، تۇرا عوي! ەل كوشىپ، جۇرتتا قالدىڭ!..
ساعات التىعا ون بەس مينۋت قالعان ەكەن... بۇيىدەي تاربايىپ قابىرعاعا جابىسقان قارا تەلەفون زار يلەپ، بەزەكتەپ الىپ بارا جاتىر ەدى.
— ءورت! — دەپ ايقايلاعان قارا تەلەفوننىڭ ترۋبكاسى قۇلاعىن جارىپ جىبەردى.
2
اسپان شىركىن الا جازداي قىسىراپ، سارشا تامىزدى كۇتكەندەي بۇكىل دۇنيەنىڭ جەتى قات قىرتىسىن قۋراتىپ بارىپ ءبىر تامشى دىمىن بۇركىپ ەدى. ونىڭ ءوزى دە جەر-كوكتى تۋلاقتاي قاعىپ، بۇرق-شارق وتە شىقتى دا انشەيىندە ەل قونبايتىن التايدىڭ قىزىل قورىمىن، شىڭ بىتكەننىڭ بيىگىن ساعالاپ قاشاتىن ناجاعايدىڭ كەسىر بۇلتتارى بۇل جولى ادەيى كەلىپ بۇقتىرما مەن قاتىننىڭ قالىڭ نۋىنا وت سەۋىپ كەتتى.
كەنەزەسى كەپكەن كۇنگەي مەن تۇتىگىپ جاتقان بىتقىلدىڭ كومەيى شىرپى تارتقان پەش مۇرجاسىنداي گۋ ەتە قالىپ ەدى تەڭىز تولقىنىنداي تۋلاعان سۇراپىل ءبىر عانا قاراعايلىدا ەمەس، جالماۋىزداي جالاقتاپ بۇكىل وبلىس كولەمىندە ون ءبىر مىڭ گەكتار ورماندى ءبىر جۇمانىڭ ىشىندە جالماپ جىبەردى. التاي اياعىنان تىك تۇردى. قولىنا تاياق ۇستاعان ولمەلى شالدان قولقاناتتاعى بالاعا دەيىن جەتى كۇن كىرپىك ىلگەن جوق، جەتى كۇن وتپەن الىسىپ، اقىرى جەر ساباپ قالا بەردى. پەندە شىركىن اياق استىنان كەلگەن ءتىلسىز جاۋعا دارمەنسىز ەكەن، قولقانى قاپقان ۋداي قاڭسىق پەن كوك ءتۇتىن، كۇلدى-كومەشتىڭ استىندا تۇلەي بىقسىعان التاي قارا تۋىن تىگىپ وتىر: ىرسيعان تايگا، ۇيتىلگەن تاز توبەلەر، سىيديىپ قالعان قوتىر توعاي، ەلدەن دە سيىق قاشىپ، ءبىر جەتىنىڭ ىشىندە جۇدەپ-جاداپ توزىپ كەتتى.
دۇنيە ورتەنىپ جاتسا دا دەيتۇعىنى وسى ەكەن: انشەيىندە التايدىڭ ورمانىن وتاۋعا كەلگەندە ەنشىسىنەن قۇر قالمايتىن وبلىستىڭ سان-ساپالاق "جيەنشار" مەكەمەلەرى ونى قورعاۋعا كەلگەندە تىرپ ەتىپ تۇياق سەرىپكەن جوق، تەك تورف پەن شايىردىڭ اششى ۋگارى جان القىمنان سىققاندا عانا كابينەتتە وتىرىپ ءورت سوندىرۋشىلەر مەن ورمان ساقشىلارىنىڭ تامتىعىن قالدىرماي بالاعاتتاپ جەتىسىپ قالدى. ايىر مەن تاياق، باگور مەن شەلەكتەن باسقا قارۋى جوق جالاڭ قول جۇرتتىڭ جالماڭداعان زاۋالدى بەشپەتىمەن ۇركىتىپ سورلاعانىندا كابينەت كىرپيازدارىنىڭ جۇمىسى بولعان جوق. ات اياعى، ادام ايلاسى جەتپەيتىن تاۋلى ولكەنىڭ قيانى ءوز الدىنا، ازداعان تەحنيكانىڭ ءوزى دە قورا-قوپسىنىڭ ءتۇتىنىن باسقانى بولماسا قارعا ادىم جەرگە جاراماي ادىرا قالدى دا تاساتتىق بەرىپ تاڭىردەن جاڭبىر تىلەگەندەي قىسىلعان ەل كوككە تەلمىرىپ ەدى. كۇننىڭ قىزۋى مەن بوتەلكەنىڭ سىناعىنان شىققان ءورتتى راكەتا اتىپ، جاساندى جاڭبىرمەن سوندىردىك دەگەن ەرتەگى ەتەكتەي-ەتەكتەي گازەتتەردىڭ بەتىنەن تۇسكەن جوق. قاي ءجۋرناليستىڭ كورىپ تۇرعانىن كىم ءبىلسىن، جانتورسىقتىڭ ورنىنا جامباسقا شيشا بايلانعان زاماندا شالكەس وتتىڭ شىنى ساۋلەسىنەن كەتە سالۋى دا عاجاپ ەمەس، تەك ماسكەۋ تىلشىلەرى استانادان التايعا راكەتا ارقالاپ كەلگەن جوق ەدى. اسپاننان كەلگەن ەكى-اق نارسە — جاڭا ءسىبىر مەن ارحانگەلسكىنىڭ ءورت سوندىرۋشىلەرى، سونان سوڭ ايتەۋىر تابيعاتتىڭ راقىمى ءتۇسىپ، ءبىر تاۋلىك بويى سەلدەتىپ بەرگەن جاڭبىرى؛ اۋەلگىسى ەلمەن بىرگە ءولىپ-تىرىلدى، كەيىنگىسى ءوزى اكەلگەن اپاتىن ءوزى جوق قىلىپ تىندى. تابيعاتتىڭ راقىمىن دا كرەسلونىڭ زورلىعىمەن مەنشىكتەپ قالاتىن كابينەت كىرپيازدارىنىڭ تۇسىندە راكەتا ۇشىرىپ، وڭىندە قۇدايمەن تاباقتاس بولعان ەرتەگىسىن وتقا كۇيىپ، تۇتىنگە تۇنشىققان قارابايىر ەل قاپەرىنە دە العان جوق.
جەتى كۇن بويى جەرگە تۇسپەي قاراعايلى مەن اقسۋدىڭ اراسىندا دىردەكتەپ ادام تاسىپ، ديناميت تاستاپ تىنىم تاپپاعان قىلاڭحان ويداعى جۇرتتىڭ ويران بولىپ جاتقانىن كوكتەن عانا كوڭىلمەن سەزگەنى بولماسا كوزىمەن كورگەن جوق ەدى. قۇيعانعا ءىڭىر مەن اقشامنىڭ اراسىندا كەلىپ قونعان. وزەن بويىنداعى ورماننىڭ سوياۋداي ىرسيعان ەرتەڭى مەن كوربيكەنىڭ ءالى كۇنگى بىقسىپ جاتقان قولامتاسى كەشكى الا كەۋىمدە كوردەي قۇلازىپ، تۇلا بويدى تۇرشىكتىردى. ۇڭىرەيگەن قورا-قوپسىنىڭ قاڭقاسى، قاۋساپ وسكەن ۇيلەردىڭ ورنىنداعى وباداي كۇلدەن سورايعان پەش مۇرجالارى وسىدان مىڭ جىل بۇرىنعى قۋ مەديەننىڭ جەر استىنان تەسىپ شىققان كونە مازارىنداي ۇرەيلى دە كۇڭىرەنىپ تۇر ەكەن. كىرەرگە باسپانا، تىگەرگە تۇياق، قىبىرلايتىن جان قالماعان: كوپتەن جيعان ىشتەگى شەرىن ارمانسىز لوقسىپ، كوربيكەنىڭ بار جوقتاۋى وسىلاردىڭ مىندەتىنە قالعانداي كوككە قاراپ ۇلىعان كوپەك يتتەر ونسىز دا تۇرشىككەن جاننىڭ زارە-قۇتىن الادى. ەكى عاسىر ءومىر ءسۇرىپ، سان رەت ورتەنىپ، سان رەت ءتۇتىنىن قايتا تۇتەتكەن كوربيكەنىڭ جەر بەتىندە قالعان سوڭعى قولامتاسى وسى شىعار. قىلاڭحان الدەبىر زيراتتىڭ ورتاسىنا اسپاننان ءتۇسىپ، قاپتاعان وبادان قاشىپ شىعاتىن جول تاپپاعانداي داعدارىپ تۇر ەدى. كۇيگەن تەرىنىڭ پۇشپاعىنداي قاڭىلتىرىنا دەيىن ءۇيىتىلىپ، شاتىرى جاپىرىلىپ تۇسكەن كىرپىش ءۇيدىڭ ورتاسىندا جەلمەن شيق-شيق اتكەنشەك تەپكەن اسپالى بەسىكتى كورىپ جۇرەگى زىرق ەتە قالدى. بەسىكتەن نارەستە ىڭىرسىعانداي بولدى. جۇگىرىپ كەلىپ قولىن سوزا بەرگەندە ىشىنەن ءدۇر ەتىپ جابايى كەپتەر ۇشىپ شىقتى دا كۇركىلدەپ بارىپ كۇيە باسقان قۋ مولاقتىڭ تۇقىلىنا بارىپ قوندى. شالا ۇيتىلگەن سارى الا اتەشتىڭ ولەكسەسىن سۇيرەپ بارا جاتىپ زىڭگىتتەي تارتىل مىسىق جاپ-جاسىل كوزىن شاقىرايتا قىلاڭحانعا ىرىلداپ ايبات شەگىپ كەتتى. تارعىلدىڭ عانا تاماعى توق ەكەن. ءتورت سيراعى دەلديىپ كۇمپيىپ كەتكەن تايىنشانىڭ كۇيىگىن شىر اينالعان كوك بۇقا يەن جۇرتتى باسىنا كوشىرە وكىرسىن-اي كەلىپ. قاڭعىرعان ءيتتىڭ زارى، كەپتەردىڭ كۇركىلى مەن تارعىل مىسىقتىڭ ىرىلى، جۇرتتا قالعان جۇراعاتىنىڭ ولىگىن جوقتاعان كوك بۇقانىڭ وكسىگى كوربيكەنىڭ قۋ مەديەنىن ۇلارداي شۋلاتىپ، اقشام مەن ىمىرت اراسىندا بۇكىل قۇيعاننىڭ وزەگىن كۇڭىرەنتىپ جىبەرگەن. ءار تەڭنەن تانىس ءبىر نارسەنىڭ جۇرناعىن ىزدەگەندەي قىلاڭحان ءۇي ماڭىن تاعى ءبىر اينالىپ شىقتى. كوزىنە ەش نارسە ىلىنبەدى، ەڭ بولماعاندا ەسكى-قۇسقىنىڭ قيقىمى قالماعانىنا قاراعاندا ءۇي تۇرعىنى ورتتەن بۇرىن كوشىپ كەتكەن دە، ءيا بولماسا ول باستا-اق قاراڭ قالعان باسپانا. تەمىر ماتكەگە ىلىنگەن اسپالى بەسىك تە نارەستە كورمەگەن اتام زامانعى قۋ اعاش سياقتى.
ءبىر كەزدە بۇل شاڭىراققا دا باس قارايتىپ بىرەۋ وتىرعان. ءبىر كەزدە بۇل دا تاز پارومشىنىڭ قارا ورمانى ەدى. بوساعاسىنا تالاي تەلمىرتكەن، جەتەسىنەن ءۇزىلىپ تۇسكەندەي قالقىعان ءاجىم-اجىم جەلكەسى قىلتىلداپ وتىرىپ، جەتى دۇركىن اياعىنا جىعىلتپاي وتكەل باسىنا تۇسپەيتىن قىرسىق شالدىڭ ناقپا-ناق ءجۇزى ەسىندە قالماپتى. ونىڭ ەسەسىنە كوز الدىنا الدىمەن ارام قاتقىر الا وگىز كولبەڭدەپ تۇرا قالدى دا ەرىكسىز ەزۋ تارتىپ كۇلىپ جىبەردى. سونان سوڭ بارىپ قىزدى ەلەستەتتى، كوزىنىڭ قيىعىندا قالعان قىز كۇلكىسىن ەلەستەتتى. "كوپ بولسا ءبىر ءىش كيىمگە قارىزدار بولارسىڭ" — دەگەن، مايدا قولىمەن مامىقتاي ءتۇبىت ءشالىنى يىعىنا اكەلىپ جاپقانى، "قاراعىم-اي، ءتىرى بولسام قارىزىڭدى وتەرمىن-اۋ!" — دەگەنى... ءدال وسىنداي ىمىرت پەن اقشامنىڭ اراسىندا، بۇرالاڭ جولدىڭ كوز تالار تۇيىعىندا، بوز اسپاننىڭ كەمەرىندە قىلت - قىلت ەتكەن قىز توبەسىمەن قوشتاسىپ قالا بەرگەنى... تاعى دا وتەلمەي قالعان قارىزىن ەسىنە الدى. قۇيعاننىڭ كوبىك ساپىرعان كوك ءيىرىمىن كورىپ تۇرىپ، كوربيكەنىڭ ءورت جالماعان يەن جۇرتىندا ۇلىعان يت، وكىرگەن بۇقانىڭ دۋەتىنە قوسى دا جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە بەرىش بولىپ جاتقان كونە ارمانىن تاعى دا تىرناتىپ الدى.
تۋ سىرتىنان الدەنە كۋرس ەتە قالدى. قيقايىپ، ءتورت تاعانعا ءىلىنىپ تۇرعان سەنوۆالدىڭ قالپاعى ۇشىپ تۇسكەن ەكەن، بومبا جارىلعانداي بۇرق ەتىپ اسپانعا شاشىلعان كۇل توزاڭىنىڭ اراسىنان:
— و، اكە-ەەڭ! — دەپ الدەبىر ەلەس ساڭىرەيىپ شىعىپ كەلەدى ەكەن.
— سەن وسىندا ءجۇر مە ەدىڭ؟!
قوتيىننىڭ ەدىرەيگەن ەجيك باسى ۇنعا اۋناپ تۇرعان كىرپىدەي سەنوۆالدىڭ بار ك ۇلى مەن كوڭ-قوقىرىن جيناپ شىققان ەكەن، كەڭسىرىكسىز تاناۋدىڭ كەرتپەشىن سىعىمداپ تۇرىپ دۇڭك ەتكىزدى دە قىلاڭحانعا تاڭقيىپ تۇرىپ قاراپ الدى. قاشاندا قورتىق ادامنىڭ شىرەنگىش كەلەتىن ادەتى، جەتى كۇن بويى اپاتتىڭ اپتابىندا ەمەس، اسپاننان تۇسكەندەي شيراتىلىپ:
— كوڭىل كورگەن جەردە دەۋشى ەدى، يماندى بولسىن! — دەپ قاس-كىرپىگىڭدەگى قولامتانىڭ كوكالا شاڭىن قاعىپ تاستادى.
جۇباتقانداعى ءتۇرى. وسىنشاما قىمباتقا تۇسكەن قوتيىننىڭ كوڭىلىن قىلاڭحان دا قاپەرىنە العان جوق. ناعاشىسىنا ءبىر ۋىس توپىراق سالۋعا جاراماعان جيەنشارىنا وكپەلەگەنى ەمەس، جوق جەردەن كىسى بولا قالعانىنا كۇلكىسى كەلىپ ەدى. "يماندى بولسىن!.." يمان دەگەن شىركىننىڭ قوتيىننىڭ اۋزىنا قوناقتاعان سوڭ قاسيەتىنىڭ قاشقانى دا.
— ەل قايدا؟
— كوشىپ كەتتى عوي... جارمىسىن اقسۋعا سيعات كوشىرىپ اكەتتى، جارمىسى مىناۋ ارعى بەتكە، پەش ۇيگە بارىپ پانالاپتى، — دەپ قوتيىن ار جاقتى تاناۋىمەن ءتۇرتتى. ارعى بەتتەگى پەش ءۇيدىڭ ازعانتاي ءتۇتىنى جىرعاپ قالسا كەرەك، ۋايىمسىز كۇلكى، بالا ايقايىنىڭ داڭعىرى، داراقى چاستۋشكا تاڭقىلداپ جاتتى.
— سەنەن باسقا باسالقا قالماعان با؟
— بار عوي. باستىقتار جۇرگەن. مەن تراكتىر ەكەۋىمىز.. بورسىپ كەتپەسىن، يت-قۇس جەپ قۇتىرىپ كەتپەسىن دەپ...
نە بورسىپ، كىم قۇتىراتىنىن قوتيىن جىكتەپ ايتقان جوق. القام-سالقام يەن جۇرتقا ۇركە قاراعان جيراپتاي ءشومىشى سەلتيىپ سيىر قورانىڭ ىعىندا ىرقىلداپ تۇرعان "بەلورۋس" بۋلدوزەرىن قىلاڭحان ەندى تانا اڭعارعان، ولەكسە مەن ارامدى قوتيىننىڭ جيىپ-تەرىپ توپىراقپەن جاسىرىپ جۇرگەنىن جىكتەمەسە دە ءتۇسىندى.
اڭعاردىڭ جەلى دە قاڭسىق، سۋ سەپكەن ىستىق شالانىڭ كوڭىرسىگىندەي تايگا دا قاڭسىپ تۇر، ىستىق قولامتانىڭ لەبى ورتەڭ مەن كۇرەسىننىڭ بورسىعان ءيىس-قوڭىسىن قوسا كوتەرىپ قولقانى قابادى. ءار تۇستان شانشىلىپ شىققان ەسىرىك قۇيىن ۇڭىرەيگەن مۇرجا، ىرسيعان قورا-قوپسىنى اڭىراتىپ، قوبيكەنىڭ جۇرتىنداعى سوڭعى قوقىستى وزەن بويىنا سىپىرا جونەلدى.
سەرىگى كابينادا سەرەيىپ تۇرىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. تايگانى تاعى دا كەلىپ ءورت جالماسا تۇياق سەرپەر ءتۇرى جوق.
ۇيقىسى ءبۇتىن ادامنىڭ ءبىر ۋايىمى كەم دەپ ويلاۋشى ەدى. قاسقىر شاپقان قوتاننىڭ ورەكپىگەن يتىندەي ءالى كۇنگى ەلدىڭ وكپەسى قابىنىپ جۇرگەندە... قىلاڭحان سەرىگىن ىشتەي جاقتىرماي قالدى. سوندا دا وياتقان جوق. كوك تەمىردى كولىك قىلىپ مىنگەن ارىپتەستەرىنەن اعايىنشىلىق مەيىرىم، ارتىق اقىل كۇتپەيتىن ادەتى. قوتيىننىڭ "بەلورۋسى" دە ارسى-كۇرسى دارىلداپ جەر تارپىپ تۇر ەكەن، بەيمەزگىلدە ولەكسەگە كور قازعان سول ەكى دۇلەيدەن باسقا ەسكى جۇرتتان ءتىرى پەندە كورە الماعان سوڭ قىلاڭحان پەش ۇيگە تارتتى.
بۇقتىرمانى بەلىنەن كەسكەن بەتون كولگىر قاھار سوققانداي قالشىلداپ تۇر ەكەن. قالشىلداتقان بۇقتىرما ەكەن. بۇقتىرما ءوز اتىن ءوزى شاقىرىپ تۇر ەكەن: قارا قوشقىل جالى قارا جىلاننىڭ جون ارقاسىنداي موڭكىپ، قاق ورتاداعى قارا جارتاستى قاعىپ اكەتكەندەي كۇمپ-كۇمپ ۇرعىلاپ جاتىر. قارا جارتاستان قىلاڭحان باياعى تروستى پارومنىڭ وتكەلىن تۇسپالدادى.
اڭعاردى جىرتا، سارناي سوققان سارى جەل قالپاق ۇشىرعانداي: سارناعان جەل مە، جەلدى ايداپ كەپ تۇرعان سۋ ما، سۋدى قاقىراتا جىرتىپ قارسى زاۋلاعان كوپىر مە، ايتەۋىر دۇنيە دۇركىرەپ كوشكەندەي، قىلاڭحاندى كوپىرمەن قوسا جۇلا جونەلگەندەي بولدى دا ساندالىپ بارىپ جاقتاۋعا سۇيەندى. بۇقتىرمادان ۇرىككەندەي كوك بەلدەۋ "اپتابوز" كوپىر اۋزىنا جەتە بەرىپ كىلت توقتادى دا دومالانعان "پاز-يكتىڭ" الدىڭعى ەسىگىنەن دومالاپ تۇسكەن جۇرت اياعى جەرگە تيەر-تيمەستەن ىستىق سۋ قۇيعان تاراقاننىڭ ورداسىنداي تىرىم-تىراقاي بىتىراي قاشتى... پاروم باسىندا ارى وتكەن، بەرى وتكەندى ساناپ الىپ، اياق سۋىتار بەكەت، اس-سۋ ىشەر قونالقى بولعان پەش ءۇي اتتى وتكەل اۋزىنداعى شاعىن حۋتور ەدى، بۇگىندە بۇل دا باياعى پەش ءۇي ەمەس، ءۇيى قالعانمەن پەشى بولەك، ءتۇتىنى باسقا، جۇرتى بوتەن. مۇمكىن شيرەك تاسىردا بۇقتىرمادان شيرەك باقىر سۋ ىشۋگە مۇرساتى بولماعان قىلاڭحانعا سولاي كورىنگەن شىعار، ايتەۋىر بۇگىنگى ارى وتكەن، بەرى وتكەن قاتىن-قالاش، جىگىت-جەلەڭنىڭ ءبارى دە سالەمىن يت جەپ كەتكەندەي، وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىنعى پارومىن ىزدەپ تۇرعان اەروپورت ناچالنيگىنە ءبىرىنىڭ اۋزى جىبىر ەتكەن جوق. بورس-بورس جەلگەن كەرزى اياقتار، كەرە قارىس وكشەلى اياقتار الدى-ارتىنا قاراماستان بەتون كوپىردى دۇڭگىرلەتە بەزىپ بارادى...
— قاراعىم، قاي بالەسىڭ؟
— سىزگە قاي بالەكەت كەرەك ەدى؟
— استاپىراللا!.. بۇلارعا اسسالاۋماعالەيكۋم دەسەڭ اتاڭنىڭ باسىنان سورعالاتادى!.
— قايدان بىلەيىن، بالە ىزدەپ كەلگەن ءوزىڭىز. ءجونىمدى ايتىپ ەدىم، جاقپادىم.
— ايتاسىڭ عوي، ايتىپ تۇرسىڭ عوي!.. بۇقتىرمانى جۇتىپ قوياتىنداي جۇعىنۋىڭ جامان، بىردەمەسىن جوعالتتى ما دەسەم...
— بىردەمەمدى جوعالتسام تاۋىپ بەرەر مە ەدىڭىز؟
— ە، قاي قاڭعىباستىڭ نە جوعالتقانىن كىم ءبىلىپتى! قاي جوعىمىزدى تۇگەندەگەندەيمىز!..
— ءبىر ايات قۇران بىلەسىز بە؟
— ونى ماعان كىم ۇيرەتىپتى؟! — دەپ، "وسىنىڭ ەسى دۇرىس پا؟" — دەگەندەي كەپكەن شال قىلاڭحاننىڭ بەتىنە تەسىلە قارادى.
بىلەمىن دەسە دە قىلاڭحاننىڭ وعان زار بولىپ تۇرعانى شامالى ەدى؛ پايعامبار جاسىنان اسقانشا جۇزىنە يمان قونباعان، جازدىڭ قاپىرىعىندا توبەسىنىڭ ماقتاسىن تۇلەتىپ سىرمالى جالباعاي كيگەن جارىماعان اۋىزعا قازان تۇرماق بوقتىقتىڭ دا ءبىر ءتاۋىرى بىتپەگەن شىعار؛ وسى تۇرعان بويىندا تۇلا بويىنان قولتىقتىڭ قولاڭساسى مەن باقايدىڭ شۋاشى مۇڭكىگەن قىر جاعىم شالعا قىلاڭحان دا قيتىعا قارادى.
— قاراعىم، بەرگەنىڭدى قايتىپ الساڭ دا كەرگىمەي ايتشى، مىناۋ كوربيكەنىڭ لەسەپەلكەسى قايدا كوشتى ەكەن؟
— قايدا كوشۋشى ەدى، اسپانعا كوشتى دە!..
— اسپانى نەسى، ەزۋىڭ قيسىق بىتكەن نەمە ەكەنسىڭ عوي!
— ورتەنىپ كەتسە، ك ۇلى كوكتە، ءتۇتىنى اسپاندا بولماعاندا قايدا كەتۋشى ەدى؟!
— اللا، اتاڭنىڭ كور قاقپاعى!.. كورىندە وكىرگىر ءابدىجاپار ءبىر كۋبومەتر ءتوس تاقتاي بەرەمىن دەپ تيىن-تەبەنىمدى الىپ ەدى، جەپ كەتتى-اۋ، يت-اي!.. جەپ كەتتى!..
بايتال تۇگىلى، باس قايعى بولىپ تۇرعاندا ورتەنگەن ەلدىڭ جۇرتىنان ولەكسە دۋالاپ كەلىپ تۇرعان ولەرمەن شال قاي اتا-باباسىنان بەرمەن بىرەۋدىڭ كوز جاسىنان مال تاۋىپ ءجۇر ەكەن؟! ءبىر تەكشە مەتر ءتوس تاقتايىن قىلاڭحان جۇتىپ قويعانداي ماساقباي ونى ەكى-ۇش دۇركىن اينالىپ شىقتى دا بەتون كوپىردىڭ بەل ورتاسىندا تۇرىپ الىپ ەكى جاعانىڭ ءيىسىن قاتار تىمىسكىدى؛ كوربيكەنىڭ كوڭىرسىگىنەن كوڭىل جۇباتار ەشتەڭە تاپپاسا كەرەك، بۇقتىرماعا بىلش ەتكىزىپ ءبىر تۇكىردى دە كوسەۋ تىقساڭ قىلعىنبايتىن كەپكەن شالدىڭ كومەيى پەش ءۇيدىڭ كەشكى ءتۇتىنىن بەتكە الىپ جونەلدى. جالباعايىنىڭ جۇلىم-جۇلىم ماقتاسى كەپكەن باستىڭ قولاڭ ساسىعان ۇركىپ شىققانداي ەدى، نامازدىگەر اقشامنىڭ اراسىندا تىپ-تىنىش اۋىلدىڭ قوتانىنا تايگانىڭ اپاتىنان بەتەر ەكى اياقتى ءورت كىرىپ بارا جاتقانداي كورىنگەن... پەشى باسقا، ءتۇتىنى بولەك پەش ءۇيدىڭ بوتەن جۇرتىنىڭ ىزدەسەڭ تاپتىرمايتىن "ۇلى دانىشپانىنىڭ" ەڭ سوڭعى ۇلگىسىنىڭ سيقىن قيماعانداي قىلاڭحان كوپىر اۋزىنا دەيىن كوزىمەن شىعارىپ سالدى...
...ارى وتكەن، بەرى وتكەندى ساناپ الىپ، اياق سۋىتار بەكەت، اس-سۋ ىشەر قونالقى بولعان پەش ءۇي اتتى وتكەل اۋزىنداعى شاعىن سەلو ەدى. وتكەل اۋزىنداعى ەسكى پاروم بىردە بار، بىردە جوق؛ كوكتەمدە، سۋ تاسىعاندا الىپ كەتەدى دە كۇزدە، سۋ قايناتقاندا قالقايىپ قايتا تۇرادى. سوعىس جىلدارىندا قار دا، سۋ دا ەرەسەن بولدى. ءبىر جىلى كوكتەمدە بۇرقىراعان بۇقتىرما ەسكى پارومدى ءبىرجولا جىعىپ تىندى دا ونى قايتا تۇرعىزار ەر-ازاماتتىڭ جوقتىعىنان ورنىندا قالتىراپ قارا قايىق قانا قالدى. بۇقتىرما بىردە تاياز، بىردە تاجال؛ تاياز بولسا دا، تاجال بولسا دا جۇرت ونىڭ بەتىنە قاراپ جاتپايدى، شىلدە تۋا ارعى بەتكە كوشەدى، ءشوبىن شاۋىپ، پىشەنىن ءۇيىپ، بوز قىراۋدا ءبىراق قايتادى؛ قاتىن-قالاش، بالا-شاعا، شال-شاۋقان — ول كەزدەگى ەلدىڭ ءتۇرى وسى، ەل وسىلارعا قاراپ قالعان، بالا-شاعانىڭ بارىنا دا ەل شۇكىر دەسكەن. سول بالا-شاعا جامىراپ كەتەدى دەپ وتكەل اۋزىنداعى جالعىز قايىقتى الا جازداي قاڭسىتىپ جاعاعا سۇيرەپ تاستايدى.
شىلدە تاۋسىلادى، التايدىڭ بوز قىراۋى ۇركەر تۋا سۇمبىلەمەن جارىسا كەلەدى. ەگىن پىسەدى. ەگىن پىسە ەل كەيىن جوڭكىلەدى. بەت-اۋىزى شىرىش-شىرىش، قول-اياعى كۇس، تاقىمىن تىراقىنىڭ قىر ارقاسىندا قالدىرىپ اۋىلعا قايتقان جەتىمەكتەر وتكەل اۋزىنا جەتكەندە جورىقتان قايتقانداي قارىق بولىپ قالۋشى ەدى: وتكەل اۋزىندا سوڭعى رەت قازان كوتەرىلەدى، كولحوز ءبىر توقتىسىن قۇرباندىققا شالىپ، الا جازداي كون بولىپ قالعان تىرناق كوبەسى ءبىر ءجىبيدى. سونان سوڭ قاڭسىپ قالعان جالعىز قايىققا تالاسا-تارماسا مىنەدى. جالعىز قايىق ءاماندا ارعى بەتكە امان-ساۋ جەتكىزە بەرمەيدى... ون سەگىزىندە وققا ۇشقان باتىرلاردى ەل ماڭگى-باقي ۇمىتپاس! ارقا ەتى ارسا، قوڭ ەتى بورشا بولىپ ەڭبەك ۇستىندە ون سەگىز جاسىندا شەيىت كەتكەندەردى ەل ەسىندە ساقتادى ما ەكەن؟
بۇقتىرمانىڭ تۇسكە دەيىن كۇلىپ اعاتىن، تۇستەن كەيىن كۇڭىرەنىپ اعاتىن ادەتى. ءدال وسى ءتۇس پا ەكەن؟ ءدال وسى قارا جارتاس پا ەكەن؟ بۇقتىرمانى قاقىراتا قاق جارىپ، قاقشيىپ ءالى جاتىر. بۇقتىرما تالاي پاروم، تالاي قايىق، تالاي كوپىردى جۇتسا دا قارا تاسقا شاماسى كەلمەپتى... سۇمبىلەنىڭ تۋعان شاعى، سۋدىڭ سۋىعان شاعى ەدى. قاڭسىعان جىرتىق قايىققا ون جەتىمەكتى تيەپ الىپ باعيلا وسى تۇسقا جەتكەندە... جاۋدىرەگەن ون جەتىمەكتىڭ عۇمىرى ءۇشىن جان قيىپ، ون سەگىز جاسىن قۇربان ەتكەن بويجەتكەننىڭ ارتىندا زيراتى دا قالعان جوق، ونىڭ بەلگىسى مىناۋ قارا جارتاس، زيراتى بۇقتىرما بولدى. بايعۇس پارومشى ولە-ولگەنشە جار جاعالاپ، بۇقتىرمادان جالعىز قىزدىڭ سۇيەگىن ىزدەۋمەن دۇنيەدەن ءوتتى. ۇلارداي شۋلاعان قاتىن-قالاش، بالا-شاعا، شال-شاۋقان بايعۇس پارومشىنى جۇباتۋعا دا جاراماعان ەدى، ەندى بۇگىن ەرىنى جىبىرلايتىن ەل اقساقالى دەيتۇعىن كەپكەن شالدار باعيلانىڭ ەسىمىن ءبىر ايات قۇرانعا قوسۋعا دا جوق... باعيلا ون سەگىز جاسىن قۇربان ەتپەگەندە بۇگىنگى ون ءتۇتىن، ودان تاراعان ەلۋ شاقتى تۇقىم ارتىندا قالار ما ەدى؟ سولاردىڭ ىشىندە جىلقىشى دا، جىرشى دا، باستىق تا، باقىرشى دا، ءتىپتى جازۋشى دا بار شىعار... باعيلا ون سەگىز جاسىنىڭ بوداۋىنا ءبىر اۋىل تاستاپ كەتكەن!.. "قاراعىم-اي، ءتىرى بولسام قارىزىڭدى وتەرمىن-اۋ!" — دەپ ەدى، قىلاڭحان سول قارىزىن وتەي الماي ءالى كۇنگى ارقالاپ كەلەدى...
ءالى كۇنگى اقشام مەن ىمىرتتىڭ اراسىندا، بۇرالاڭ جولدىڭ كوز تالار تۇيىعىندا، بوز اسپاننىڭ كەمەرىندە قىلت-قىلت ەتكەن قىز توبەسىمەن قوشتاسىپ تۇرعانداي ەدى. قۇيعاننىڭ كوبىك ساپىرعان كوك ءيىرىمىن كورىپ تۇرىپ، كوربيكەنىڭ ءورت جالماعان يەن جۇرتىندا ۇلىعان يت، وكىرگەن وگىزدىڭ دۋەتىنە قوسىلا جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە بەرىش بوپ جاتقان ساعىنىشىن تاعى دا تىرناتىپ الدى.
تىپ-تىنىش ۇيىقتاپ قالعان وركەش جالدى دينوزاۆرلاردىڭ جون ارقاسىنان اڭىراتىپ جەل تۇردى. اڭعار ءىشى سۋىق تارتتى. سۋدىڭ ءتۇسى وزگەردى. بۇقتىرما ءوز اتىنا ەندى ۇقساعان: قارا كوڭىل جالىندا قىرىق قىزدىڭ ەلەسى جۇرگەندەي، قاقشيعان قارا جارتاستى قاعىپ اكەتەتىندەي كۇرس-كۇرس ۇرعىلاپ، بەتون كوپىردى قاھار سوققانداي قالشىلداتىپ تۇر ەكەن. زاۋلاپ اققان وزەن بە، زاۋلاپ بارا جاتقان كوپىر مە، قوس جاعا زىمىراپ جونەلدى. شيرەك عاسىر بۇرىنعى ەلەستى سۋ شايىپ كەتكەندەي: بورس-بورس جەلگەن قاتىن-قالاش، سالەمىن يت جەپ كەتكەن جىگىت-جەلەڭ؛ ءۇيى بار دا پەشى بولەك، ءتۇتىنى باسقا، جۇرتى بوتەن پەش ۇيدەن پارومشىنىڭ قىزىن تاعى دا تابا الماعان اەروپورت ناچالنيگى كەرى قايتتى.
شومىشىمەن جەر تارپىعان قوتيىننىڭ ەكسكاۆاتورى قاقساپ تۇر ەكەن، كوربيكەنىڭ كورىن قازىپ جاتقان ەكى دۇلەيدەن باسقا ەس بولار ەشكىم جوق سياقتى ەدى، ىرسيعان دۋال، سورايعان پەش مۇرجاسىن اداقتاپ ورتەڭ تۇبىنەن قوس شىراق ۇڭگىپ شىقتى دا سەكەڭدەپ بەتون كوپىرگە تايادى. سەرىگى كابينادا سەرەيىپ تۇرىپ ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن، مۇڭسىز شىركىندى وياتۋعا قيمادى دا راديومەن اەروپورتتى تاۋىپ الدى. امانشىلىق بولسا كەرەك، دۇڭكيگەن ءتورت بۇرىشتى ءراديۋسى الدەنەنى جالماپ وتىرىپ سويلەستى دە كەزەكتى رەيستىڭ ءبارى دە كەلىپ قايتتى دەگەندى ەجىكتەپ وتىرىپ ۇيقىلى-وياۋ زورعا تاۋىستى.
"كوكقاسقانىڭ" ءىشى-سىرتىندا قارا شىبىنداي ۇيمەلەپ وتىر ەكەن: ءىنىن سوقا ءتىلىپ كەتكەن قاپتەسەردىڭ قىزىل شاقا بالاپاندارىنداي ءبىرىنىڭ باۋىرىنا ءبىرى تىعىلعان ساتال-ساتال شي بوربايلاردىڭ كوزدەرى عانا جىلتىرايدى، كۋزوۆقا سىيماي قالعان ءبىر كوش قاتىن شۇبىرىپ جاياۋ كەلەدى. وسيپ قارتتى قوسا ەسەپتەگەندە ورتاسىندا ەكى جارىم ەركەك؛ سيعات ءبىر اپتانىڭ ىشىندە سىنىپ قالىپتى، كيىمى شۇبەرەك، جۇدەگەن ءجۇزى شۇبەرەكتەن دە قىرتىس؛ ءابدىجاپار باياعى سول ءابدىجاپار، تەك جەلكەسىنەن قايىرىپ اكەلىپ ماڭدايىنىڭ جالتىرىن جابۋلاعان ءبىر شۇيكە كوكشۋلان جاباعىسى جالبىراپ جاعاسىندا ءجۇر؛ كوربيكەنىڭ بۇكىل ورتەڭىن ءسۇزىپ شىققانداي وسيپ شالدىڭ قاس-كىرپىگىنە دەيىن اپپاق، انشەيىندە تاكسيدىڭ جاسىل فونارىنداي شاقىرايىپ تۇراتىن جانارى دا اعارىپ كەتكەندەي، باسى قالتىلداپ، بۋىنى كەۋىپ قالعان كارى شوڭگەنىڭ قۋ سۇيەگىن دە كوتەرە الماي قالجىراپ تۇر.
— پرينيماي، پاريا! — دەپ كۋزوۆقا يەگىن شوشايتتى، — پوسلەدنەە دوبرو!..
ەركەك اتاۋلى وتپەن الىسىپ جۇرگەندە وشاق باسىندا قالعان قاتىن-قالاش ءبىر كيەر لىپا، جالعىز-جارىم ساۋىندى دا ۇمىتىپ، ءتىلسىز جاۋدان الىپ قاشقاندارى وسى بالا-شاعا ەدى؛ مىڭ دا جەتى ءجۇز توقسانىنشى جىلدان بەرى ەكى عاسىر بويى كوربيكەنىڭ جيعان-تەرگەن بار بايلىعى دا وسى ەكەنى راس؛ شالا قازاق، شالا كەر جاق، ءومىرى "ءاي، كاپىر" دەسىپ كورمەگەن كوربيكەنىڭ دۇرەگەي جۇرتىنىڭ ءبىر ءبۇتىن دەيتۇعىن بولاشاعى دا وسى. بالا قىڭقىلداپ، الدەبىر ايەل سىقسىڭداپ جىلاعان سياقتى ەدى.
— سىس!.. بەز تەبيا توشنو! — دەپ وسيپ شال شاڭق ەتە قالدى. — جەتى كۇن ساقتاعان كوز جاسىن ەندى ىسىراپ قىلايىن دەپ تۇرعان قايسىڭ بۇل؟! كىم بىلگەن، بۇ قاتىنداردى تەك جاۋعا سالۋ كەرەك ەكەن عوي!..
— جاۋعا سالاتىن ەركەكتىڭ ءتۇرى سەن بولعان سوڭ امال قانشا! — دەپ كەميەك كەمپىر وسەكەڭدى ءىلىپ ءتۇستى. — پىسىقسي قالۋىن! مەكيەن تالاعان قوتىر قورازداي قاناتىڭدى جايماي بىلاي تۇرشى ءوي!..
كەميەك كەمپىر كارى شوڭگەنى يىعىمەن قاتىپ جىبەرىپ كۋزوۆقا قول سوزىپ ەدى، كولدەي ساراپانىنا شالىنىپ، اياعىن دوڭعالاققا كوتەرىپ قويا المادى. تالتىرەكتەپ ءجۇرىپ كەلىندەرىنىڭ بىرىنە اسىلا بارىپ قۇلاعان وسەكەڭ قابىرعاسى قاقىراپ قالعانداي ىڭىرسىپ قايتا تۇردى دا يەگىن كۋزوۆقا جەتكىزە الماي سوزىلىپ جاتقان كەمپىرگە قورازداي ءشۇيىلىپ جەتىپ كەلدى..
— باسە، مارفا جۇرگەن جەر جانجالسىز تاراۋشى ما ەدى! — دەپ تاناۋىن ىستىق قولامتاعا تىعىپ العانداي تابان استىندا كەيىن ىرشىپ ءتۇستى. — جايراعىر-اۋ، سەن وسى جەر جاراتىلعاندا بار ەدىڭ، ءالى ءتىرى ءجۇرمىسىڭ؟!
— نەتوروپييەۆ وتپيەۆات، سۋحار تى، يازۆي! ۆوزمي زا لياجكۋ دا وپروكين ۆ كورىتو!..
— ءانانى!. كەسىرىن كورمەيمىسىڭ! سەندە ەركەكتى يدىرەر بوكسە قالىپ پا ەدى!
— كوتەرىپ كورسەڭشى! نەسى قالىپ، نەسى قويعانىن سوسىن بىلەسىڭ دە!..
كەميەك كەمپىر وسيپ قارتقا اقىرى ايتقانىن ىستەتىپ تىندى. سول-اق ەكەن، ەت كومبيناتىنىڭ ارام سەركەسىنىڭ سوڭىنان توپىرلاعان بورداقىداي ونسىز دا لىقىپ وتىرعان "كوكقاسقاعا" قاتىندار لاپ قويدى.
قىلاڭحان بالالاردى ءارى اياپ، ءارى جابىرقاۋلى كوڭىلگە ءدات بولسىن دەپ "ينەلىككە" سىيعانشا تيەپ الدى دا وسيپ قارتتى قوسا الا كەتپەك ەدى، شالدىڭ كەگەجەسى ءالى دە كەيىن تارتىپ تۇر ەكەن:
— يا لۋچشە پو زەملە پوتاسكايۋس، پوكا وني حوديۋت، — دەپ تىلتيعان قوس تىزەسىنە سەنىپ كونبەي-اق قويعانى. "چاۆو يا تام پوتەريال؟ — دەپ كوككە تاعى ءبىر قارادى. — ۋج وبوزرەت-تو نە نا شتو! — دەپ كوربيكەنىڭ ورتەڭىنە بۇرىلىپ كوزى جاساۋرادى.
ءابدىجاپاردى ەشكىم شاقىرماسا دا سۇراتقان جوق ۆەرتولەتكە ءقازىر بارىپ مىنبەسە كوربيكەنىڭ كۇلىندە ماڭگى-باقي قالىپ كەتەتىندەي جۇگىرىپ ەدى، تەمىر تەپكىشپەن جىعىلا-سۇرىنە كوتەرىلە بەرىپ ماڭدايشاعا جالاق توبەسىن وڭدىرماي سوقتى دا سەرەيىپ قۇلاپ ءتۇستى. سوندا دا بەرى قۇلاعان جوق، ءارى قۇلادى. ءومىرى جۇرتتىڭ سىباعاسىنا كيلىگەمىن دەپ ءجۇرىپ ءوز سىباعاسىن ازاپپەن ءسىڭىرىپ، ءوزىن-وزى قاراداي قورلاپ تىناتىن وتىرىك جانسەبىلگە وبال بولدى-اۋ دەپ ەشكىمنىڭ جانى اۋىرعان جوق، قىلاڭحان ەسىكتى تارس جاپقاندا دا ونىڭ ءولى كەتكەنىن دە، ءتىرى كەتكەنىن دە ەشكىم قاپەرىنە الماپ ەدى. دىردەكتەگەن "ينەلىك" كەتىك تىرمانىڭ تاراعىنداي ورتەڭى ىرسيعان سابالاق قىرقادان اسا بەرگەندە وسيپ قارت كۇرسىنىپ سالدى:
— ۆوت ي ۆسە!..
وسى ءبىر "ۆوت ي ۆسە!" جۇرتتا قالعان جەتىم شالدىڭ، شالدان دا جەتىمسىرەپ قالعان سيعاتتىڭ كوكىرەگىنە بىج ەتكىزىپ كۇيگەن شالا تىعىپ العانداي قارىپ ءتۇستى؛ قولدىڭ قارۋىنا، اعايىننىڭ قايىرىمىنا سەنگەنى بولماسا، نە باس سۇعار پاناسى، نە شونتەككە تىققان قاراجاتى جوق، ستراحوۆكانىڭ نە ەكەنىن تۋمىسىندا ەستىپ كورمەگەن، ءبىر ىشەر اس پەن ءبىر كيەردىڭ ۋايىمىنان وزباعان كوربيكەنىڭ كونە جۇرتىنىڭ ەندىگى كۇنى؛ سوڭعى كوشتى جيىپ-تەرىپ اتتاندىرىپ جىبەرگەنمەن، ەندى سولاردى قايدا سىيعىزامىن، قالاي اسىرايمىن دەگەن ۇرەي سيعاتتىڭ كەڭىردەگىنەن الىپ تۇر ەدى. ويلاپ تۇرعانى ولمەستىڭ كۇنى ەمەس، زامان تىنىش، ەل توقتا ولمەستىڭ كۇنى قاناعات بولا ما، جۇرتقا ۋايىمسىز تىرلىك، جايدارى كوڭىل كەرەك، ەرتەڭگى كۇنگە سەنىم بولماسا، بۇگىنگى قيىندىققا كىم توزەر؟.. قۇر جاناشىرلىق — سورلىعا باقىتتى بول دەپ باتا بەرگەنمەن بىردەي، ەل قينالعاندا سول ەل ىسىنە باس تىكپەسە باسشىمىن دەگەن ازاماتتان نە بارقادار؟..
— سۇمىراي كەلسە سۋ قۇريدى دەگەن وسى! — دەدى وسيپ قارت.
ءوز ۋايىمىمەن ءوزىن-وزى جەپ كەلە جاتقان سيعات سۇمىرايىڭ كىم دەپ ساباقتاپ سۇراعان جوق. شالدىڭ دا ءوز ۋايىمى ءبىر وزىنە جەتەرلىك ەدى. ولسەم سۇيەگىم اقسۋدا قالسىن دەپ كەمپىرىن تاستاپ ولىمتىگىن سۇيرەتىپ كەلگەندە الدىمنان تاعى دا ءورت شىعادى دەپ ويلاپ پا. قاشان ولەرىنە كوزى جەتپەسە دە، ايتەۋىر باسىم كورگە جەتكەنشە تۋعان توپىراعىن باسىپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعى بۇيىرسا ەكەن، ازعانتاي قالعان سۋ ىشكىلىكتە ەل-جۇرتتىڭ ورتاسىندا بولىپ، تەرەڭ قازىپ، تەپكىلەپ كومەگىن ەل-جۇرتتىڭ قولىنان اتتانسام دەپ ارمانداۋشى ەدى، اقسۋدىڭ سۋىن اڭساعان كوڭىلى كوربيكەنىڭ كۇلىنە تۇنشىققانداي كوزىنە جاس، قولقاسىنا اششى ماكۇرىك كەپتەلىپ، ءشوجىپ كەلە جاتقان ءتۇرى مىناۋ...
وسيپ قارت كوربيكەنى وسىمەن ەكىنشى رەت ورتەپ تۇر. تاعى دا بالا كەزى ەلەستەپ ءوتتى. تاعى دا وسى سۇرلەۋ جول ەدى، جول ۇستىندە ءتورت دوڭعالاعى ءتورت جاققا بۇلعاقتاعان تارادايكا، ىردۋاننىڭ اراسىنان قۋارعان سەكسەۋىلدەي سورايىپ شىعىپ جاتقان اجەسىنىڭ ەكى قارا تابانى؛ اكەسى جوكەتە ورال جول جيەگىنە كومە سالىپ ەدى. ىردۋانعا سىيماعان ەكى اياعى جوكەتە دە سىيماي قالعان، وسيپكە كورگە دە سىيماي قالعانداي كورىنىپ ەدى.
— ءدال وسى تۇس-اۋ دەيمىن.
وسيپ قارت بەلىنە كولدەنەڭ قىستىرعان قۋ تاياعىن قولىنا الىپ، جول جيەگىندەگى الدەبىر تومپەشىكتەرگە شوشايتىپ تۇرىپ الدى.
— ۇمىتپاسام ءدال وسى تۇس! — دەپ تاعى دا قايتالادى. — اقسۋدىڭ توپىراعى جەتپەگەندەي جارىقتىقتىڭ ەكى سيراعى سورايىپ قاپ كەتىپ ەدى... سول جىلعى ءورت تە ەرەسەن ەدى. ول ءورت تە قويان جىلى كەلىپ ەدى.
سيعات كىم دەپ ساباقتاپ سۇرامادى. سيعات باسقا جاقتا ءجۇر ەدى.
— توپىراق بۇيىرماعاندار دا بار، — دەدى.
كىم دەپ وسيپ قارت تا سۇرامادى. ەكەۋىنىڭ كوڭىلى ەكى جاقتا ءجۇر ەدى: وسيپ شال كوربيكەنىڭ كوك تۇتىنىندە، سيعات لەنينگرادتىڭ بلوكاداسىندا؛ وسيپ قارتتىڭ كورىپ كەلە جاتقانى جەتپىس جىل بۇرىنعى ەلەس: كوك تۇتىنگە قاقالىپ قالعان حۋتور، تولقىنداي تۋلاپ، اعاش باسىنان اعىپ ءتۇسىپ جاتقان قىزىل تاسقىن، وت سەلى، شالا كۇيگەن ارپانىڭ ماساعىن كوزىنىڭ جاسىنا شىلاپ قاۋجاپ تۇرعان كوك قارىن بالالار، يەسىز قالعان اۋلادان ءبىر نارسەنى تۇرتكىلەپ الىپ، يەسىز قالعان باقشادان شالا كۇيگەن كارتوپتى ءتۇرتىپ جەگەن بوسقىندار؛ سيعاتتىڭ كورىپ كەلە جاتقانى: ورتتەن بەتەر، قورعاسىن ارالاس اق تۇتەك، اق بۇرقاقتا اق كيىمگە ورانعان بوسقىندار، كوبىنىڭ ءولى ەكەنى دە، ءتىرى ەكەنى دە بەلگىسىز، ماشينانىڭ شۇبىرعان كىرەسىندە شەك جوق، مۇز بوپ قالعان ءمۋنديرلى كارتوپتى كەمىرگەن جەتىم بالالار.
— اجەم ەرتەگى ايتۋشى ەدى، — دەدى وسيپ قارت. — اقسۋ دەگەن جەرۇيىق بار، ورمانى تولعان اڭ بولادى ەكەن، تاياقتى تەرىس شانشىساڭ دا تال بولادى ەكەن، ەركەگى اۋليە، ايەلى دانا ەكەن دە ول ەلگە قۇدايدىڭ قۇرىعى بولماسا پاتشانىڭ ءامىرى جەتپەيدى ەكەن دەيتۇعىن. ولگەندە سول اقسۋدىڭ توپىراعىنا ون ەكى مۇشەسى تۇگەل سىيماي قالدى.
— توپىراق بۇيىرماعاندار دا بار، — دەدى سيعات.
توپىراق بۇيىرماعاندار دا بولدى. ۇلكەن جەرگە جەتە الماي وق تەسكەن، اشتىق كەسكەن جانداردى سەرەيىپ قاتقان قالپىندا لادوگونىڭ سۋىنا بەرگەن كۇندەر دە وتكەن؛ لەنينگرادتىڭ ورمان شارۋاشىلىعى اكادەمياسىنىڭ كەشەگى دوسەنتى، لەيتەنانت سيعات ساپانين "تىرشىلىك جولىمەن" بولاشاقتىڭ تىرشىلىگىن ءبىر جىل بويى تاسىعاندا ءبىر كۇن ۇيىقتادى ما ەكەن؟.. وتىز جەتىنشى جىلى ەسىمحانداردان قاشىپ، لەنينگرادتى پانالاعان لەسحوز ديرەكتورى سيعات ساپانين، قىرىق ءۇشىنشى جىلعا دەيىن سول لەنينگرادقا پانا بولعان لەيتەنانت ەلگە جەتى جىلدان سوڭ ورالىپ ەدى...
نوقتاعا ۇيرەنبەگەن جاس بۇزاۋدى قىزىل سيىردىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ قاقپايلاپ ايداعان ەكى ايەل وكپە تۇستان قوسىلدى. سيعاتتىڭ اۋەل تانىعانى سارقىت: جاس كەلسە دە جاسىماعان شىرايى، قاشان دا تىك ءجۇرىپ، تىك وتىراتىن سىرىقتاي بويى باياعىدا ءبىر قالىپقا سوققان قالپى قاتىپ قالعانداي، كۇن سايىن كوز الدىنان كەتپەگەن سوڭ با، وزگەرمەيتىن، ءوڭ بەرمەيتىن اجارىن، قاجىمايتىن قايراتىن ءومىر-باقي پۇشپاعى قاناماعان بەدەۋلىگىنەن شىعار دەۋشى ەدى. قىزىل سيىردى ەركىنە قويماي مۇيىزىنەن سۇيرەپ كەلە جاتقان مارۋسيا ەكەن؛ جالعىز قىزدى بايعا بەرگەن سوڭ بۇل دا تۇل قالعان، تۇستاسىنىڭ جوقتىعى دا، ايتپەسە، بالا تۋىپ بەرمەسە دە ءبىر ەركەكتى جىلىتىپ، ءبىر شاڭىراقتى تىرەپ وتىراتىن كولدەي قاتىن، كولدەي سارافاندى شالبارعا ىشقىرلانىپ العان ەكەن، ەركەكتەردى كورىپ ەتەگىن ءتۇسىردى. ءبىرى — كەشەگى اۋىل سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى، ەكىنشىسى — سونىڭ سەكرەتارى. ءبىرىنىڭ قولىندا ساماۋىر، ەكىنشىسىنىڭ قولىندا پيلوتكالى سولداتتىڭ ۇلكەيتىلگەن شىنىلى سۋرەتى.
— ۆسە ەششە تاسكاەش؟..
— ا شتو دەلات-تو، وسيپ ميتريچ؟.. يز پوجاريششا نە ۆەرنۋلسيا، ا نا پوجار بروسات نە حوچەتسيا، — دەپ مارۋسيا وسيپ قارتقا رەنىشتەن گورى شاعىممەن جاۋاپ قاتتى. — ۆوت ي موليمسيا نا نيح، حوت ۆو سنە پوگلياجۋ.
وسى ءبىر جەتى كۇننىڭ استاڭ-كەستەڭى قان مايداننان كەم بولعان جوق ەدى، كوكىرەگىنە "شپاگيندى" كولدەنەڭ اسىلعان مۇرتتى سولداتتىڭ سۇستى ءجۇزى مەن تۋ سىرتىندا توڭكەرىلىپ جاتقان "تيگردىڭ" قاڭقاسى وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىنعى سۇراپىلدى تاعى دا ەسكە سالعانداي؛ جيىرما بەس جىل بۇرىنعى سولدات پەن بۇگىنگى جانسەبىل جۇرتتىڭ اراسىندا ۇزىلمەگەن دانەكەر بار سياقتى، كەشەگى وگىز جەككەن سوقا سوڭىنداعى سولدات جەسىرلەرى مەن بۇگىنگى سيىر جەتەلەگەن قوس مۇڭدىقتىڭ اراسىندا جيىرما بەس-اق قادام جول، جيىرما بەس-اق كۇندىك ۋاقىت وتكەندەي؛ انشەيىندە كورىپ تۇرىپ كورشىسىنىڭ ەسەندىگىن سۇراۋعا ەرىنەتىن بەيعام جۇرت، بۇكىل اقسۋ ءوڭىرى ءبىر ساتتە اياعىنان تىك تۇرعاندا اركىم پەندەشىلىگىن ۇمىتىپ، ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ەمەس، وزگەنىڭ ءورتىن وشىرۋگە جۇگىردى. كەشە عانا كەڭسەنىڭ توسەنىشسىز تاقتاي ەدەنىندە بىرگە ۇيىقتاپ، قارا سۋدى دا قاق ءبولىپ، تاڭ بوزىنان ەل قامى، ەل ۋايىمى دەپ كەتە بەرەتىن ەكى ايەل كەيىپى جيىرما بەس جىل بويىندا ءبىرىنىڭ ەسىگىن ءبىر اشتى ما ەكەن؟ اۋىلى جىراق، وشاعى باسقا، وتى بولەك بولسا دا تاعى دا تابىسىپ، تاعى دا ەلبەسىپ-سەلبەسىپ كەلەدى، ءالى كۇنگى ءبىرى باستىق، ءبىرى حاتشىداي اپتا بويى ەل كوشىرىسىپ، بىرەۋدىڭ كوڭىلىن باسىپ، بىرەۋدىڭ كوز جاسىن تىيۋمەن بولدى.
جاس بۇزاۋدىڭ ەزۋى كوبىكتەنىپ، تيتىقتاپ قالىپتى، سارقىت ۇرايىن دەسە اياپ، بوكسەسىنەن يتەرە - يتەرە ءوزى دە شارشاپتى.
— بۇل نەمەنى كولىككە ارتىپ جىبەرمەدىڭدەر مە، — دەپ وسيپ قارت قىزىل بۇزاۋدى شابىنان ءتۇرتتى.
— داك، ونا، وكوياننايا، بەز تەلەنكا ني شاگۋ!
— ساما ۆينوۆاتا، پورانشە نادو بىلو سۆەستي ەە س بۋگاەم!
— بۇ جاتىرىڭ كەپكىردى بۇقاعا سالعان مەن دەيمىسىڭ؟! يەسىنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىز! — دەپ مارۋسيا باس جىپپەن قىزىل سيىردى تاناۋدان ءبىر سالدى. — تاستاپ كەتۋگە وبال، قاشان مال يەسى ىزدەپ تاپقانشا تايگادا تاعى بوپ كەتپەي مە!..
— باسە، ساعان ناعىپ مال بىتە قالدى دەپ ەدىم-اۋ.
— بۇقتىرما مەن اقسۋدىڭ سۋى سۋالماسا، مەنىڭ سۋ ىشكىلىگىمە اناۋ سارى ساماۋىر دا جەتەدى، تەك باسپانا بولسىن دە.
— ەكەۋىڭ دە وكىرگەن وكىمەت ەدىڭدەر، وزگەنى قارىق قىلماسا دا ەكەۋىڭدى دالاعا تاستاماس.
— قارىق قىلسا كەلە جاتىر توي قاسىندا! — دەپ مارۋسيا سيعاتتى كوزىنىڭ قيىعىمەن ءبىر ءىلىپ ءوتتى. — قىزداي كەزىمىزدە دە، قىپ-قىزىل كەلىنشەك كەزىمىزدە دە ەرىنىمىزدىڭ ءمورى جۇعىپ قالاتىنداي بەتىمىزگە قايىرىلىپ ءبىر قاراماستان كوش جەردەن قاشۋشى ەدى، ەندى كەمپىرىمىزدە جارىلقاسا كورەرمىز! — دەپ ءازىلىنىڭ اياعىن سارقىتقا تىرەگەندەي بولدى.
— ءاي، قانشىق، بىردەمەنى بىقسىتپاساڭ باسىڭ اۋىرا ما؟! — دەپ سارقىت اياق استىنان بۇرق ەتىپ شىعا كەلدى. — قاڭعىرىپ قالعانى ەسىندە جوق، ءبىر جامىلار كورپەگە، ءبىر ساپتىاياق كوجەگە جەتە الماي ءجۇرىپ وسىنىڭ قاي جەرىنەن قالجىڭ تىرەپ تۇرادى؟!
— كوجەدەن ولگەن بۇگىندە قاتىننىڭ مولاسى جوق! — دەپ مارۋسيا دا قاساقانا قارىسا قالدى. — قىزداي جەسىر بەيباعىم-اۋ، قىسىر كورپەنىڭ استىندا كۇيىپ كەتكەنىڭدى قايتەيىن، ەندى ءبىر شاڭىراقتا ەكەۋ بولىپ ىڭىرسيتىن شىعارمىز!..
— مىنا قۋ تالاقتى شالعا بەرىپ قۇتىلماساق بىزگە كۇن جوق! — دەپ سارقىت قۇربىلاستىڭ ازىلىنەن ءوز باسىن الىپ قاشتى. — ءبىر وقپەن ەكى قويان، كورپە ۋايىمى دە، ءتىپتى باسپانانىڭ ۋايىمى دا ءوزى شەشىلىپ تۇر!
— ول ۋايىم — بىتپەيتىن ۋايىم عوي، جولداس كومەندانت. سوعىستا شەيىت بولعان سولداتتى تۇگەل ءتىرىلتىپ الماساق سەندەرگە شالدى قايدان تابامىن؟.. ونان دا باسپانانىڭ جايىن ايتشى، ناعىپ جاتىرسىڭ؟
— كومەندانت دەسەڭ دە، سەلسەبەت دەسەڭ دە سىيىپ جاتىر عوي، ءبىراق، مەنىڭ قولىمدا نە بار؟ — سارقىت ءبۇيىرى قابىسقان كونە سارى ساماۋىردىڭ ءبىر قۇلاعىن سيعاتقا ۇستاتىپ، قىزىل بۇزاۋدىڭ قۇيرىعىن ءبىر بۇراپ تاستادى. — ءۇش كوتتەدجىڭ مەن جاتاقحاناڭ تۇگەل تولدى، قالعانىن اۋىلداعى جەسىر كەمپىرلەردىڭ بوساعاسىنا اپارىپ قامادىم. كومەندانتىڭنىڭ بار بىتىرگەنى وسى.
— ول دا از شارۋا ەمەس. سوۆحوز نە ىستەپ جاتىر؟
— تۇك تە ىستەگەن جوق. قابىلحاندى بىلەسىڭ عوي، انشەيىندە تەزەگىنىڭ كولەڭكەسىنەن ۇركەتىن ادام، وكىمەتتىڭ جارلىعى بولماي ەشنارسەنى موينىما المايمىن دەپ قاراپ وتىر. جارلىق بەرەتىن اۋدان باسشىلارى ءبىر-بىر ماشينامەن شىرەنىپ كەلدى دە شىرەنىپ كەتتى.
— ەندى قايتسىن، ولار دا جارلىق كۇتەدى دە.
— جارلىق شىققانشا بۇلاردى جاپىراقپەن اسىرايسىڭ با؟ جەسىرلەردىڭ ءۇيىن تولتىرىپ بەردىم دەپ مەن ءماز. جالعىز سيىردىڭ جەلىنى مەن كارىلىكتىڭ پەنسياسىنا قاراپ وتىرعان وڭشەڭ ءعارىپ كىمدى قارىق قىلعانداي!..
— ساسپا، كومەندانت، ساسپا! بۇدان جامان كەزىمىزدە دە قىزعا قىرىنداعانبىز! — دەپ سيعات سارقىتتىڭ يىعىنان قاققان بولدى. — ءبىر ايلاسى تابىلار، بۇگىندە كەمپىر-سامپىر بولسا دا دالادا جاتقان ادام جوق!
ساسپا دەپ سارقىتتى جۇباتقانمەن سيعاتتى قيناپ كەلە جاتقان دا پاناسىز جۇرتتىڭ قامى ەدى. ازىرگە ايتەۋىر ەل كوتەرىپ جاتىر. ەل جارىقتىققا سىيمايتىن تاۋقىمەت بار ما، جامانىڭ دا، جاقسىڭ دا ەل ىشىندە، ەل ۇستىندە ءجۇر، تەك قۋانىشقا عانا قىزعانشاق دەمەسەڭ، كەندىگى مە، جوق كونبىستىگى مە، قايعىڭدى دا، قاسىرەتىڭدى دە قىڭق ەتپەي جۇتىپ الىپ، جان كۇيزەلىسىڭدى دە، جانعا باتقان جاراڭدى دا، جاۋىرىندى دا جابا توقىپ كەتە بەرەتىن ادەتى ەمەس پە... ءبىر اششىنىڭ ءبىر تۇششىسى بار دەيتۇعىن، ءبىر اپتانىڭ ارپالىسى توعاننىڭ تۇنىق سۋىنداي تىپ-تىنىش جاتىپ بورسۋعا اينالعان كوڭىلدىڭ قورداسىن الاي-تۇلەي ساپىرىپ، ەلدىڭ ەلدىگىن، ەردىڭ اۋسەلەسىن تاعى ءبىر سىناپ تاستادى. سيعات ەردىڭ ىسىنە، ەلدىڭ قاسيەتىنە تاعى ءبىر تابىنعانداي بولىپ ەدى.
ىمىرت ءۇيىرىلىپ، تايگانى جەل قاقتى. ورمان توبەسىن تۇتىپ قالعان كوك ءتۇتىن قويناۋدان سىرعىپ، بوكتەر - بوكتەرگە كوتەرىلىپ بارا جاتىر ەدى. تىنىستى كەپتەگەن كۇيگەن شايىردىڭ قاڭسىعى دا سامالدان ۇركە باستادى. كۇندىز كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىن اڭدىعان قارا قارعا بارق-بارق ۇرانداپ جول بويىنىڭ اعاشىندا قارا قۇرتشا قاپتاپ وتىر. تەزەك تاستاپ تۇرعان كەرىكتەي بوكسەسىنەن ءشومىشىن قوقايتىپ قوتيىننىڭ "بەلورۋسى" قۋالاپ كەلەدى ەكەن، قوڭىزداي عانا نەمەنىڭ دارىلداعان داۋسى بۇكىل وزەكتى كوشىرىپ كەلەدى. قىزىل سيىردىڭ باس ءجىبىن سۇيرەي - سۇيرەي دىڭكەلەپ قالعان مارۋسيا كولىك دامەتىپ ارتىنا بۇرىلعان، كوزىندە جاس بار ەكەن.
— ءاي، شايتان قىز، ساعان نە جەتتى؟ — دەپ وسيپ قارت تىكسىنە قادالدى.
— مىنا قاتىن بايعا بەرەم دەگەن سوڭ كوڭىلىم بوساپ...
— ە، بەرسە كەتە بەر، باسىڭ بوس، جاسىڭ الپىسقا جاڭا جەتتى. تەك كەتەردە سىڭسيمىن دەپ كورىسىپ جۇرمە، ەل-جۇرتقا كۇلكى بولامىز!..
— مەنى قويشى، باي تۇگىلى، بۇرىش تابىلسا دا كەتە بەرەم عوي، مىنا قاتىن تاعى دا جالعىز قالادى-اۋ دەپ ۋايىمداپ كەلەمىن.
قاتىنداردىڭ قالجىڭى سيعات كوڭىلىنە سيا قويعان جوق، "باي تۇگىلى، بۇرىش تابىلسا دا كەتە بەرەم" دەگەنىن تورىققانى دەپ ۇقتى دا جۇرت كۇلكىسىنە ىلەسە الماي قالدى.
— جولداس كومەندانت، سەن ماعان جاتاعىڭنىڭ ەكى بولمەسىن بوساتىپ بەرسەڭ.
— سەن كوپپەن بىرگە تۇرا المايسىڭ، — دەپ ديرەكتوردىڭ نە ايتقالى تۇرعانىن دا ىشتەي سەزگەن سارقىت بىردەن كەسىپ تاستادى. — مەدپۋنكتتىڭ ەكى بولمەسى بار ەمەس پە، بىرەۋى مەرۋەرتكە.
— ەندەشە، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى تۇگەل ءبىزدىڭ ۇيگە جينا. سول ءۇيدى ءتۇبى بالا باقشاسىنا اينالدىرعان ءجون شىعار. تاربيەشى، اسپاز تاۋىپ ال. باسىن ەپتەپ-سەپتەپ قۇراساق، ار جاعىن يسپولكومگە سالىپ كورەرمىز. ءسويتىپ، تاعى ءبىر شاتاق باستالىق، قايدان بارىپ شىعار ەكەن؟!
— بالانى قويشى، جاراسى جەڭىل عوي، ۇلكەن اۋىزدى قايتەمىز؟
— جاراسى جەڭىل دەمە. — بالا ازابىن كورگەن جوقسىڭ دەگەندى ايتىپ قالا جازداپ سيعات كىلت توسىلدى. — بايقايمىن، بيىلعى قىس قىستىرىلىپ-قىمتىرىلىپ شىعامىز. كورىنگەن بوساعادا جۇرگەن بالادا كوڭىل بولمايدى، ءبىر كۇن تويعانمەن كەپيەتىندە اشقاراقتىقتىڭ كەنەۋسىز ىندىنى قالادى. بولاشاقتان ۇيات، قاشانعا دەيىن كەپيەتسىز ۇرپاقتىڭ زاگوتوۆيتەلى بولامىز؟!. جالىقتىق قوي!.. — سيعات سارى ساماۋىردىڭ قۇلاعىن سارقىتقا قايتارىپ تاستاپ ەدى، كونگە جاتتىقپاعان سالالى ساۋساقتارى شىرش-شىرش، كەبەرسىپ كەتكەن الاقانى مۇزداي ەكەن، جانارىنان دا سەلسوق سالقىندىقتى بايقادى. — ءۇش مەزگىل اسحانادان اس-سۋىن بەرسەڭ ۇلكەندەر سوعان دا رازى.
— كىمدە كەپيەت، كىمدە كىنازدىك بارىن قايدان بىلەيىن، اداسىپ قالدىق قوي، — دەپ سارقىت سيعات ءسوزىن بىردەن سىڭىرە قويماي قۇلىقسىز جاۋاپ قاتتى. — كوبىمىز كورىنگەننىڭ ەسىگىندە، قالعانىمىز وكىمەتتىڭ قاتىقسىز قارا كوجەسىمەن ەر جەتىپ ەدىك، سويتكەن ۇرپاق قان كەشىپ ەل قورعادى، قايتىپ كەلىپ قارا ورمانىن قايتا كوتەردى، قاراپ وتىرساڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن زەمبىلدىڭ اۋىر باسىندا سولار، كەزىندە بيىك استاۋعا يەگى جەتپەسە دە قارا كوجەنىڭ قاسيەتىن ءالى ۇمىتقان جوق.
— قاشانعا دەيىن قارا كوجەنىڭ ءدامىن قاسيەت تۇتپاقپىز؟ اشتىقتى دا، ازاپتى دا كوردىك، ءبىراق جۇرتتىڭ نيەتى مەن ساناسىن قاسىقپەن ولشەپ، وتكەننىڭ قاسىرەتىمەن عانا سالىستىراتىنىمىز قالاي؟.. تاۋسىلمايتىن نەتكەن ۋايىم بۇل؟!
— ادامنىڭ ۋايىمى تاۋسىلاتىن با ەدى؟! مىناۋ ۋايىم ەمەس پە؟.. ءاي، قاتىن، شىمىلدىعىڭ جەلپىلدەپ تۇرسا دا توقتاشى، مىنا بايعۇس جۇرەك جالعاپ السىن!..
قىزىل سيىردى سوقاداي سۇيرەپ كەلە جاتقان مارۋسيا سارقىتتىڭ داۋسىن ەستۋى مۇڭ ەكەن، باس جىلىگى لاقتىرىپ جىبەرىپ جول جيەگىندەگى تومارعا وتىرا كەتتى دە:
— اينالىپ كەتەيىن، الباستىداي اسىلماي سەن دە ءبىر يىقتان ءتۇسشى! — دەپ ەفرەيتوردى بۇتاعا سۇيەي سالدى. — ءولىپ كەجەنىڭ قانداي جاقسى بولعان، ايتپەسە مىناۋ ءدوي دالانىڭ جولىنا سىيماي ىرىلداسىپ وتىراتىن با ەدىك؟!
قىزىل بۇزاۋدى قىزىل سيىردىڭ بوربايىنا زورلاپ تىققانىمەن ەمشەك الماي سىلەيدى دە قالدى.
— كەپيەتىن، ساسىقتىڭ! — دەپ ەفرەيتورعا وتكىزە الماعان قىجىنىن مارۋسيا قىزىل بۇزاۋعا توكتى. — نەمەنە، بۇكىل تايگادان دۇمىڭە تىرەك بولار ءتۇبىر تاپپاي تۇرمىسىڭ؟ — دەپ قاسىنا يەكتەپ كەلگەن وسيپ قارتقا ءتيىستى دە ورنىنان تۇرىپ كەتتى. — وتىر!.. باسىن سىيعىزار قۋىس تاپپاي ءجۇرىپ قۇيرىعىنا كامپورت ىزدەۋىن!..
وسيپ قارت كۇنشىلىكتەن ءدال وسى توماردى ىزدەپ كەلگەندەي بيپازدانىپ وتىرا بەرىپ:
— وپىروي! — دەپ شوق باسقانداي اتىپ تۇردى. — ورتەنىپ تۇر عوي! — دەپ توماردىڭ بەتىن الاقانىمەن سىپىرىپ تاستادى. — سارقىت شىراعىم، مىنا شايتان قىزدى شىنىندا بايعا بەرمەسەڭ بولماس، ىستىعى تۇلا بويىن ءالى كۇنگە كەرىپ تۇر عوي!..
— كەزىندە كەرىلمەي قالعان سوڭ ول شىركىن قايدا ءسىڭۋشى ەدى، ورتەنىپ تۇرات تا!.. — دەپ مارۋسيا دا قايتپاي قويدى.
ەكى تىلگە بىردەي، قالجىڭدا دا، قارەكەتتە دە ەركەكتەن اسىپ تۇسپەسە قاپىسىن جىبەرمەيتىن كوربيكە مەن اقسۋدىڭ ادۋىن قاتىندارىن وسيپ قارت وسپاقپەن جەڭەمىن دەگەن جوق ەدى. سوناۋ ءبىر يت جىلىندا ساپارعا بىرگە شىعىپ، سول ساپاردى ءالى كۇنگە تاۋىسا الماي، اينالدىرعان ءتورت كوز ءبىر-بىرىن قاجىتىپ جىبەرگەندەي بولعان سوڭ ەرمەككە بولسا دا ەزۋ قيناپ كۇلكىگە شاقىرعان، ءبىراق، ونىسىن وتكىزە المادى دا قىرعي كورگەن بارشا تىشقانداي ءبۇرىسىپ، قۋ توماردىڭ ۇستىندە شوقيىپ وتىرىپ قالدى.
ىمىرتپەن تالاسا تۋعان اي قاراعاي باسىنا ەندى قوناقتاعان ەكەن، كەمەردىڭ بوزعىل مۇنارت تۇتىنىنەن بە، جابىقتان سىعالاعان ۇيالشاق كەلىندەي ونىڭ دا بەت-اۋىزى قىپ-قىزىل بوپ ورتەنىپ تۇر ەدى. الا كەۋىمنىڭ اق شىت نۇرىن جەڭە الماي وزەكتەن سەكەڭدەپ شىققان "بەلارۋستىڭ" قوس جانارىن كورگەندە سارقىت ارتىنان كۇيمە جەتكەندەي قۋانىپ قالدى.
— قوتيىننىڭ بارىنا دا قۇدايعا شۇكىر! — دەدى — ۇرىسساڭ — ءسوزىڭ، ۇرساڭ — تاياعىڭ وتەدى، بۇلار بولماعاندا قايتەر ەدىك؟ — دەپ ساۋالىن سيعاتقا تاستاعانداي قىلدى. — اپتا بويى ەسىگىن كورمەي ارپالىسقاندا ەڭ قۇرىعاندا وبال بولدى-اۋ دەپ ەسىركەگەن ەشكىم جوق. وسى ەل تالاي ازاماتتى اتقا مىنگىزدى، تالايى ادام بولامىز دەپ وقۋ قۋىپ ءجۇر. ادام تۇگىلى، بىرەۋدىڭ سيىرى بۇزاۋلاي الماي جاتىر دەسە تايلى -تۇياعىمىز قالماي دۇركىرەي شاباتىن جۇرت ەدىك، قارا ورمانىڭ ورتەنىپ، ەلىڭ تۇتىنگە قاقالىپ جاتقاندا ەڭ بولماعاندا، اعايىننىڭ اماندىعىن ءبىلىپ قانا قايتۋعا نە قالادان قارا تاياعىڭنىڭ، نە وقۋداعى زيالىڭنىڭ ءبىرى كەلدى مە؟! مەنىڭ قورقاتىنىم، اۋىزىنان قارا كوجەنىڭ ءدامى، وكپەسىنەن جەتىمدىكتىڭ ىزعارى كەتپەگەن اۋىلداعى قوتيىنداردىڭ كەپيەتسىزدىگى ەمەس، وزىنەن باسقا ەشكىمدى مەنسىنبەيتىن، ءوزىن-وزى قىزىقتاعان كەيىنگى بۋىننىڭ قىسىر نيەتى، ەتەگىن وتىرىك قىمتاپ، وتىرىك يمەنەتىن وتىرىك يباسى! كەپيەتسىز ۇرپاقتىڭ زاگوتوۆيتەلى بولعىڭ كەلمەيدى ەكەن، قايدا سول ىنساپتى جۇرتىڭ؟! قاسىندا قاتىن دا ەمەس، كەمپىر دە ەمەس، باياعىنىڭ بازارىنان قاپ كەتكەن ەكى بەيباق، ءبىر كەپكەن شال مەن قۇيمىشاعىن تەمىر تەسكەن قوتيىنىڭ!.. كەشىر، ءوزىڭنىڭ دە وڭىپ تۇرعانىڭ شامالى، بىزگە پار بولىپ، كۇيكى تىرلىكتىڭ لامكەسىن تارتا-تارتا اق قاپتال بولعانىڭدى دا سەزبەيسىڭ!..
كۇرەگىن تاناۋىنا بوكتەرىپ، ءشومىشى سالاقتاپ ارسى-كۇرسى قۋىپ جەتكەن "بەلورۋستىڭ" كابيناسىنان الدىمەن قوتيىننىڭ ۇرتى شىعىپ ەدى، كەلساپتاي قياردى بۇراپ سوعىپ وتىر ەكەن، امان-شۇكىرگە اۋىزى بوساماي قالعان سوڭ، جول توسقان جۇرتقا، قولىن ەربەڭدەتىپ جەتەگىندەگى اربانى نۇسقادى. جولدا جاتقان سىنىق تاعانى دا جيناي جۇرەتىن بايعۇس جۇرتتا قالعان ەسكى پريسەپتى تراكتوردىڭ قۇيرىعىنا شاندىپ تاستاپتى، دوڭعالاعىندا جەل دە جوق، وعان ەكى-ۇش دوڭبەك، جارتى شانا بريكەت تيەگەن سوڭ ديسكاسى بەلتەمىرىنە دەيىن مىقشيا كىرىپ كەتىپتى.
— جارىقتىقتىڭ دوڭعالاعى ءتورتبۇرىش ەكەن، اقسۋعا جەتكەنشە اۋىل بوپ كەتپەسەك جارادى، — دەپ وسيپ قارت اۋەلدە تارتىنشاقتاپ ەدى، قۋ شالدىڭ دامەسى كابينادا، قۋلىعى ىشىندە ەكەن. قوتيىن قىزىل بۇزاۋدى ارباعا كوتەرىپ سالعاندا مويىنتۇرىقتاعى دا مارۋسيانىڭ قولىندا قالدى. قىزىل سيىر جەتەكتە، قوس كەمپىر مەن قىزىل بۇزاۋدى تيەپ الىپ قىزىل-كۇرەڭ "بەلورۋس" كيرەلەڭدەي جونەلگەندە قالتاڭداعان شالدىڭ قۋ جەلكەسىن سيعات قوتيىننىڭ قاسىنان ءبىراق كوردى. كەرەگىڭدى دە، كەرەكسىزىڭدى دە جولعا تاستاماي جيناي جۇرەتىن قوتيىننىڭ بارىنا دا قۇدايعا شۇكىر!..
وسى ءبىر لەكەر تىرلىكتەن قۇتىلا الماي-اق قويدى. وسى ءبىر قارعىس اتقان كەدەيلىكتەن وزا الماي-اق قويدى. قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە ەندى ىلىككەندە ايتەۋىر ءبىر قىرسىق كيلىگەدى دە تۇرادى، ارتىڭدى ايمانداي قىلىپ جالاڭاشتاپ، ەندى قۇتىلدىم با دەگەن تاز كەپەشىڭدى تاس ماڭدايعا قايتا كەپتەپ كەتەتىنىن قايتەرسىڭ!.. كەدەيلىك پەن بايلىقتىڭ اراسى ءبىر-اق تۇتام دەۋشى ەدى. ەكى ۇعىمنىڭ ارا جىگىن تۇتامداپ ولشەپ ۇلگەرگەن قازەكەم كەدەيلىكتىڭ تاۋقىمەتىن تارتقان شىعار، ال بايلىق دەگەن شىركىندى قولىمەن ۇستاپ كوردى مە ەكەن؟..
ساناداعى نارسەنىڭ قولىنا كەلىپ قوناقتاي سالۋى قيىن-اۋ. بايلىق دەگەن، سوعان قاراعاندا، ادامنىڭ رۋحىندا جاتقان، نيەتىنە قونعان قور بولسا كەرەك قوي: "ۋ ىشسەڭ — رۋىڭمەن" دەگەندى اكەسى مارقۇم ءجيى ايتۋشى ەدى: ازعانتاي مال بىتسە، ول اعايىننىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى، ودان ارتىلسا — ەل ىرىسى، ەلىڭ جارىماسا، جالعىز-جارىم جانسەبىلگە دۇنيە قايدان ءبىتسىن دەپ وتىراتىن. قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن ەل ۇستىنەن قارا تاسپا جىرىمداپ كورمەگەن سيعات قازىنانىڭ نە تولمايتىن، نە سولمايتىن قارا قازانىن دا قاناعات تۇتقان ەمەس. جۇرتتى بار مەن جوقتىڭ سىڭىرىنە ءۇزىلدىرىپ، جايداق تىرلىككە قاماپ قويىپ، ءوزى اس تا توكتىڭ ۇستىندە مايقانىنان جارىلىپ جاتاتىن بۇگىنگى ءىس باسىنداعى وكىمەت اقسۇيەكتەرىنىڭ ىندىنىن يت ەتىنەن جەك كورەتىنى دە وسىدان.
سيعات جالعىز قالا بەردى. مىنە عوي دەپ قوتيىن دا جالىنبادى، مىنە قويايىن دەپ بۇل دا ۇمتىلمادى. سۋىق ساماۋىردى قۇشاقتاپ، ىمىرتتىڭ كىرەۋكەلى بوز شىمىلدىعىندا وزىنە قادالعان سارقىتتىڭ سالقىن جانارى، ءۇزىلىپ تۇسەيىن دەپ تۇرعان كوز جاسىنداي ءمولت ەتكەن بەتىندەگى بۇرشاقتاي مەڭى كوز الدىندا تەڭسەلىپ تۇردى دا الدى. كيرەلەڭدەگەن پريسەپ، كىرەگە ەرگەن قىزىل سيىر مەن ءبۇرىسىپ وتىرعان قوس كەمپىر وتىزىنشى جىلداردىڭ باس كەزىن تاعى ءبىر ەسىنە سالىپ ەدى... كەسىپ ىزدەپ بەرگىسى كوكتاس پەن دومعا، ارىسى سەمەيگە شۇبىرعان جۇرت قىزىلجاردىڭ پريستانىن قاماپ جاتىر ەكەن. قاراعايلى مەن قىزىلجاردىڭ اراسىنا جۇماسىنا ءبىر دۇركىن شوشاڭ ەتىپ شىعاتىن پوچتانىڭ قوڭىراۋلى كۇيمەسىنەن باسقا جول قاتىناسىندا بەكەت تە، كىرە دە جوق، قالعان جولدىڭ ازابى قارا ەرتىستىڭ موينىندا؛ قۇيرىعىنا قاپالاق بايلاعان سىلپىلداق پاروحودتىڭ ءالى ماۋسىمى باستالا قويماعان ماي ايىنىڭ باسى، قۇدايعا نە جازعانىن بىلمەسە دە سول قۇدايدان تاعى دا ىرىزىق دامەتكەن نە جولاۋشى ەمەس، نە توقتار جەرى بەيماعلۇم بەيشارا جۇرت سوندا دا تاڭداماقشاردان جۇماققا جولداما سۇراعان اللانىڭ ەركەسىندەي، ايتەۋىر، الداعى كۇننىڭ توقشىلىعىنا الاقان جايىپ ەرتىسكە تابىنىپ وتىر؛ كوبىسى ەتەك باستى قاتىن-قالاش، ەتەگىن جاۋىپ ۇلگەرمەگەن بالا-شاعا، قىردان كۇي كەتكەن سوڭ بالەن جەردە باقىر بار دەگەن داقپىرتپەن ءۇمىت قۋالاعان اش كوزدەر. بوساعادا بۇرقىلداپ تۇرعان ساماۋىردىڭ قاراسۋىنا تالاسىپ جاتقان شۇڭىرەك كوز قاريا شاۋگىمىن تاستاي بەرىپ سيعاتتىڭ شالعايىنا جارماستى:
— قاراعىم، تەگىڭدى قازىپ جاتپايىن، كىم ەكەنىڭدى تۇسىڭنەن تانىپ تۇرمىن، مىنا قىزىمدى الا كەت! — دەپ جەتەگىندەگى بويجەتكەندى يتەرمەلەپ قويمادى. — جوعالسا قايدا دەپ سۇرامايمىن، ولسە — شاپاعات، ءتىرى قالسا ءوزى دە ىزدەپ تابار. ۇشەۋدەن قالعان جالعىز ەدى، شەشەسى كەشە عانا كوز جۇمدى، ەندى مۇنىڭ باس-اياعىنا قارايتىن مەندە شاما جوق!..
— تاۋسىلماڭىز، قاريا، شامامىز كەلسە ەشكىمدى تاستامايمىز. ءوزى دە كۇنىن كورۋگە جاراپ قالعان بالا ەكەن عوي.
— قاراعىم-اي، مۇنىڭ قاي قاجەتكە جاراعانىن ايتىپ تۇرسىڭ؟!. بۇگىن ولسەم، ەرتەڭ الدەبىر يتكە قور بولا ما دەپ قورقامىن! اكەڭنىڭ الدىن كورىپ ەدىم، ارۋاعى رازى بولسىن، الا كەت!..
كيىمى تازا، كۇيى ناشار شۇڭىرەك كوز شال تۇيە ءجۇن شەكپەننىڭ قولتىعىنان تۇيىنشەك سۋىردى دا تايتۇياق كۇمىستى جازىپ سيعاتقا تىقپالاي بەردى.
— ارپا-بيداي اس ەكەن، التىن-كۇمىس تاس ەكەن دەگەن وسى بولدى، مىنا شىركىندى كەرەگىڭە جارات.
ۇڭىرەيىپ ۇياسىنا ءتۇسىپ كەتكەن شۇڭىرەك كوزىنەن، وپىرىلىپ قالعان ۇرتىنان شالدىڭ ۇزاققا بارمايتىنىن سيعات تا سەزدى، ءبىراق سوراقىنىڭ سورلىنى توناعانىنداي تۇلا بويى تۇرشىگىپ، تاي تۇياقتى قالتىراعان قولىنا قايتا سالدى دا قىزعا بۇرىلىپ ەدى، جۇدەۋلىگى بولماسا سىمباتى ءبىر اۋىلدىڭ كوركىنە لايىق اسەم كورىندى: توقپاقتاي بۇرىمىن اتلاس شاپاننىڭ وڭىرىنە جاسىرىپ اشىق ماڭدايىنا تۇگى كەتە باستاعان قۇندىز بورىكتى ميلىقتاتا كيگەنمەن اپپاق ءجۇزدىڭ ادەمىلىگىن جاسىرا الماي تۇر؛ بەتىندەگى بۇرشاقتاي مەڭ قاراقاتتاي تانا كوزدەن ءۇزىلىپ تۇسكەن ءبىر تامشى جاستاي مولتىلدەپ، بويجەتكەن سيعاتقا كۇدىكپەن قارادى دا جالت ەتىپ اكەسىنە بۇرىلدى.
— بارمايمىن!.. ءسىزدى تاستاپ ەشقايدا كەتپەيمىن!..
تىلىندە وت، جانارىندا شوق بار ەكەن، ارشالى ساندىقتىڭ ءيىسى كەتىپ ۇلگەرمەگەن، ۇزاتىلاردا عانا يىعىنا جابىلاتىن كولدەي كيىمنىڭ استىنان وسىنشاما تىك مىنەز شىعادى دەپ ويلاماپ ەدى. اسىلدى اسىلعا سوققانداي قىزىنىڭ كەسىپ ايتقان قىسقا قايىرىمىنان شال بايعۇس جاسىپ، جاعانىڭ سۋ شايعان ارسا-ارسا كەمەرىنە، ارسا-ارسا جۇزىمەن اداسا قارادى دا سۇيەگى سىقىرلاپ وتىرا كەتتى؛ ەتى قاشىپ، سىڭىرىنە عانا ىلىنگەن قىر جەلكەسى پۇشپاق بورىكتى زورعا كوتەرىپ تۇر ەكەن، ءۇزىلىپ تۇسكەندەي سىلق ەتتى دە، سونان قايتىپ كوتەرىلگەن جوق.
— سورلى بالا!.. سەنىڭ الدىندا مەن ولەم بە، مەنىڭ الدىمدا سەن ولەسىڭ بە، ونى كىم ءبىلىپتى! مەنىڭ ءبىر وكىنىشىم كەم بولسىن دەسەڭ، تىرلىگىڭدى تاپ! كەت!..
سيعات كىمسىڭ دەپ سۇراعان جوق. سۇراعانمەن كىمدى كىم تانىعانداي؛ جازعا سالىمعى كۇن شۋاقتا قاساتتى تەسىپ شىققان قۇمىرسقانىڭ ءولىمشى يلەۋىندەي بىجىناپ جاتقان قىزىلجاردى، ءىلبي جونەلگەن ون شاقتى وگىز اربانىڭ سوڭىنان "سارقىت!" — دەپ ايقايلاپ، عۇمىرىنىڭ سوڭعى سارقىتىمەن جىلاپ قوشتاسقان عارىپ شالدى سيعات قايتىپ كورگەن جوق؛ اكەسىنىڭ ارۋاعىن كولدەنەڭ تارتا، ءۇي ارتىنداعى قۇلاقتان اسىرامىن دەپ ەسىمىن دە ايتا الماعان سەكەمشىل شالدىڭ كەشەگى قاراتايدىڭ اۋزى دۋالى ازعانتاي اقساقالدارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن سەزدى دە، كىمسىڭ دەپ سۇراۋعا جۇرەگى داۋامادى؛ ارباعا سىيمادى، اياعىنان جۇرەتىن اش-ارىققا ەرە المادى، "ءبىر تىلەگىمدى ورىندادىڭ، ەكىنشى تىلەك ەر موينىنا دا اۋىر جۇك، ەندى ماعان اراشا تۇسپە!" — دەپ قالا بەرگەن، بويجەتكەننىڭ ەسىمى سارقىت ەكەنىن العاش رەت اكەسىنىڭ اۋزىنان ەستىپ ەدى...
— اعاتاي، مەنى قايدا اپارا جاتىرسىز؟
— ءوزىم دە بىلمەيمىن، ايتەۋىر ولتىرمەسەم بولدى ەمەس پە.
— بىلمەسەڭىز نەسىنە سۇيرەپ كەلەسىز، تاستاپ كەتىڭىز!..
— اكەڭە نە بەتىمدى ايتامىن؟...
— اكەمدى قايتىپ كورە قويار ما ەكەنسىز... ولسە قۇنىن سۇرامايمىن دەگەن جوق پا!
— قارشاداي باسىڭنان ءولىمدى ويلاپ نە جەتتى؟!
— اكەم سورلى ەلدەن مەن ءۇشىن شىعىپ ەدى، ەندى سول اكەنى ولىمگە تاستاپ بارامىن. بالالىق بورىشىمدى ايتپاعاندا، وسىنىم ار-ۇياتقا سيا ما؟!
— مەنىڭ بورىشىمدى، مەنىڭ ار-ۇياتىمدى قايدا توكپەكسىڭ؟ مەنەن قۇنىڭدى سۇرايتىن ەشكىم جوق ەكەن، ەندى نە ايتسام سوعان كونەسىڭ!
— ايتەۋىر باسى بايلى كۇڭ ەمەسپىن عوي؟
— شوشىما!
— ەندەشە، مەنىڭ دە تىلەگىم بار.
— ايتا بەر.
— ايتەۋىر كۇنىن كورسىن دەپ سىرتىمنان كورىنگەن بىرەۋگە ساتىپ جىبەرمەيسىز. جەتكەن جەرىمدە كاسىپ تاۋىپ بەرۋگە كومەكتەسىڭىز. قولىڭىزدان كەلمەسە، مىندەتىم جانە جوق.
— قانداي كاسىپكە شاماڭ كەلەدى؟
— قازاقشا ساۋاتىم، ورىسشا نان تاۋىپ جەۋگە شامام بار. ءابدىنىڭ ورىس-تۇزەم مەكتەبىن تۇگەسكەم، قىز بايعۇسقا وسى دا ءبىر باسىنا دارەجە ەمەس پە؟..
قىز تۇرماق ءجا دەگەن جىگىتتىڭ باسىنا قونا بەرمەيتىن دارەجە ەدى. بۇكىل قاراتايدىڭ ساۋاتى مەن ءتىلىن اشقان ءابدىنىڭ ورىس-تۇزەم مەكتەبىنىڭ العاشقى تۇلەگى سيعاتتىڭ ءوزى بولاتىن، ءبىراق ساۋات دەگەن شىركىنىڭ بۇگىندە تارىققان ەلگە تالشىق بولىپ تۇر ما؟..
ورمان شارۋاشىلىعى مەن اعاش ونەركاسىبىنىڭ اكادەمياسىن بىتىرە سالىسىمەن دۇنيەنى تىندىرىپ تاستايتىنداي بولعان، التاي وڭىرىنەن لەسحوز، لەسپرومحوز بىرلەستىگىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى ناركوملەستىڭ قولىنا ۇستاتقان تاباقتاي جولداماسى مەن نۇسقاۋى قارا باسىنا وكىلدىك پەن كەپىلدىكتىڭ قورعانى دەمەسەڭ، ەل اسىراۋعا سەپتىگى شامالى ەدى، ەل اسىراۋعا وكىمەتشى جوق بولىپ شىقتى. جەرگىلىكتى وكىمەتتىڭ ءتۇرى — ەسىمحانداردى كورىپ توبە شاشى جانە تىك تۇردى، "ايازبي ءالىڭدى، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل!" — دەگەندەي قىر كورسەتىپ، ساۋساق شوشايتقان سوڭ وبلىس ورتالىعى سەمەيدىڭ ءبىراز قاقپاسىن قاعىپ قايتتى. قايدا بارساڭ دا اپاتتىڭ قىسىلتاياڭى، قاي جەردە دە القىمنان سىعىپ تۇرعان اش وزەكتىڭ تارشىلىعى. جۇدەگەن جۇرتتىڭ الباتى بوسۋىن توقتاتىپ، جەردىڭ ىڭعايى، شارۋانىڭ ىرقىنا قاراي قايتا ورنالاستىرۋ جايىندا ءبىر ادامنىڭ ساناسىنا جۇك بولارلىق ءبىراز وي-ماقساتىن ارقالاپ بارىپ ەدى، ارقالاپ بارعان بار جۇگىن ارقالاپ قايتىپ كەلدى: قارسى بولعان ەشكىم جوق، قارىزعا بەرەر قاراجاتى جانە جوق، ءقايسىبىرىنىڭ ايتارى دا "شاماڭا قاراي شارۋاڭدى بىلسەڭشى" — دەگەن قامقورلىق پەن اقىل-كەڭەستەن اسپادى. كوزى تانىستىڭ كوپشىلىگى سىبىرلاپ سويلەسەتىن سياقتى، كوزى قانىقتىڭ ءبىرازى تاس كەرەڭ سياقتى: بىرەۋگە وكپەڭدى، بىرەۋگە وكتەمدىگىڭدى وتكىزە الاتىنداي جاعداي جوق، قىسىلتاياڭ ەلدى عانا ەمەس، ەلدى تۇسىنەتىن كوكەيدى دە، كومەيدى دە قىسىپ تۇرعان تىنىسى تار ۇرەيلى دە تىلسىم شاقتى ءىشى سەزىپ قايتتى. "شاماڭا قاراي شارۋاڭدى ءبىل" دەگەن اقىل-كەڭەستەن بار ۇققانى دا وسى، تەك سونى دوس-جاران جاناشىرلىق قىلىپ ايتتى دا، جىرتا قارىس ازۋى بارلار جىرتىلىپ وتىرىپ دوس قىلىپ ايتتى. ءبىراق سيعات قاراعايلىعا قايتىپ كەلگەن سوڭ دا "شاماسىنا قاراي شارۋانى" تابا المادى، ەلدىڭ جايىن كورىپ وتىرىپ وعان كونگىسى دە كەلمەدى. ورمان شارۋاشىلىعىنىڭ بولاشاق قونىسىن اقسۋدان تاڭداۋىنىڭ سەبەبى دە وسى ەدى. بار تاپقان امالى دا وسى بولاتىن.
العاش ۇيىمداستىرعان شارۋاشىلىقتىڭ بار بايلىعى ىڭىرشاعى ىرسيعان ون شاقتى وگىز، ارقاسى قىرداي ون شاقتى تىراقى ەدى، ونىڭ ابزەل- سايمانىن دا بوسقان ەلدىڭ جۇرتىنان جيناپ، وكىمەت بەرگەن ازعانتاي قارجىنى ون ەكىدە ءبىر نۇسقاسى جوق شارۋانىڭ قاي قامىنا بۇركەرىن بىلمەدى. مۇقىم لەسحوزدىڭ ورمانشىسى دا، وراقشىسى دا شالا ساۋاتتى جالعىز وسيپ، سيعات ءوزى اتشى بولدى ما، حاتشى بولدى ما، وزگە تۇگىلى، ءوزىنىڭ دە ەسىندە قالا بەرمەيتىن تالاي-تالاي تاۋقىمەت وتكەننىڭ كوشىمەن بىرگە كەتتى عوي... ويلاپ وتىرسا، شاماسىنا ولشەپ، شارۋاسىن ءبىلىپ جايىنا جۇرمەي تىرلىكتى ءوزىنىڭ ەمەس، وزگەنىڭ ىسىنەن باستاپتى دا سودان تاپقان ازابى بولماسا بار قادارى دا جوق، بۇكىل عۇمىرى وسىمەن ءوتىپ كەلە جاتقان سياقتى: سيعاتتىڭ كۇنى ەل ۇستىندە، ەلدىڭ كۇنى سيعاتتىڭ موينىنان تۇسكەن ەمەس... ءبىراق، قاشان دا ءوزىن ءۇمىتسىز ارالدا جالعىز قالعانداي سەزىنەتىنى بار، تەمىر قۇرساۋداي سىققان تار شەڭبەر، تاس قاماۋ ونسىز دا قىسقا قولدى ەركىن ءبىر سەرمەتپەي-اق قويدى؛ بار جەتكەن ءورىسى — تۋعان جەردىڭ ءۇش ءجۇز مىڭ گەكتار پۇشپاعى، بار جەتكەن بيلىگى — اقسۋ مەن بۇقتىرمانىڭ بويىنداعى بەس-التى مىڭ ەلدى مەكەننىڭ ۋايىمى؛ وسى شەڭبەردەن قيا باسىپ شىقپا، وسى قامشىنىڭ تۇرقىدان وزبا دەپ تۇتقىنعا كەسىپ قويعانداي ءبىر باسقان ءىزىن تاپتاي-تاپتاي كوڭىلى دە، كوكىرەگى دە سارسىپ توزعان سارى جۇرتتاي قوجىراپ تاۋسىلاتىن بولعانى ما؟.. "كوپكە پار بولامىن دەپ كۇيكى تىرلىكتىڭ لامكەسىن تارتا-تارتا اققاپتال بولعانىڭدى دا سەزبەيسىڭ!.." دەگەن جوق پا! سارقىت بەتالدى سويلەمەيدى. وسيپ شال بەتالدى شارشامايدى... ءبىراق ايتەۋىر ەلگە وكپەسى جوق. تاعدىر قوسسا ادامنىڭ وتاسپايتىن پەندەسى بولساشى. بىرەۋدەن نە اقىل سۇرامايتىن، نە اقى سۇرامايتىن، وزىمەن-وزى ءبىر وكىمەت وسيپپەن كەزدەستىرگەن ۋاقىتقا دا راقمەت! سوناۋ ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە دە ەكەۋى ءبىر ەرتۇرماننىڭ قوس ۇزەڭگىسىندەي نەبىر تەپكىشەك تىرلىكتى باستان ءبىر كەشىرىپ ەدى. ەكەۋى كىسى بولىپ تا كاردى، كىشى بولىپ تا كوردى. كاسىپسىز قاڭعىرىپ قالعان قازاق اۋىلدارىن اقسۋ وڭىرىنە الىپ كەلگەن دە ەكەۋى ەدى. جول بويى بۇرلىعىپ شاشىلىپ جاتقان جۇرتتى تەرىپ ءجۇرىپ، بىر-بىرىنە تەلىپ ءجۇرىپ، تارىعىپ وتىرسا دا ەجەلدەن باۋ-باقشا ەگىپ، جەر شۇقىلاعان كوربيكە مەن پەش ءۇيدىڭ، اقسۋ مەن بەكالقانىڭ ورىس جۇراعاتتارىنا ءار تۇتىننەن ءبولىپ بەرگەن دە ەكەۋى بولاتىن. ءبىر كەزدە بەسىكتەگى بالاسىن دا قيعان كەر جاقتار قامبا مەن ۇراداعى اقىرعى ءدان، قازانداعى قارا سۋىنا دەيىن ءبولىپ-جارىپ، ءبىر جارىم عاسىردان سوڭ قايتا تابىسقانداي ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا سىيىپ كەتىپ ەدى. وتىز ەكىنشى جىلدىڭ جازعا سالىمى بۇگىنگى كۇندە اۋىزدان شىعا بەرمەسە دە اركىمنىڭ جادىندا ماڭگى قالدى؛ ماڭگىگە كەتەتىن ەكى حالىقتىڭ اعايىنشىلىق مىندەتى اشارشىلىقتىڭ قۇيقاسىنداي اركىمنىڭ نيەتى مەن پەيىلىندە باۋىرمالدىقتىڭ مايەگىندەي ۇزىلمەيتىن نور بولىپ ءسىڭىپ ەدى.
ءسال كۇپىرشىلىككە بوي الدىرساڭ ۋاقىت سونى قايتا-قايتا ەسكە سالا بەرەدى. ەندى، مىنە، تابيعاتتىڭ ءتىلسىز اپاتى تاعى دا سونى قايتالاپ وتىر.
ءبىر كەزدە اش-ارىقتى ارقالاپ تاسىعان وسيپ، بۇگىن كيرەلەڭدەگەن پريسەپتىڭ بوكسەسىندە سەلكىلدەپ كەتىپ بارادى. سونىڭ وزىندە دە "دوڭعالاعى ءتورتبۇرىش نەمە ەكەن" دەپ سوگەتىنىن قايتەرسىڭ! كەزىندە وگىز اربانى دا كۇيمەدەي باپتاعان بايعۇسىڭ، بۇگىن تراكتورعا دا تاكاپپارلىق كورسەتەدى!.. كوشەت ءوسىرۋدىڭ ورنىنا باقشا ەككەنى، ورمان باپتاۋدىڭ ورنىنا ەگىن سەپكەنى، مال اسىراپ، جان اسىراعانى تۇتكىش شالدىڭ پارۋەيىندە جوق دەيمىسىڭ، بۇگىنگى بىر-ەكى تابان سيىر، جارتى مىڭ جىلقى، بىر-ەكى وتار قوي دا اقسۋ جۇرتىنىڭ سول ءبىر كەزدەگى تابان اقى، ماڭداي تەرىنەن قۇرىلعانى جادىندا جاتقان شىعار-اۋ. وسيپ شالدىڭ مي قاتپارىن قايتا اقتارىپ وقىپ شىعار جان بولسا، ءبىر قيسساعا جەتەرلىك جىر تابىلارى دا حاق.
وتىز جەتىنشى جىلى اقسۋ اجەپتاۋىر ەل بولىپ قالىپ ەدى... اۋدان باسىنا نەشە دۇركىن بارىپ، قوداس جالدى تەكە كوزدىڭ الدىن نەشە دۇركىن كورىپ قايتقان وسيپ ميتريچ ساپار سايىن ءبىر جاسقا قارتايىپ، كوپ نارسەدەن كوڭىلى قالىپ، شوگىپ قالدى. سيعاتقا ولەردەگىسىن ايتىپ جالىنىپ، قامالماي تۇرعانىندا قورعان تاي دەپ جىگى جاعار بولعان دا وسيپ ميتريچ ەدى. ۇرەي ءوز الدىنا، ول دا ءبىر پەندەنىڭ وسالدىعى شىعار، سيعات ادىلەت قۋامىن دەپ شىعىپ ەدى، ادىلەتتىڭ ءادىبى مەن قاتپارىنا كوزى جەتكەنشە جەتى جىل زىمىراپ وتە شىعىپتى، كوزگە زىمىران كورىنگەنمەن كوڭىلدە كىلكىپ جاتقان ول دا ءبىر عۇمىر: ەلدەن بۇقپالاپ كەتكەن سيعات دوس-جاراندى ساعالاپ لەنينگرادتان ءبىراق شىققان، بلوكادانى دا باستان كەشىرىپ، جالعىز ۇل مەن اسىل جاردىڭ ءمايىتىن دە ەل قورعاعان ازاماتتاردىڭ ورتاق زيراتىنا بەرىپ قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ اياعىندا ءبىراق قايتقان، جارتى جانى لەنين قالاسىنىڭ ىرگەسىندە قالىپ ەدى؛ ويلاپ وتىرسا ءومىرىنىڭ قىزىعى دا، قىزۋى دا لەنين قالاسىندا قالعان سياقتى، ءبىر تۇكپىردە ەسىمحانداردان بۇقپالاپ كۇن كەشكەنشە وت كەشىپ ءجۇرىپ، ەل ءۇشىن جان پيدا دەپ، ەل ءۇشىن شەيىت بوپ كەتكەنگە نە جەتسىن!.. بلوكادانى جارىپ شىققان كوكىرەگى، جاۋدى قاقىراتىپ قايتقان كۇندەرى ەسىنە تۇسسە ءولى دە كوڭىل شىركىن كوك تىرەگەندەي شالقىپ، شاۋ تارتا باستاعان مۇشەنى، شارشاعان جۇيكەنى ءلۇپ ەتكىزىپ ماۋەلەتىپ اپارىپ تاستايتىنى بار.
— قايران ءومىر-اي، قايتىپ كەلەر مە ەدىڭ!..
قايتىپ كەلگەندە شە؟.. ايتەۋىر وتكەننىڭ ءبارى ساعىنىش، وتكەننىڭ ساعىنىشىن وزەككە تالشىق قىلعان دا، ۇلعايعان سوڭ، الداعى جول قىسقارعان سوڭ، وتكەننىڭ ساعىنىشى الداعى ارماننان كورى تاتتىرەك بولاتىن ادەتى شىعار... جەتى جىلدان سوڭ قايتىپ ورالعاندا الدىنان شىققان جەتىم بالا مەن جەسىر ايەلدەر ەدى. سول ءبىر تاس قاراڭعى تۇندە، ەتەكتى ءتۇرىپ تاستاپ، جالاڭاياق، جالاڭباس تارانتاستى قۋىپ جەتكەن سارقىت: "اعاتاي، مەن ءسىزدى ەندى قايتىپ كورە الام با؟!" — دەپ زار ەڭىرەپ جىلاپ قالىپ ەدى، جەتى جىلدىڭ ىشىندە بايسال تارتىپ، بايعا ءتيىپ، جەسىر بولىپ تا ۇلگەرىپتى. ەركەك اتاۋلىنىڭ ءيىسى دە جوق، سىبىر-كۇبىر سوزگە، "سەنى مە!" دەيتىن سۇعاناق كوزگە شىداي الماعان وسيپ تە شاش ورنىنا باس الاتىن پىسىقتاردان قاشىپ قۇتىلسا كەرەك؛ شالا ساۋاتتى ازاماتقا امانات قىلىپ، تاستاپ كەتكەن شارۋاسىن قاتىن-قالاشتىڭ قولىنان جيناپ الىپ، جەسىرگە تولى جەتىم جۇرتقا ءوزى دە قۋ باس بولىپ قوسىلىپ، كوپ جەتىمنىڭ ەسەبىن ەكى جاسار مەرۋەرتپەن كوبەيتىپ ەدى. ءبارى ءبىر، وتكەنگە سالاۋات!..
— قايران ءومىر-اي، قايتىپ كەلەر مە ەدىڭ!..
بۇكىل توعايدى باسىنا كوتەرىپ داڭعازا قىلعان قوتيىننىڭ داراقى "بەلارۋسى" كوزدەن عايىپ بولعانمەن تاڭقىلداعان داۋسى قالىڭ جىنىستى الدەقايدا جىرتىپ بارادى، "قايران ءومىردى" كوكسەگەن سيعاتتىڭ مۇڭىنا كوڭىل قوسار كوربيكەدە قالعان كوك بۇقادان باسقا ەشكىم جوق ەدى؛ اندا-ساندا "ءوھ-وھ!" — دەپ قايىرىپ تاستاپ اڭىراتا قىشقىرعاندا ورماندى وزەكتىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتقانداي. الگىندە عانا كوك الا تۇتىننەن ارشىلىپ قالعان اعاش بالتىرى قايتادان تۇتاسىپ، جىبىر-جىبىر ەلەس كەزگەن ورماندى كەلەر ءتۇننىڭ قارا قۇرىق تولقىنى تۇنشىقتىرىپ كەلەدى.
جالعىزدىقتا جاناشىرلىق جوق، جالعىزدىڭ سەرىگى جان قاجاعان وي عانا. الدەقايدا جىنىستى جىرتقان تراكتوردىڭ ىرىلى مەن ارتىنان اۋىق-اۋىق قۋىپ جەتكەن كوك بۇقانىڭ ىشقىنىسى جالعىز قالعان سيعاتقا تاس شايناعان تانكانىڭ شىنجىرىن، توبە قۇيقانى شىمىرلاتقان سيرەنانىڭ شىڭعىرىسىن ەسكە سالىپ ەدى...
نيەۆانىڭ جاعالاۋىن ەسكە سالعان. لەنين قالاسىندا قالعان جارتى عۇمىرىن، جارتى كوڭىلىن كوكىرەك شىركىن تاعى دا جوقتاپ شىعا كەلدى: جوقتاۋ ما، جوق الدە كوكسەۋ مە، ول دا بەلگىسىز، ايتەۋىر وتىزداعى جىگىتتىڭ الدىنداعى سول ءبىر وشپەس كۇندەردىڭ جالاۋلى سۋرەتى بۇگىنگى الپىستاعى سار كىدىردىڭ كوكىرەگىنە سىيماي، كۇرسىنگەندە لەبى جالىن، كوڭىلى بارساكەلمەستىڭ ارالىندا قالعانداي جالعىزسىراپ بۇلقىنىپ ءتۇستى.
جاۋ قورشاۋىندا قالعان ۇلى قالادا، ۇلى-جىڭگىر جۇرتتىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ تە جالعىزدىقتى باستان كەشىرگەن. ۇلكەن جەردەن جول كەسىلگەن سوڭ ءۇمىت تە ۇزىلگەندەي ەدى. ءبىراق ول جالعىزدىق كوپپەن كورگەن ۇلى توي ەكەن، اجال مەن ادام ايقاسقا تۇسكەندە جان ساقتاۋدى ۇمىتىپ، جان-دۇنيەڭدى قاھار مەن ەگەس بۋىپ، پەندە شىركىن ءفاني جالعاندى مۇلدەم ۇمىتاتىن كورىندى ەل ايتا بەرەتىن ەرلىكتىڭ كوزى دە وسى بولسا كەرەك. ءوزىڭدى-وزىڭ قاجاپ، ءوزىڭدى وزىڭنەن تۇڭىلتەتىن تىرلىكتىڭ تاتىمسىز شىلاۋىندا قالعاننان ساقتاسىن؛ ورمەلەپ شىعار جولى جوق شايىندى قۇبىرىنىڭ شۇقاناعىنا تاستاپ جىبەرگەندەي تۇلا بويىڭ تۇرشىگىپ، جانعا سايا، ساناڭا ساڭىلاۋ تاپتىرمايتىن جالعىزدىقتىڭ ۇرەيى دەگەن وسى ەكەن. ۇرەيدىڭ ارتى قورقىنىش، ساتقىننىڭ دا، وپاسىزدىڭ دا اناسى قورقىنىش بولسا كەرەك. ەڭ جامانى — ەرتەڭگىگە دەگەن سەنىمىڭنىڭ تاۋسىلۋى، كىسىلىكتىڭ ءىرىسىن، تاباننىڭ ءبۇرىن توزدىراتىن دا تىرلىكتىڭ شايىندى مۇڭكىگەن شۇقاناعى.
— قايران ءومىر-اي، ءوتىپ باراسىڭ-اۋ!..
كەشقۇرىمدا سامالمەن تازارىپ قالاتىن تايگانىڭ اۋاسى ءولى قاپىرىق، بىردە شالقىپ، بىردە جىعىلىپ، شالعىن كەكىلىن ۇركىتكەنى بولماسا، اداسقاق جەلەمىكتىڭ كوڭىرسىك ءتۇتىندى ساۋىپ اكەتۋگە شاماسى جەتپەي تۇر. جەروشاقتىڭ اپانىندا قوزداعان قولامتانىڭ كوزىندەي وزەكتەگى اقسۋدىڭ ۇركەردەي وتى دا مۇنارتتى تەسىپ شىعا الماي ەتەكتە بىقسىپ جاتىر. ءورت شالعان ءوڭىردىڭ كىرەۋكەلى قاباعىنداي اۋىپ توبەسى دە كىر ەدى. پروتەكتور سويىپ كەتكەن تراكتور جولىن تاۋىسقانشا سيعات تا تيتىقتاپ شارشاپ قالدى. كوڭىلى دە توزىپ، كوربيكەدەن جۇدەپ ورالعان ديرەكتور وشاعىن جوعالتقانداي اۋىل شەتىندە داعدارىپ كوپ تۇردى.
4
جالعىز كوشەنىڭ ءون بويىنا كوگەندەپ كەرىپ تاستاعان ەلەكتر لامپاسى، جالعىز كوشەنىڭ تار وڭەشىنە قاتارلاپ ءتىزىپ تاستاعان ىڭىرشاق تاقتاي ستولدار؛ قوس قاپتالداعى قۇيرىق باسار دوڭبەكتە قازداي ءتىزىلىپ وتىرعان قالىڭ جۇرتتى نوبايى مەن داۋسىنان بولماسا تانۋ دا قيىن، كوبىسى كوربيكەدەن بوسىپ كەلگەن قاتىن-قالاش، بالا-شاعا؛ بىر-بىرىنە ەسە تەڭدىك بەرمەستەن ساقىلداپ كۇلىپ، سالدىرلاپ جارىسقاندا ءداپ ءقازىر باستا پانا، يىقتا لىپا قالماعانىن ءبىر پەندە پارۋەيىنە الىپ وتىرعان جوق؛ الدى تولا اس، اششى-تۇششى سۋسىنى دا اس تا توك، قۇددى ۋايىم شەككەن پاناسىزدار ەمەس، ەرىككەن تويشىلدار سياقتى. ورتالارىندا مەشەل، قولىندا داپتەر مەن قالام، كوشەنىڭ ول باسىنا ءبىر، بۇل باسىنا ءبىر شىعىپ، اركىمگە ءبىر ءتونىپ كەپ ءبىر نارسەنى ءتۇرتىپ الىپ ءجۇر ەدى. جاعالاپ سيعاتقا تايانا بەرگەندە ىمداپ توقتاتىپ الدى.
— وسى سەنىڭ شىن اتىڭ كىم؟
— اسىققاندا اۋىزعا تۇسپەيتىن، ايعايلاعاندا الپىس ءبولىپ ىشەك ۇزەتىن اق سۇيەكتەۋ ءبىر ەسىم ەكەن، بويىما شاق بولماعان سوڭ ءوزىم دە ۇمىتىپ بارامىن. ءبىراق انام مارقۇم ەرىنبەي-جالىقپاي مىرزامۇحاممەت دەپ تۇگەل ايتاتىن ەدى.
— ەندەشە، سونىڭ جارتىسىن پايعامباردىڭ وزىنە قالدىرىپ، مىرزا دەسەك قايتەدى؟
— سول جارتىسىنىڭ وزىنە قۇلاق وتىعا قويار ما ەكەن، سەراعا؟ مەنى مەشەل قىلعان اتىم ەمەس، اتاعىم شىعار.
— وتىقپاعان قۇلاققا وبال جوق، بەيپىل اۋىزعا قاقپاق تا جوق. ءوز باسىم سونىڭ جارتىسىنا توقتادىم.
— مەيلىڭىز، سەراعا، ايتەۋىر ارتىق جۇكتى كوتەرە الماي جۇرمەسەم بولدى.
بەلگىسىز ادامنىڭ بەرگەنى بىلىنبەيدى، مىرزانىڭ مىسقىلداي مازىرەتى مىڭ قۇلاققا جەتىپ جاتاتىن ادەتى؛ ءبىر قاراسىن سويىپ، ءبىر كوشەنىڭ بويىنا داستارقان جاساعان مەشەلدىڭ جومارتتىعىن جەيتىن اۋىزدىڭ مولشەرى عانا سەزبەسە، كوپتىڭ كوزىندە مەشەل باياعى سول مەشەل، اللا رازى بولسىن دەيتىن بىرەۋ تابىلار ما ەكەن؟.. سيعات جىگىتتىڭ بەرگەندىگىنە ەمەس، كورگەندىگىنە جىعىلىپ وتىر ەدى. شالا ساۋاتتى ادامنىڭ تىراش كەلەتىندىگى مە، داپتەردەگى جازۋى دا تاسقا باسقانداي مارجانداي ەكەن.
— ءبىراز بايىپ قاپسىڭ عوي! — دەپ ءبىر شولىپ قايتىپ بەردى.
— بىرەۋ لاق، بىرەۋ تورپاق اتاپ جاتىر، سيىر، بيە قوسقاندار دا بار، — دەپ مەشەل سارقىت پەن شەرۋبايعا قارادى.
— مىنا شەراعاڭدار تۋۋ سوناۋ جايلاۋدان بيەگە قوسا سابا سۇيرەتىپ كەپ وتىر.
شەرۋباي بيە اتاسا دا، تۇيە اتاسا دا جاراساتىن شىعار، جالعىز قاسقا سيىرىن جەتەكتەتىپ جىبەرىپ باس ءجىبىن ۇستاپ قالعان سارقىتتىڭ قاي جەتىسكەندىگى؟.. قالاي دەسە دە بۇگىن تاعى دا جەسىرلەردىڭ وزىپ تۇرعان كۇنى. ايتەۋىر قاشاندا باعىن سىناپ، باردى قاناعات تۇتىپ ۇيرەنىپ قالعان جالعىز باستى مۇڭدىقتار بولماسا مىناۋ پاناسىز ءبىر اۋىل كىمنىڭ بوساعاسىنا بارىپ سىيعانداي. ەسىك كوزىندەگى ازعانتاي باۋ-باقشاسىنا سەنىپ، كوگەندە بۇرشاق، جەلىدە نوقتا ۇستاپ كورمەگەن ورىس جۇرتىنىڭ شايعا قاتار اعى دا جوق ەدى، ىرىمعا بولسا دا مەشەلدىڭ جىلۋدى مالدان باستاعانى ءبىر سيعاتتىڭ ەمەس، كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققانداي. باسىنىڭ اۋزىنا قاراپ ەمىنىپ، قولىنا قاراپ تەلمىرىپ، جاقسىلىقتى دا، جاماندىقتى دا ەل اعاسىنان كۇتەتىن مومىندار باسىنا جەتىمدىك تۇسكەن سوڭ ىرگەسىن جوقشىلىقتىڭ ۇسكىرىگى سوككەندەي داعدارىپ، جاسىپ قالىپ ەدى، سيعاتتى كورگەندە بازارىمەن ەل كوشىپ كەلگەندەي ەڭسەسىن كوتەرىپ الدى.
— سوۆحوز باسشىلارىنان كىم بار؟
ىدىس-اياقتىڭ سالدىرى ساپ تىيىلىپ، ستول باسىندا قاق جارىلىپ وتىرعان قالىڭ جۇرت قاسىعىن، پىشاعىن، كەسەسى مەن توستاعىن كوتەرگەن قالپى تىم-تىرىس قاتتى دا قالدى، ءبىراق مەن بارمىن دەگەن ەشكىم جوق.
— سەراعا، ولار بۇعىپ قالدى! — دەپ جاۋاپتى مەشەل بەردى.
— جىلۋدى شىعارىپ جۇرگەن كىم؟
سيعاتتىڭ داۋىسىندا ءزىل بولدى ما، قايمىققان كوپ بىر-بىرىنەن كۇدىكتەنىپ، اقىرى ءبارى جابىلىپ مەشەلدى ىزدەسكەن.
— مەن ەدىم، — دەپ ورتاعا تاعى دا مەشەل شىقتى.
— قاشان كورسەڭ قارا باسىن قاتەرگە تىگىپ جۇرەتىن قايران قوبەكەم-اي! — دەگەن داۋىسقا سيعات جالت بۇرىلىپ ەدى، ساۋساعىنا قىسقان سيگارەتىن سانمەن شوشايتىپ، ءبىر بۇرىشتا اسەكەڭنىڭ قيسىق مۇرىنى تۇتىندەپ وتىر ەكەن.
— جاقسى نيەتتى جازعىرۋ جوق! — دەگەن جاۋابىن ديرەكتور دا اسەكەڭنىڭ قيسىق مۇرنىن كوزدەپ ايتتى.
— ەل توعايعان سوڭ ەسكىرىپ قالعان ءداستۇر ەدى، تەك اسەكەڭ باسەكەگە قۇلا جورعانى سالىپ جىبەردى مە دەپ تۇرعانىم دا.
— ساكە، قۇلا جورعانىڭ قۇنى قىرىپ كەتكەندە مىڭ سوم شىعار، سول قاعاز جىلۋشىنىڭ شونتىگىنە ءتۇستى دەي بەرىڭىز!..
— مىنە، بۇل باسقا اڭگىمە! — سيعات اسەكەڭدى سىنايىن دەگەن جوق، ريكوشەتپەن بولسا دا بەيتاراپ جۇرتتىڭ ءوزىن بۇقتىرىپ، ءسۇرىندىرىپ وتىراتىن قيسىق مۇرىننىڭ وعىنا كەسەك لاقتىرىپ ەدى، قالاي لاقتىرساڭ دا وڭتايىمەن تۇسەتىن مىسىقتاي ديرەكتوردىڭ مەشەنىن قاعىپ تاستاعان سوڭ قايتادان جونىنە كوشتى. — جىلۋ جىلۋ عوي، جولداستار، ءبىراق تىرنەكتەپ جيعان شاي-سۋىن قورجىنعا قور، تىرلىككە قورەك بولا ما، بىزگە الدىمەن باسپانا كەرەك، ول ءۇشىن قاراجات كەرەك. وكىمەت تاراپىنان قامقورلىق بولا جاتار، وعان دەيىن لەسحوزدىڭ ءجۇز ەلۋ جۇمىس قولى الداعى ەكى ايلىق جالاقىسىن ورتاق كاسساعا قوساتىن بولسىن. اۋىپ كەلگەن ەلدىڭ ەرەسەگى جەتكەنشە تۇراقتى، جەتپەگەنى ماۋسىمدىق جۇمىسقا ورنالاسسىن، اسار جاساپ ءۇي سالساق، ونىڭ ءار كۇنىن وسىنداعى وشاعى ءتۇزۋ ءور ءتۇتىن كەزەكتەسىپ كوتەرسىن. بۇعان كىم نە قوسادى؟
— بالالاردى قايتەمىز؟
— مەكتەپ جاسىنداعىنى ينتەرنات، سابيلەردى بالا باقشاسى باقسىن، قاراجاتىن كاسىپوداق كوتەرەدى، كارى-قۇرتاڭ، اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ ازىرگى مەكەن-تۇراعى مىناۋ ءۇش كوتتەدج، ءۇش مەزگىل اس-سۋى لەسحوزدىڭ موينىندا.
— اۋرۋ-سىرقاۋدىڭ ساناتىنا مۇرنى قيسىقتار قوسىلماس پا ەكەن؟..
— اۋزى قيسىق بولماسا، مۇرىنمەن اس جەگەن ادام تاريحىندا بولعان جوق، جەي قالسا، انشەيىندە دە كىسى قورقىتاتىن اسەكەڭنىڭ مۇرجاسى حانعا سالەم بەرە مە! — دەپ سيعات سيتاننىڭ ازىلىنەن اسەكەڭدى اراشالاپ قالعىسى كەلىپ ەدى، قىرسىق ەگەر بۇل جولى دا تەگىن كوپشىكتى تابان استىندا قايتارىپ تاستادى.
— ساكە، قاتەلەسىپ تۇرسىز، نان تاۋىپ جۇرگەن جالعىز مۇشەم وسى ەدى، مۇرنىم قيسىق بولماسا مەن پاقىردىڭ بەت-اۋىزىنا كىم قاراعانداي؟.. جوقتان ىلىك، قيۋاسىزدان كۇلكى ىزدەپ وتىرعان جابىرقاۋ جۇرتتى اسەكەڭنىڭ ەلدە جوق ۇسقىنى ەمەس، ءوزى تۇگىل وزگەنىڭ كەمىستىگىن التىنعا ساتىپ العانداي مايعا شىلاپ وتكىزىپ جىبەرەتىن ءازىلى جادىراتتى. جاتىپ اتار دۋالى اۋىزدى قويىپ، باس دەسەڭ قۇلاعىن ۇستايتىن نوقايلار دا سىعىلىسىپ وسىلاي قاراي ويىسقاندا بۇگىنگى قازان-اياقتىڭ بيلىگىندە جۇرگەن ءابدىجاپار ايعايلاپ زورعا توقتاتتى. داياشىنىڭ قىزمەتىن بەكەت، بەسكەمپىر، جاقىپ پەن قوتيىندار تارتىپ العان ەكەن، جىگىتتەردىڭ ەلپەكتىگىنە رازى بولعان ديرەكتور ءابدىجاپاردىڭ نيەتىنە سەنىپ وتىرعان جوق.
— سەراعا، لەسحوزدىڭ ەسەبىندە جوق جۇراعاتتاردى قايتەمىز؟ — دەپ مەشەل قاعازىن ۇستاپ ورالدى.
— ەسەپتە جوققا زورلىق جوق، ال اسەكەڭ سياقتى كورشى-قولاڭ جومارتتىق جاساسا وعان تاكاپپارلىق ەتپەيمىز.
— مىنا ابەكەڭ ەكى مىڭ قوسامىن دەپ قۇلشىنىپ وتىرعانى!..
قارا ساماردى كوتەرىپ دەدەكتەپ كەلە جاتقان ءابدىجاپار مەشەلدىڭ جارلىعىن ەستىگەندە توبەدەن ۇرعانداي قالت توقتاپ سىلەيدى دە قالدى؛ تاباقتاعى جارتى شەكە اۋناپ ءتۇسىپ ۇشىپ كەتە جازداپ ەدى، لىقسىعان مايلى تۇزدىق ىشقىرىنا توگىلدى دە بوربايىنىڭ ىشكى قاپتالى جىلىپ جۇرە بەردى. "ءداپ اكەڭنىڭ اۋ..."
— حالايىق! بۇل ەندى ەل ەستىمەگەن، ەر ەستىمەگەن مىرزالىق! — دەپ مەشەل قاپتالداسىپ، قولىنداعى داپتەردى سىلكىپ-سىلكىپ قويدى.
— جارىسامىن دەگەندەرگە جول اشىق!
جۇرت گۋىلدەسىپ، ءابدىجاپاردى قوشامەتتەي تەپ-تەگىن العىسىن لاقتىرىپ جاتتى. قارا ساماردى تورس ەتكىزىپ سيعات پەن شەرۋبايدىڭ ورتاسىنا تاستاي سالعان ابەكەڭ مەشەلگە الارىپ ءبىر قارادى دا، الگى ءبىر تاۋىسا الماي قالعان ادەمى ءسوزىنىڭ جالعاسىن قايتا-قايتا لوقسىپ قۇسا الماي قور بولدى. ەكى مىڭ تۇگىلى، ەكى تيىن اتاماعان كىساپىردى مونتانى مەشەلدىڭ تومپيىپ ءجۇرىپ-اق توتيتىپ كەتكەنىن سيعات قانا سەزگەن، جەلبەزەگىنەن سىقساڭ دا جىلپىلداپ توقتامايتىن تايعاناق نەمەنىڭ الدىن وراپ:
— جارايسىڭ، مەس تورىم، مۇنىڭ ءبىر ازاماتتىق بولدى! — دەپ قايتار جولىن كەسىپ تاستادى.
اقشا مەن ازاماتتىقتىڭ نارقىن بەزبەندەپ كورمەگەن ءابدىجاپار مەشەلگە قاراپ قۇلاعىن جۇمىرىپ، كوپكە قاراپ كولگىرسي جىميعانمەن ەكى تۇيسىكتىڭ ورتاسىندا تۇر: جۇرتقا جاقسى اتانۋدىڭ ءبىر ءساتى وسى بولسا، جاقسى اتانامىن دەپ قالتاسىنا قول سالۋ قولقاسىن سۋىرىپ بەرگەنمەن بىردەي ەدى، ءارى-سارى تولقىعان جىلاڭقى كوڭىلدى ىرعايداي مويىنى قىلقيىپ ورنىنان اتىپ تۇرعان وسيپ شال مۇلدەم جىعىپ بەردى:
— ساداعاڭ كەتەيىن، جۇرتىم! — دەپ شال بايعۇس كوزىنە جاس الدى.
— مەن بۇگىن ولسەم دە ارمانىم جوق!
— نەگە ولەسىڭ، ولمەي-اق قوي! — دەپ سارقىت ونىڭ "ءولىمىن" قابىلداماي تاستادى.
— قالقايىپ ورتامىزدا جۇرگەنىڭە راقمەت!
— جۇردىك قوي... ءبىز ءجۇرىپ بولعان جاندارمىز! — دەپ شال دا شىرىلداپ تۇرىپ الدى.
— كەشە جۇرسەك — ءجون، بۇگىنگى جۇرگەنىمىزدەن نە پايدا؟! قارا باسىمىزدى جۇرتقا سالىق قىپ!.. ابەكەڭ سياقتى لاقتىرا سالاتىن ەكى مىڭىمىز بولماعان سوڭ سول قارا باسىمىزدى ساداقا قىپ تۇرمىز دا!..
— ءجا، ءجا!.. سەن ولگەندە دە جىلاۋعا جاس كەرەك شىعار، تەگىن جاتقان دۇنيە جوق، مىنا جۇرتتى اياساڭشى! — دەپ جاقىپ وسيپ قارتتىڭ الدىنا تاباق اكەلىپ قويدى دا قولىنا پىشاق ۇستاتتى. — ءوزىڭ ءىشىپ العاننان ساۋمىسىڭ؟!
— مەن ولگەندە سەن جىلايتىن ارمانىڭدى ارقالاپ بارا جاتقام جوق، ەل بولىپ جىلايتىن ەڭبەگىم جانە سىڭگەن جوق! — دەپ شال ءتالتيىپ تۇرىپ كوپ ىشىنەن الدەكىمدى ۇزاق ىزدەدى.
— مىنا سيعات ەكەۋمىز وتىز ەكىنشى جىلى وسى جۇرتتىڭ ءبىرازىن جول بويىنان تەرىپ اكەلىپ ەدىك. ءولىپ قالعان اناسىنىڭ ەمشەك شاندىرىن تىرنالاپ جاتقان جۇدىرىقتاي ءبىر ءسابي بۇگىندە بەس بالانىڭ اناسى، بەس بيەنىڭ ساباسىنداي قاتىن بولدى.
— شۇكىر!.. شۇكىر!
بەس بالادان ۇرپاققا تۇقىم قوسپاعان ۇرعاشى بۇل اۋىلدا كەمدە-كەم ەدى. "قايسىمىز بولدىق ەكەن" دەگەندەي قاتىندار ۇرتىنداعى شايناماسىن جۇتپاستان بىر-بىرىنە كۇدىكتەنە قاراستى. شۇكىرمەن توقتاعان وسيپ قارت ار جاعىن قازبالاپ جاتپاي شۇكىرىن قايتا باستاپ كەتكەن:
— كەشەگى قارعىس اتقىر گيتلەر بولماعاندا باسىمىز ءبىراز قارايىپ قالىپ ەدى. قالعانىنا دا شۇكىر، ءجۇز تۇتىننەن ءجۇز ءتۇتىن تاعى دا باس قۇراپ وتىرمىز. قايىڭ ساۋدىق، قارامىقتى دا اس قىلدىق بۇل اۋىلدا ءبىر ەمشەكتى كەزەك ەمبەگەن ورىس، قازاقتىڭ بالاسى جوق، كەشەگى قىرعىن سوعىستا قاتار كومىلمەگەن ورىس، قازاقتىڭ مولاسى جوق. بۇگىن تاعى دا ءبىر ءتۇتىننىڭ استىنان تابىلىپ وتىرمىز. ساپىمىز سان كەمىسە دە ساناتىمىز وشپەپتى، سانامىز ولمەپتى!.. راس ايتام، مەن ەندى ولسەم دە ارمانىم جوق..
— ويپىراي، سەكسەننەن اسسا دا مىنا شالدىڭ شىن ولگىسى كەلمەي تۇرعانىن قاراشى! — دەپ جاقىپ وسەكەڭدى تاعى دا قاعىتىپ ءوتتى.
— تەگىن ولگىسى كەلمەيدى ەششە!..
— يت ەكەش يت تە تەگىن ولمەيدى! تەگىن ءولىمدى يتكە دە بەرمەسىن! — دەپ وسيپ قارت جاقىپتىڭ ازىلىنە قاتقىل جاۋاپ قايىردى دا، قاسىنداعى ءمۇجىلىپ تاۋسىلعان مىج-مىج كەمپىرلەرگە تاباقتاعى ەتتەن وسىپ-وسىپ الىپ تاراتا تاستادى. — قۇداي اتىپ تۋ قاتىنداردىڭ ورتاسىنا قايدان تۇسە قالىپ ەدىم؟! — دەپ پىشاعىنىڭ ۇشىن دا بۇلداپ قالدى، — بۇلار بويىندا جانى بارعا شىر جۇقتىرعان با!..
وتكەندى ءۇزىپ-جۇلىپ ەسكە سالعان شال سوزىنەن سوڭ شەرۋباي سۇلىق وتىر ەدى. سالت باس ءجۇرىپ قارىن توقتىعىن قام دەپ ساناماعان، اشتىقتان دا ەل قىرىلادى دەپ ويلاماعان، جالعىزدىقتىڭ ءوزىن قاسىرەتكە بالاپ زار كەشكەن كۇندەرىن ساناسىزدىڭ ساندىراعى ەكەن-اۋ دەپ ىشتەي ومىرىلىپ وتىرعان. كوكەي تىرناعان الدەبىر قارالى سازدىڭ ۇزىگى قايتا-قايتا كومەيىنە تىعىلىپ، قولى قۋراي ىزدەگەندەي قالشىلداي بەرىپ ەدى، ءۇيىرىم - ءۇيىرىم قايىرماسى عانا بولماسا باياعى سول سايماقتىڭ "سارى وزەنىنە" قايىرىلىپ سوعىپ، قايتالاپ وتىر ەكەن، كەۋدەسىنەن ءۇن قاشقانداي ءوزىن-وزى جەك كورىپ قۇلازىپ قالدى.
— نەمەنە، ناز توقالىڭ ەسىڭە ءتۇستى مە؟ — دەگەن داۋىستان سەلك ەتىپ ويانعاندا قارسى الدىنداعى سارقىتقا قادالىپ وتىرعانىن سەزدى.
— قاسىمدا كوردەن سۋىرىپ العان سەن باردا توقالدى نەسىنە ساعىنايىن...
— نە دەيدى؟! نە دەپ وتىرسىڭ، شەراعاۋ؟!
— نە دەۋشى ەدىم... قاراعىم-اۋ، اتىڭدى سارقىت قويعانى نەسى ەكەن؟ الدە جاقسىدان قالعان سارقىت پا ەدىڭ؟!. ەسىڭە ەندى ءتۇستى مە؟..
— ءتاڭىرىم-اۋ، سول كىسى سەن بە ەدىڭ، شەراعا؟!.
— امان بول، اعاتاي!.. قايدا بارساڭ امان ءجۇر، اعاتاي!.. ەسىڭە ەندى ءتۇستى مە؟!. سەن مەنى كوردەن سۋىرىپ العانىڭمەن قويماي، شىبىنداي جانىمدى اللادان سۇراپ العانداي بولىپ ەدىڭ عوي. اللادان سۇراپ العان شەرۋبايدىڭ شىبىنداي جانى سوعىستان دا امان كەلىپ وتىر.
— قارا باسىپ مەن سەنى تانىمادىم عوي، شەراعاۋ؟!
— سەن قايدان تانىعاندايسىڭ، قاراعىم-اۋ! سەن مەنىڭ اتىمدى دا سۇراعان جوق بولاتىنسىڭ.
— وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇندەمەگەن نەتكەن تاس جۇرەكسىڭ؟
— جارتى عۇمىرىڭدى قاشقىن بولىپ تۇگەسسەڭ، ءتاڭىرى بەرگەن ءتىلىڭدى ءوزىڭ كەسەرسىڭ. وزگەگە سەنبەگەن سەكەمشىل بايعۇس وزىنە-وزى سەنبەس! مەن كوردەن شىققاندا سەن قارشاداي قىز ەدىڭ. مەنىڭ كوز الدىمدا سول قارشاداي قىز قالىپتى. تۋعان جەرگە تاعات تاپتىرماي ايداپ كەلگەن دە سول قارشاداي قىز شىعار. قارشاداي قىزدىڭ كەمپىر بولعانىنا مەن ءقازىر دە سەنىپ وتىرعانىم جوق.
سارقىت مەڭىرەيىپ وتىرىپ قالدى. اق سۇر شامنىڭ استىندا اق جىبەك بورتپە ءشالىنى يىعىنا بوس تاستاپ، ءبىر ساتكە بۇكىل دۇنيەنىڭ دىردۋىنان ءبولىنىپ قالعان سىرىقتاي اق كەمپىردەن شەرۋباي قارشاداي قىزدى ىزدەپ ەدى. تاپپادى. ون شاقتى جىلدان كورىپ ءجۇرىپ، سارقىت ەكەنىن ءبىلىپ ءجۇرىپ، باياعى سارقىتتى ىزدەيمىن دەگەن جوق ەدى، كوڭىلدەگى ساعىنىشتىڭ كوز الدىڭا كەلگەندە بوتەن بوپ شىعاتىنىنا تاڭدانعانداي. كۇن كەشىپ ءجۇرىپ، مۇڭكىر -مۇڭكىردىڭ استىندا جاتىپ تا "اعاتاي، امان بول" — دەگەن قارشاداي قىزدىڭ داۋىسى قۇلاعىنان كەتپەپ ەدى، قولىنا قۋراي ۇستاسا دا مۇڭمەن تالاسقان سول ءبىر داۋىستى ەستىگەندەي بولاتىن. عۇمىرىنىڭ فينيشىندە سول ەلەس تاستاي قاتقان اق كەمپىر بوپ كوز الدىندا وتىرادى دەپ ويلاپ پا؟! ىزدەگەنى قىز ەدى، كورەتىنىم كەمپىر بولادى دەپ ويلاپ پا؟!. كوڭىلىنىڭ سىرىن، كومەيىنىڭ جىرىن تاۋىسىپ العان شەرۋباي اپ-ساتتە كونەرىپ، ءوزىنىڭ جەتپىس جاسىنا قايتىپ ورالدى دا قاۋساپ شىعا كەلدى. اق كەمپىر كۇبىرلەپ وتىر ەكەن.
— قۇداي ساقتاپتى. شەرۋباي ەكەنىڭدى بىلگەندە عوي...
— ەرىپ كەتەتىن بە ەدىڭ؟
— ءومىر-باقي ىزدەگەندەي ەكەنمىن-اۋ!...
— كىم ءبىلسىن، سەن ىزدەگەندە مەن ءتىرى قالمايتىن با ەدىم...
— مەن ىزدەگەن ادامنىڭ ءبارى ولە بەرەدى دەپ پە ەدىڭ؟ ءومىر-باقي ىزدەگەنىمدى ەلۋ جەتى جاسىمدا تاپقانمەن دە دالادا قالعانداي، قاڭعىرىپ قالعانداي ەكەنمىن عوي!..
— ونسىز دا بايعا ءتيىپ باقىت تاپقانىڭ شامالى كورىنەدى، ايىرماسى قانشا؟
— كۇيىگى بار ەمەس پە؟! تاپقانىڭنىڭ كوڭىرسىگىنەن، تاپپاعاننىڭ كۇيىگى ازىق ەمەس پە؟!.
— اشىققاننان اڭساعان جامان، ءومىر-باقي شولىركەپ، ارمانىڭنان شىعا الماي قاڭسىپ ولەسىڭ دە.
— ولمەگەندەگى كۇنىمدى دە يتكە بەرسىن؟..
اڭگىمەگە ىرگەدەن قۇلاق ءتۇرىپ، سىنىق بەلدەمەنى بوس قاجاپ وتىرعان سيعات جۇلىنىنا ءبىز قادالعانداي سەلك ەتتى دە، ءجۇزىن سارقىتتان تايدىرىپ اكەتتى. ەسىنە ەندى تۇسكەندەي كوپ ىشىنەن ەكى ادامنىڭ توبەسىن ىزدەپ ەدى: ءبىرى — قىزى مەرۋەرت، ەكىنشىسى — مەڭسۇلۋ. ەكەۋىن دە تاپپادى. اق كەمپىردەن جاسقانعانداي جايلاپ تۇرىپ، جىلىستاپ كەتە بەردى. اي جۇزىنە شىرت تۇكىرگەن وسوبنياككە جەتكەنشە: "ولمەگەندەگى كۇنىمدى دە يتكە بەرسىن!" — دەگەن سارقىت ءسوزى وكشەلەپ قۋىپ كەلگەن... قىزىلجاردىڭ پريستانى، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قۇجىناعان جۇرت، قىزىن جەتەلەپ كەلىپ، ولسە قۇنىن سۇرامايمىن دەگەن اش وزەك شال انت ەتكەندەي بولىپ ەدى. ولتىرمەسپىن-اۋ دەپ ارۋاق الدىندا انت ەتكەندەي بولىپ ەدى. ولتىرمەگەندەگى بايعۇس قىزدى جەتكىزگەن جەرى وسى ما؟.. "يتكە بەرسىن!" — دەپ وتىرعان جوق پا. بىردە جىلاپ، بىردە جىرلاپ، تىرلىكتىڭ جىرتىق تەسىگىن تىرنەكتەپ ءجۇرىپ جاماعانمەن، جىلاۋدى جىرلاۋمەن وتىرىك ادىپتەپ، كوڭىلدىڭ كەتىگىن بۇتىندەي الماي بۇگەجەكتەپ وتكەن ءومىر-اي دەسەڭشى!..
تاس قاراڭعى ەكەن. پەردەنىڭ جىقپىلىنان جوسىلىپ تۇسكەن بوز ساعىم بيىك ستولدىڭ جالتىرىن جالاپ ءوتىپ تۋرا قاس ماڭدايدان ۇردى. جانارىنا جايدىڭ شوعى قادالعانداي كوز الدى بۇلدىراپ، تەڭسەلىپ تۇرىپ قالدى. زىركىلدەپ بارىپ توقتاعان اس ۇيدەگى توڭازىتقىشتىڭ سەلكىلىن ۇلتانىمەن سەزىپ ەدى، قابىرعاداعى ساعاتتىڭ شەگە قاققانداي تىق-تىق ۇرعان دىبىسىنان بۇل ۇيدە وزىنەن باسقا ءتىرى جان جوق ەكەنىن ءبىلدى. شام جاعىپ، شەشىنبەس بۇرىن جاكەسىنە سالەم بەردى.
جاكەسى جۇدەپ وتىر ەكەن. قاجىپ وتىرعانداي كورىندى. قاباعىندا كىربىڭ، كوزىندە بىلشىق، قارا ەلتىرى بورىكتى دە اۋىرسىنعانداي شومەيىپ قالىپتى. جاكەسىنىڭ قاباعى دا كورگەن سايىن قۇبىلادى؛ كوڭىلى تۇسسە جىميادى، جاقتىرماسا ەزۋىندەگى كەكەسىن كۇلكىسىمەن-اق بەتىڭدى قايتارىپ تاستايتىنى بار، بۇگىن سالەم الۋعا دا زاۋقى سوقپاي وتىر. ەڭكەيۋگە يكەمى كەلمەگەن سيعات ەتىگىن سىرىسىنەن باسىپ شەشتى دە ديۆانعا جانتايا سالدى. تىستا جەل تۇرعان سياقتى ەدى، يەن ءۇيدىڭ قۇلاققا ۇرعان شۋىلى ەكەن. اتتەڭ، شتەپسەلدى باسا سالاتىن بىرەۋ بولسا عوي. كوتەرىلە بەرىپ ستول ۇستىندەگى ءبىر جاپىراق قاعازدى كوردى.
"...پاپا! ءبىر كۇنى مەن سەنى جوعالتىپ السام مىناۋ ۇيدە جالعىز قالام با دەپ قورىقتىم. قاشىپ كەتتى دەپ قاجىما. تىم الىسقا ۇزاعام جوق. ۇلار-شۋ بوپ جاتقان ەل مىناۋ، توي جاساپ، جۇرت جينايتىنداي سالتاناتتىڭ قاجەتى قانشا. ونىڭ ۇستىنە جالعىز قىزىن كارىگە ۇزاتقان اكەگە قاي ءبىر قۋانىش دەيسىڭ. ءبىراق مەنىڭ وتىز جاسىم قىرىقتىڭ توعىزىنداعى ەركەككە ونشا قىمبات ەمەس سياقتى. باقىتتى بولماسام دا بىرەۋدىڭ باقىتىن باعالاۋعا جارارمىن. سەنىڭ بۇكىل عۇمىرىڭ مەنى ارقالاۋمەن وتكەن سياقتى، مەنى ارقالاۋمەن وتەتىن سياقتى كورىندى دە تۇردى. جالعىز قىزعا بايلانعان جەر ورتاسىنداعى اكەنىڭ كۇنى جەتىمنەن دە جامان ەكەنىن ەندى ءبىلدىم. ەڭ بولماعاندا وسىدان ون جىل بۇرىن كەتۋىم كەرەك ەدى. مەن سەنى قيماي ءجۇردىم بە دەسەم، سەن مەنى قيماي قينالىپ ءجۇر ەكەنسىڭ. ەندى مەنى ەمەس، مەڭسۇلۋ مەن مەدەتتى ويلا!.. شىققاندا قانى، شىرقىراعاندا جانى بىرگە جالعىز قىزىڭ، جاكەسىنىڭ قىزى — مەرۋەرت".
— قاجىما دەيدى-اۋ. قاجيتىن نە بار؟.. قىز مۇراتى — كەتۋ، جول مۇراتى جەتۋ ەمەس پە ەدى. موينىنان ءبىر جۇك تۇسكەندەي اۋەلدە سەرگىپ قالىپ ەدى. سويتسە جىلاپ وتىر ەكەن... قىزىنىڭ تەڭىن ىزدەپ ەمەس، تەگىن ىزدەپ كەتپەي جۇرگەنىن دە سەزگەن. جالعىز قالاسىڭ-اۋ دەپ ءبىر قورقىپ، جار تاپسام جاقتىرماي قالاسىڭ با دەپ ءبىر جاسقانىپ، اقىرى اكەڭدى اياعاننان كەتىپ تىنعان ەكەنسىڭ-اۋ. ءقايبىر سۇيگەنىنە كەتتى دەيسىڭ.
ايتەۋىر سۇيەۋ بولار بىرەۋ دە. قاتىنى ولمەسە، قىرىقتىڭ توعىزىنا دەيىن ءوزىن قىزعا ساقتاعان قاي سەرى قالىپ ەدى بۇگىندە؟! سيعاتتى ساندالتقان تەك وسى جۇمباق.
— ارۋاعىڭنان اينالدىم، قايران جوكەم! مەنىڭ وق قاعار پەرىشتەم! تاعى دا ەكەۋىمىز قالدىق پا؟!
جاكەسىنىڭ قاباعى قاتۋ، جانارىندا كەيىس بار ەدى. ەكى ەتاجدان قۇيرىعىنا قونىس تاپپاي، قاي بۇرىشقا بارىپ قامالسا دا قىر سوڭىنان قالماي قادالىپ كەپ قاراپ تۇرعانداي كورىندى دە قايمىعىپ قايتىپ كەلدى.
— تاعى دا ەكەۋىمىز قالدىق قوي!..
جاكەسىنىڭ جاۋابى بىرەۋ-اق: "...دەتي موي!.." جۇرەك تولقىتار جالعىز اۋىز ءسوز ۇرپاققا ۇران بولىپ قالادى دەپ كىم ويلاعان؟! بولاشاقتىڭ ءۇمىتى مەن مۇراتىن ارقالاپ جۇرسە دە ادام دەگەن تىرشىلىك جاراتقانعا قاشان دا ءسابي، "...دەتي موي!".. وسىنى ايتقان اۋليەنىڭ ۇرپاعى بولساڭ، دۋالى اۋىزعا سيىنباسقا نە شارا!.. ءۇش جىل سوعىستا قويان-قولتىق قاتار ءجۇرىپ، ءۇش جىل قورشاۋدا قويىنداسىپ جاتىپ كوكىرەگىن جىلىتقان جاكەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تار جەردە جەبەۋ، تارىققاندا دەمەۋ بولىپ، سيعاتتىڭ جالعىزدىعىن دا ءبولىپ-جارىپ كەلەدى، الپىستاعى كەكسەنىڭ دە جۇرەگىن ەلجىرەتكەن سول "دەتي موي!".
بۇعان دەيىن "تىرشىلىك جولىندا" كىرە تارتقان سيعات بلوكادانىڭ ەكىنشى جىلىندا ءبىر ۆزۆودتى باسقارىپ، سيرەپ قالعان وفيسەرلەر قاتارىن تولتىردى. اسكەري تاجىريبەسى بولماسا دا از ۋاقىتتا قانى قارايىپ، سوعىستىڭ ايلا-شارعىسىنا ماشىقتانىپ الدى. سوۆەت وكىمەتى كىسى ولتىرۋگە ەشكىمدى دايىنداماعان، ونى دا سوعىس ۇيرەتتى؛ ءبىر عانا سيعات ەمەس، بۇكىل باتالون — سوعىس جابدىعىنا كوشكەن كيروۆ زاۆودىنىڭ جاساقشىلارى ستانوكتارىن بالالار مەن ايەلدەرگە قالدىرىپ، ەركەك اتاۋلى العى شەپكە شىققان، قولىنا قارۋ ۇستاپ كورمەگەندەر دە قىرىق جىل قىرعىندى باستان كەشكەندەي اجال دەگەن زاۋالدان ۇركۋدى قويدى.
ەكى تاۋلىك ۇرىستا سان دۇركىن قولدان-قولعا وتكەن ءبىرىنشى مەن ەكىنشى ترانشەيانىڭ اراسىندا جاۋ ولىگىنەن توبە تۇردى. فاشيستەر ءتىرىنى اياماعاندا، ولاردىڭ ولىگىن قاستەرلەگەن دە ەشكىم جوق، سەرەيىپ قاتقان فريستەر قارمەن كەپتەلىپ ترانشەيا مەن وكوپتاردىڭ برۋستۆەرىندە دە بارريكادانىڭ موشەگىندەي قالقان بوپ ءۇيىلىپ جاتتى. سيعات ۆزۆودىنان بەس ادام شىعىن بولدى، ون ادام اۋىر جاراقاتتانىپ كەرى قايتتى، قالعانى ون التى: ءوزى، ون ءتورت جاۋىنگەر، ون التىنشى جاكەڭ!.. جالعىز ۆزۆود ەمەس، بۇكىل باتالونعا، جاۋمەن ايقاسقان، اشتىقپەن، اجالمەن ارپالىسقان لەنين قالاسىنا رۋح بەرگەن جاكەڭ ەكى تاۋلىك بويى كيروۆشىلەردىڭ قاتارىندا جىعىلماس جالاۋداي جەلبىرەدى. تولاسسىز بوزداعان سنارياد پەن جاڭبىرداي جاۋعان قورعاسىننىڭ استىندا ۇرىپ تا قىرىق سەگىز ساعاتقا سوزىلعان اتىستا جاكەڭە ءبىر وق دارىعان جوق ەدى. استان-كەستەنى شىعىپ جەر موڭكىپ جاتقاندا جۇزىنە داق تيمەگەن جاكەڭە جاۋىنگەرلەر دە ءتانتى بوپ الدىنا باس يگەن.
بەتپە-بەت اڭدىسقان جاۋدان قورقىنىش از؛ اجالىڭ جەتسە سەنى ولتىرەدى، اجال تۇرتسە ونى ولتىرەسىڭ. پەندە شىركىننىڭ بەرەكەسىن الاتىن — ۇرەي، نەمىستەر سونى قارۋدىڭ كۇشىمەن جاسادى. ونىڭ اتى — "ارالاس شابۋىل" دەيتۇعىن تاكتيكا: اسپاننان بومبا، كوكجيەكتەن سنارياد ۇلىپ، قارسى الدىڭنان تانكى مەن جاياۋ اسكەر قۇمىرسقاداي ءورىپ شىققاندا جەر جارىقتىق قازانداي قاينايتىن. ەكى تاۋلىكتەن سوڭعى سايابىردا باتالوننىڭ قاراۋىل پۋنكتىنەن ەكىنشى ەشالونعا شەگىنىڭدەر دەگەن بۇيرىق كەلدى. ارتيللەريانىڭ مۇڭكىر-ناڭكىرى قايتا باستالسا، ونسىز دا ەكىنىڭ بىرىنەن ايرىلعان اسكەري بولىمنەن دىم قالمايتىنىن اركىم سەزگەن. مۇندايدا جاۋدى ۇمتىلتىپ الىپ، ۇياعا كىرگىزىپ الىپ، بايلاپ قويىپ سوققانداي اۋىر زەڭبىرەكپەن ءبىر مىلجالاپ جىبەرمەسە، قاپتاپ كەلگەن سەلگە توسقاۋىل بولۋ قيىن. ارەدىكتىڭ وزىندە دە قىلت ەتكەندى قاعىپ سالىپ جاۋ سنايپەرلەرى باس كوتەرتپەي تۇر ەدى.
— جولداس لەيتەنانت! جولداس كوماندير! ديا-دەن-كا! — دەپ جان ۇشىرا ايقايلاعان جاپ-جاس جاۋىنگەر حود سووبششەنياعا جەتە بەرىپ مۇرتتاي ۇشتى.
قاراقۇستان تيگەن وقتان ءتىل تارتپاي كەتكەن ەكەن، قارىسىپ قالعان قولىنان جاكەسىنىڭ پورترەتىن زورعا الدى. لەنينگرادتىق ورەننىڭ ءبىرى، ون سەگىزگە تولار-تولماس ورىستىڭ ورىمدەي جاس بالاسى جاكەسىنىڭ سۋرەتى مەن ءبىر شوق ولەڭىن جاۋ قولىنا تاستامايمىن دەپ شەيىت بولدى. سول كۇنى سيعات جاكەسىنىڭ بەينەسىن پارتبيلەتپەن قوسا بۇكتەپ ءتوس قالتاسىنا سالعان. سول بەينە ءۇش جىل بويى ءتوس قالتاسىنان، جۇرەگىنىڭ تۇسىنان قايتىپ شىققان جوق. كىم بىلەدى، سۋ ىشكىلىگى مول شىعار، سان رەت اجالمەن بەتپە-بەت قاقتىعىسقاندا سيعاتقا ءبىر وق دارىعان ەمەس، دەنەسىنە ءبىر جاراقات تۇسپەپتى.
ءالى ەسىندە، ارەدىك دەمالىسقا شىققان باتالون سانيتار بولىمشەسىمەن قوسىلىپ ولگەندەردى جەرلەپ، قاڭىراپ قالعان ۇيلەردى ءتىنتىپ ءجۇرىپ اۋرۋ-سىرقاۋ، اش-ارىقتاردى جيناعان. اۋە شابۋىلىنان ساقتاندىرعان سيرەنانىڭ اششى ايقايى توبە قۇيقانى شىمىرلاتقانداي. ىڭىرسىعان جاس بالانىڭ داۋسىن ەستىپ سيعات بيىك ءۇيدىڭ شەتكى ءبىر پودەزىنە قويىپ كەتتى. قاي ەتاجعا شىققانىن دا بىلمەيدى، ايتەۋىر ءار ەسىكتى تەپكىلەپ ءجۇرىپ، كورپەگە وراپ تاستاعان ءبىر جاسار بالانى تاۋىپ العان، اناسى بايعۇس كەرەۋەتكە باسىن سۇيەگەن قالپى جالعىز ءتۇيىر قاتقان ناندى ءسابيىنىڭ كوكىرەگىنە قويىپ كوز جۇمعان ەكەن. اياق استىنان ەسىك-تەرەزە سىقىرلاپ، دۇنيە تەڭسەلىپ كەتتى دە سيعات جان-دارمەن بالانى كوتەرە جۇگىردى. ونان كەيىن ەستىگەنى — گۇرس ەتكەن قوپارىلىستىڭ گۋىلى مەن شايناسقان تەمىردىڭ ساقىرى، بۇرق ەتكەن شاڭ-توپىراقتىڭ اسپانعا اتقان لەبى تىنىسىن بىتەپ تۇنشىقتىرىپ تاستاعان. كوزىن اشىپ العاندا اسپاندا تۇر ەكەن، ماڭايىندا قارمايتىن دىم جوق، جالعىز بەتون دىڭگەككە ىلىنگەن باسپالداقتىڭ تەمىر تورلى ۇزىگىندە اتكەنشەك تەۋىپ تۇر، الگىندەگى بەس ەتاجدى بيىك ءۇيدىڭ تومەندە دوڭكيگەن ءۇيىندىسى عانا جاتىر. الدىمەن ىزدەگەنى — كوكىرەگىنە قىسقان ءسابي، الدىمەن ەسىنە تۇسكەنى — كوكىرەگىنە باسقان جاكەسىنىڭ بەينەسى... "اتىڭنان اينالدىم، قاسيەتتى جاكەم! مەنىڭ وققاعار پەرىشتەم!.."
ءبىر جاسار ءسابيدىڭ تەگىن قازىپ جاتۋعا مۇرسات بولعان جوق، سول كۇنى اكەلىپ بالالار ۇيىنە تاپسىردى.
— جاسى؟
— بىلمەيمىن.
— ۇل ما، قىز با؟
— بىلمەيمىن.
— اتى ءجونىن دە بىلمەيتىن شىعارسىز؟
— بىلمەيمىن.
— قاي ادرەستەن الىپ كەلدىڭىز؟
— ول ادرەستىڭ ورنى دا قالعان جوق.
قابىلداپ وتىرعان كەلىنشەك سيعاتتىڭ بۇكىل دوكۋمەنتىن تاپتىشتەپ جازىپ الدى دا:
— قانداي تىلەگىڭىز بار؟ — دەدى.
— قانداي تىلەكتىڭ بولعانىن قالايسىز؟
— ەۆاكۋاسياعا جىبەرەلىك پە، الدە...
— ءبىر جاسار بالا ەۆاكۋاسياعا شىداي ما؟ ەگەر ءتىرى قالسام...
— ءتىرى بولىڭىز! سابيلەرگە سوعىستان كەيىن دە پانا كەرەك.
لەنينگراد قۇرساۋى اشىلعان سوڭ وكىمەت عالىمدار مەن مامانداردى دەرەۋ بەيبىت ەڭبەككە قوستى دا اكادەمياعا قايتىپ ورالعان سيعات الدىمەن بالالار ءۇيىن ىزدەگەن. ءبىر جاسار ءسابي ەكى جاسار ميرا سيعاتوۆنا ساپانينا بولىپ الدىنان شىعىپ ەدى. ميرادان مەرۋەرت بولىپ بوي جەتكەن سوقتالداي قىز وتىز جاسىنا دەيىن وتىرىپ قالىپ، اكەسىنە ايتپاستان قاشىپ كەتكەنى مىناۋ. ەركەلەتىپ، كوبىنە جاكەسىنىڭ قىزى دەۋشى ەدى، ءبىراق تۋعانىم ەمەسسىڭ دەپ ايتىپ كورگەن جوق، ول قۇپيا جاكەسى ەكەۋىنەن باسقا ەستىر قۇلاققا جەتكەن ەمەس.
— قالاي، جاكە، تاعى دا جالعىز قالدىق پا؟..
جاكەسى ءتىل قاتقان جوق. جىميىپ كۇلگەندەي بولدى... ەلگە ءتىرى جەتسەم قوس جاكەڭدى بىر-بىرىنە تابىستىراتىن شىعارمىن دەۋشى ەدى. تىرلىكتىڭ قامىمەن جۇرگەندە ۇلى اقىن كوز جۇمدى دا بەينەسى التايدان الاتاۋدىڭ باۋرايىنا جەتپەي قالدى. سان دۇركىن زيرات ەتىپ بارىپ، تاستاپ كەتۋگە قيمادى. جامبىل — مۋزەي ەكسپوناتى ەمەس قوي! جاكەڭ — ەل رۋحى! ۇلى اقىننىڭ رۋحى قاي قازاقتىڭ تورىندە وتىرسا دا ءبارىبىر ەمەس پە!..
5
سيعات جاكەسىن قولتىقتاپ تىسقا شىققاندا كوكجيەكتەن تاڭ دا سىزىپ قالىپ ەدى، جالعىز كوشەنىڭ توبەسىن جامىراتقان شام نۇرى بوزارىپ، اقسۋ تۇندىگى اسپانداپ بارادى ەكەن، دىم تارتقان اۋا سىناپتاي نىلدەنىپ، دۇنيە سەسپەي تۇنىپ تۇر. ىرىلداسۋعا دا جاسقانىپ، ىڭىردەن قالعان سۇيەك-ساياققا جەتە الماي ىڭىرشاق ستولدى اڭدىسقان ارعى بەتتىڭ كەپەك يتتەرىنەن باسقا قىبىر جوق.
قايدا سىيدى ەكەن؟.. قايدا سىيسا دا ءبىر جىلعا سىيعىزا تۇرسا ەكەن. قار تۇسكەنشە دە ەكى اي قالىپتى. ەكى ايدا ون شاقتى ءۇيدىڭ قابىرعاسىن كوتەرىپ، شاڭىراعىن شاتىرلاپ السا... بۇل ەلدە پەش قالاۋشىنىڭ دا تۇقىمى ازىپ كەتكەن ەكەن-اۋ! كىرپىشى قۇرعىر دا تابىلا قويسا دە. الدە سونىڭ كەرەگى بولار ما ەكەن؟ سارى بالشىقتان ورىس پەشىن سوقسا ءبىر سەميا سونىڭ توبەسىندە-اق قىستاپ شىقپاي ما. تاعى دا وسيپ شالدىڭ قولىنا قارايتىن بولدىق قوي. بايعۇس قالجىراپ قالعان ەكەن، بىرەر جىلعا ولمەي تۇرا تۇرسىن دە. باياعىدا اش-ارىقتىڭ پەشىن جالعىز ءوزى قولتوقپاقپەن سوعىپ شىعىپ ەدى، سودان بەرگى ەلگە كەتكەن تەگىن ەڭبەگىن ەسەپتەي بەرسە ەندىگى كولحوزدىڭ داۋلەتىن جيعانداي ەكەن-اۋ!
ءبىر كەزدەگى اشارشىلىقتىڭ مولاسىنداي جار جاعاسىندا جاربيعان ەسكى فليگەلگە جەتكەنشە سيعات شارۋانىڭ ۋايىمىن تاۋىسا العان جوق. مۇكپەن نىعىزداپ، تاقتايمەن قاپتاپ، مۇنى دا وسيپ تۇرعىزعان ەدى، كوسىلسەڭ سيراعىڭ سىرتتاعى يتاياقتى تەبەتىن جاتاعان كۇركە ەكەۋىنە ءبىراز جىل باسپانا بولعان؛ قوتىر تەسكەن قىرشاڭقىداي قابىرعاسى مەن شاتىرىن قىنا باسىپ قالقايىپ ءالى تۇر، قايتا سۇيەگى مىقتى ەكەن، كۇنگەيدىڭ بىتەۋ قىزىل قاراعايى تاعى دا ءبىر ۇرپاقتى قارتايتقانداي. جان شىداسا اعاش شىدايدى-اۋ، تەك اعاش شىدايدى دەپ بىلدەي ءبىر كەلىنشەكتى ەسكىنىڭ جۇرتىنا قاماپ قويعان سەندە دە يمان جوق ەكەن!..
سيعاتتىڭ كەلۋىن كۇتىپ تۇرعانداي مەڭسۇلۋ ەسىكتىڭ كوزىنەن قارسى الدى. لىپ ەتكەن ىستىق لەبىز تار بولمەنىڭ قاپىرىعىنان ەمەس، جۇقا جىبەكتىڭ ىشىندە بالىقشا جۇزگەن بۇلاداي كەلىنشەكتىڭ جالاڭاش دەنەسىنەن تەپكەندەي ەدى. شارشاپ كەلگەن سيعاتتىڭ تۇلا بويى توققا باسىپ العانداي ءدىر ەتتى. پيدجاگىنىڭ تۇيمەسىن ىزدەپ وڭىرىنە جورعالاپ بارا جاتقان كەلىنشەكتىڭ جۇپ-جۇمساق قولىن الاقانىمەن باسىپ توقتاتتى دا:
— الدىمەن مىنا جاكەڭنىڭ ورنىن تاپ، — دەپ زىلدەي رامانى ۇستاتا قويدى. — مەن ەندى زورلىق قىلسام دا وسى ۇيگە سياتىن شىعارمىن.
سيعات توبەگە قاراپ، ءوزىنىڭ باياعى تاز كەپەشىن قايتا كيگەندەي بولدى. مەڭسۇلۋ العاشىندا ءتىرى جاكەڭنىڭ الدىندا تۇرعانداي يمەنىپ قالدى دا، مۇنىڭ قالاي دەگەندەي سيعات جۇزىنە ۇركە قارادى؛ بوگەلەك قادالسا بۇلك ەتپەيتىن ساقا سەرىنىڭ بەتىنەن تۇك وقي الماعان سوڭ جاكەڭدى كوتەرىپ تۇپكى بولمەگە كىرىپ كەتكەن، قايتا شىققاندا سىرت كيىمىن شەشىنىپ، ديۆان بۇرىشىنا قىڭىرايا سالعان قوناعى تاعى دا جۇدەپ، شومەيىپ كەتكەندەي كورىندى. بوزارىپ، ءوڭى قاشىپ بارا جاتقان تەرەزەنىڭ اينەگىنە الدەبىر ءۇمىتسىز ۋايىممەن جاسقانا ءۇڭىلىپ:
— شىركىن-اي، سەرەيىپ تۇرىپ ءبىر ۇيىقتار ما ەدىم! — دەدى.
ىڭىردە كەلىپ تاڭ بوزىندا تايىپ وتىراتىن ەركەكتىڭ بۇگىن تاڭ بوزىندا كەلىپ مەزگىلسىز توسەك تىلەگەنىنەن مەڭسۇلۋ ءبىر نارسەنى سەزىپ ەدى؛ ىڭىردە ىستىق قۇشاعىمەن قارسى الىپ، تاڭ بوزىندا سۋىق جاستىقتى قۇشاقتاپ، باۋىرى مۇزداپ قالا بەرەتىن جەتىمسىرەي كوڭىلى سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەدى. جامىلعىسى مەن جاستىعىن الىپ كەپ ديۆانعا توسەمەك ەدى، سيعات قولىن سەلقوس سەرمەي سالدى دا تۇنەمەلگە كىرىپ كەتتى.
مەڭسۇلۋ توسەك-ورىندى قۇشاقتاعان كۇيى تۇرىپ قالعان، بۋىن-بۋىنى قالتىراپ، قۇددى ءبىر كورپەسىنىڭ ەتەگى تۇڭعىش اشىلعانداي دەمى دىرىلدەپ دەل-سال كۇيگە ءتۇستى دە مەدەتتى كوكىرەگىنە تاس قىپ قىسىپ، ەمىرەنىپ جاتقان سيعاتقا ۇمتىلا بەرىپ قۇشاعىنداعىسىن تاستاپ جىبەردى. جان-تانىمەن جاقسى كورسە دە جارىم بولا كور دەپ جالىنباعان، ەگدەلىگىن ەسكەرمەي كىسىلىگىن تانا ەكشەپ، نە ءبىر مىندەتىن، نە ءبىر مۇڭىن ارتپاي سىرتىنان عانا مەكىرەنەتىن كەلىنشەك، سوناۋ ءبىر قىز شاعىنداعى سيعات قۇشاعىنا قۇلاعان باقىتتى ءساتىن ءبىر باستان كەشكەندەي بولدى دا، وسى ءبىر كۇندى باياعىدان اڭساعانداي تەڭسەلىپ بارىپ كەرەۋەتكە ەتپەتىنەن قۇلادى. بالاسى ەكەۋىن قابات قۇشاقتاعان ىستىق بىلەكتى سيعات سىرىپ تاستاعان جوق، ءۇن شىعارماي اعىل-تەگىل جىلاعاندا دا قوي دەمەدى، جاۋىرىنىن قارىعان جۇپ-جۇمساق ومىراۋدىڭ توقتىعىن جانىمەن سەزىپ جاتا بەردى.
— قىرىقتىڭ توعىزىنداعى قاي بويداق ول؟ ايتەۋىر، مەنەن كارى ەمەس پە؟!
— اعاتاي-اۋ، سەنسەڭىز سول شارۋاعا مەنىڭ ەش قاتىسىم جوق. بار كورگەنىم — ۆەرتولەتكە وتىردى دا كەتتى. قاسىنداعىسى قىلاڭحان، ەكەۋىنىڭ بۇرىن-سوڭدى اڭگىمەسىن دە ەستىگەن ەمەسپىن، — دەپ مەڭسۇلۋ ازاردا-بەزەر بولىپ، ات-تونىن الا قاشتى دا تىم-تىرىس ءۇنسىز قالىپ ەدى، — كارىسىز دەپ تىتىرەنىپ، جاسپىن دەپ يسىنبەي جۇرگەن ءساتىم بولدى ما؟ — دەگەندى كۇرسىنىپ ايتتى.
سولاي ما ەدى؟.. مەڭسۇلۋدىڭ مەرۋەرتپەن شامالاس ەكەنىن دە ەسكەرمەپتى-اۋ. بىرەۋدىڭ قىرىق توعىزىن كوپسىنگەندەي ءوزىڭ قانشالىق قىلشىلداپ تۇر ەدىڭ؟ ءومىرى ايەل زاتىنىڭ نە كوركىنە، نە كومپىسىنە جىعىلىپ كورمەگەن سيعات مەڭسۇلۋمەن العاش كەزدەسكەندە-اق "قاراعىم-اي، سەن دە بىرەۋدىڭ باسى بايلى قاتىنى بولار ما ەكەنسىڭ؟!" — دەپ ءوزىنىڭ ەسكىرىپ قالعانىنا وكىنىپ ەدى. قىزمەتكە شاقىرعاندا دا ەلپ ەتىپ كەلە قويادى دەپ ويلاماعان. جوپشەڭكى جىگىت-جەلەندى مەنسىنبەدى مە، الدە جىگىت-جەلەڭ ساقا سەرىنىڭ قىزعانىشىنان جاسقاندى ما، ايتەۋىر مەڭسۇلۋ وتىرىڭقىراپ قالدى دا سونىڭ اقىرى...
— قاراعىم-اۋ، سەنى باسقاعا قيماعان قىزعانىش ەدى عوي، مەنى قاڭعىرتقان! كارى قاقسالدان سەن نە ىزدەپ ەدىڭ؟!
— مەن دە ءسىزدى باسقاعا قيىپ جۇرگەنىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟!
— سولاي ما ەدى؟.. كىسى جامانداپ، كىسىگە جامان اتانىپ كورمەگەن سيعات ءوزىنىڭ ايەل جۇراعاتىنا وتىمدىلىگىن ماقتانىش تۇتقان ەمەس؛ اۋەلدە كۇنى كىسى قولىنداعى قورعانسىز جۇرتقا جاناشىرلىقتان باستالاتىن ءبىر سەزىمنىڭ كەيىن پەندەشىلىكپەن بىتەرىن ءوزى دە اڭعارماي قالاتىن؛ ايتەۋىر ەركەك قوي دەپ ەمەس، ادام عوي، ازامات قوي دەپ ەرگە ءتان ءبىر قاسيەتىنە قۇلاپ، جان تارتىپ وتكەن ۇرعاشىنى بۇل دا جەك كورگەن ەمەس.
— جىبەرشى انداعى پۇشىقتى، مانەجىنە اپارىپ سالايىن.
— جاتا بەرسىن.
— جوق جاتپايدى!..
مەڭسۇلۋ مەدەتتى كوتەرىپ الا جونەلگەندە ۇيقى مەڭدەگەن سيعات بوز ساعىمدى بۇلدىر دۇنيەگە ماۋجىراپ باتىپ بارا جاتىر ەدى، كوزىن تاعى ءبىر اشقاندا ۇستىنە ءتونىپ كەپ قالعان اپپاق ءمۇسىندى بوز ساعىمنىڭ تولقىنىنان كورگەندەي بولدى... بوز ساعىمنىڭ تولقىنىندا تاعى دا اق ماسكا تۇر ەدى...
بەسىنشى تاراۋ
1
كۇرەڭسە مۇرتى قىزىل كۇرەڭ. التايدا العاشقى ۇسىك ءجۇردى. كۇنگەي قۋاڭ، تەرىسكەي قۇلازىعان. ەرتەڭگىلىك بوز قىراۋدىڭ ارتىندا ەندى بوقىراۋ بار. بوز اسپاندا رەڭ دە جوق. سامارقاۋ كۇننىڭ سالقىن نۇرى دا جالاڭاش شىڭداردىڭ جاقپارىنا قوناقتاي الماي ءنىلى قوجىراپ قالعان. اۋەدەن بوياۋ، جەردەن ءنار، جەلدەن ءيىس قاشقان شاق. قاتىن قاشاندا اساۋ. اتى ءسۇرىنىپ، ماتكاپىدا سۋعا كەتە جازداعان بەسكەمپىر ونىڭ جەتپىس جەتى اتاسىن سىپىرا ساناپ شىعىپ ەدى، اۋپىرىمدەپ ارعى جاعاعا ءوتىپ العان سوڭ: "كەشىر، جارىقتىق!" — دەپ قاتىننان كەشىرىم سۇرادى.
قاتىن — باياعى سول قاتىن. مۇزتاۋدى ەگىزدىڭ سىڭارىنداي تەل ەمگەن بۇقتىرمانىڭ ءسىڭلىسى، كىشىنىڭ تەنتەك كەلەتىن ادەتى شىعار، سوناۋ ۇلى قاعاناتتان بەرگى تيتۋلىن ءالى ۇمىتقان جوق، شىڭىراۋدىڭ تۇبىندە جاتىپ-اق التايدىڭ اسقارىن اشۋىمەن سەلكىلدەتەتىن كوك دولى ەدى، ءبىر اپتا بويى سۇرگىندەتكەن جاڭبىردان با، كەمەرگە سىيماي قۇپ-قۇلا بوپ تۇتىگىپ جاتىر.
قۇلاعىنا سۋ كەتكەن قۇلا بەستى كوپكە دەيىن ەسىن جيا الماي ساندالىپ قالدى؛ قولتىعى دىرىلدەپ، قايتا-قايتا وقىرانىپ، قارا كەردى يىسكەي بەردى.
— الباستى باستى ما!! — دەپ بەسكەمپىر قۇلا بەستىگە ۇرىستى. — شىرىكسىڭ! — دەپ اسەكەڭە ۇرىستى. — ۇزەڭگىنى باسىپ وتىر دەسە شىجبىنداپ اياعىڭدى كوتەرە بەرگەنىڭ نە؟!.. ەر اۋىپ كەتسە عوي، سۇيەگىڭدى بيدەن ءسۇزىپ، ولىگىڭدى تۇركىستانعا سۇيرەپ يت بولام... ساعان الاڭدايمىن دەپ...
...ءوزىم مايىپ بولا جازدادىم دەگەندى ايتقان جوق. الگىندە عانا كۇيىپ-پىسىپ، ءوزىنىڭ دە وسالدىق جاساپ قويعانىن مويىنداعىسى كەلمەگەنى شىعار.
كىمنىڭ بور، كىمنىڭ تاس ەكەنىن يت بىلەدى تە، ايتەۋىر ەكەۋى داڭ قۇرداس ەكەن. اسەكەڭ بەسكەمپىردىڭ ايقايىنا قۇلاق شالعان جوق-تى، ونىڭ اتى سۇرىنگەندە دە ارتىنا بۇرىلىپ قاراۋعا دارمەنى جەتپەگەن، تەك ءبىر دۇركىن تۋ سىرتىنان قۇلا بەستىنىڭ شۇرقىراي كىسىنەگەنىن ەستىپ ەدى. سۋدان قورقاق نەمەنىڭ ەسىل-دەرتى ارعى جاعاعا جەتۋ بولاتىن، ەسىندە قالعانى — كۇركىرەگەن سۋدىڭ سارىلى، ات تاناۋىنىڭ پارىلى، ءجۇزىپ كەلە جاتقان قارا كەردىڭ قوس قۇلاعىنان كوز جازباي، ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا قالشىلداپ وتىرعان. قىرعا شىعىپ، ءبىر اجالدان قۇتىلىپ العان سوڭ عانا سەرىگىن ويلاعان بولدى: "ياپىراۋ، بەسكەمپىرسىز ەل بەتىن قالاي كورەتىن ەدىم؟.. نە دەپ كورەتىن ەدىم؟.."
— ءما، ءوز اتىڭا ءمىن! — دەپ قارا كەردىڭ تىزگىنىن ۇسىندى. سەرىگىن مۇسىركەگەندەگى ءتۇرى وسى.
اياعىن انشەيىندە دە شالىس باساتىن جورعانىڭ تاۋ-تاسقا، سۋعا، ءتۇن بالاسىندا جۇرىسكە شورقاق كەلەتىنى راس. سۋشىل جانۋار ەدى دەپ بەسكەمپىر قاتىننان وتەردە قارا كەردى اسەكەڭە ءوزى ءتۇسىپ بەرگەن، ەندى اۋدارىپ قايتا مىنبەدى. قاتارلاسا بەرىپ قۇلانىڭ سۇمەكتەگەن جالىنا قول جۇگىرتتى دە:
— جارىقتىق، ءوزى دە قاتتى قورىقتى، — دەدى.
قۇلا جورعا ءىشىن تارتىپ كۇرسىنىپ سالدى دا قارا كەردىڭ ۇستىندەگى تۇزداعان تۇلىپتاي مىڭق ەتپەستەن سىرەسىپ وتىرعان "شىرىككە" بۇرىلىپ ءبىر قاراپ سۇمەڭدەي بەردى.
— ون شاقتى جىلىمدى وسىندا وتكەردىم دەمەسەڭ، تايگانىڭ سەنى جاتىرقايتىن تالاي جىنىسىن تاۋىسقان جوقسىڭ، — دەدى بەسكەمپىر. — اتىندى شاۋجايلاماي، تىزگىندى ەركىنە جىبەرىپ جايىڭا وتىر.
اتتىڭ جايىن اسەكەڭ بەسكەمپىردەن سۇراماس تا ەدى، تەك جالقى جىگىتتى اياق استى وقىستان ساقتاندىرعانىن ىشتەي ءتۇسىندى دە ءتىس جارىپ ەشتەڭە دەگەن جوق. كەز كەلگەندە اڭقىلداپ جىعىلا بەرمەيتىن مۇسكەنە كوڭىل بەسكەمپىردىڭ مۇسىركەۋىنە بۇلك ەتە قالدى: جاتتى دا، جاقىندى دا توسىرقامايتىن تايگانىڭ كوپ جۇرتىنان، كومپىس جۇرتىنان تابيعاتى بولەك جىگىت ەكەنىن اۋەلدەن-اق سەزىپ ەدى، ەگىزدىڭ سىڭارىنداي بولماسا دا ەكىنىڭ بىرىندەي مىنەز-قۇلىقتىڭ ۇقساستىعىن دا ىشتەي ۇناتىپ قالعان؛ دوس-جاراننان جەري باستاعان اسەكەڭنىڭ سوڭعى كەزدەگى ەرمەگى مەشەل دە قارا تۇتىپ ەرەتىنى بەسكەمپىر، ءبىرىنىڭ تۇششىلىعى، ءبىرىنىڭ اششىلىعى اسەكەڭنىڭ كەرمەكتەۋ تىرلىگىنە تۇزدىق بولعانداي ەدى. كۇنشىلىكتەگى كوپىرمەن اينالىپ وتۋگە موينى جار بەرمەي وتكەلسىزگە تۋرا سالعان بەسكەمپىردىڭ ءوزى بولاتىن، انشەيىندە بىرەۋدىڭ ىنجىقتىعىنا ءوتى جارىلعانداي ىسقىرىنىپ شىعا كەلەتىن كىنامشىل جىگىت بۇل جولى "شىرىكسىڭ" دەگەن سىپايى سوزدەن اسپادى.
تايگانىڭ ءتۇنى دە اياق-استىنان كەلدى. تايگانىڭ تاس قاراڭعى تۇنىندە ساڭىلاۋ جوق. كۇزگە سالىم ورمان دا مىلقاۋ. مىلقاۋ تىنىشتىقتان "تۇزداعان تۇلىپتىڭ" قۇلاعى تۇندى. ىلگەرىدەگى ات تۇياعىنىڭ دۇرسىلىنە ەرگەنى بولماسا، بەسكەمپىردىڭ قاراسىن دا كورە الماي، كوزى تاڭۋلى ادامداي باسى شىر اينالدى. ەكى-ۇش دۇركىن دىبىس بەرىپ ەدى، كوردەي قاراڭعىدا ءوز داۋىسىنان ءوزى قورقىپ پىستاي بولدى. ونىڭ ۇستىنە كەڭىردەگىنە دەيىن شىلقىپ وتىر؛ قارا توننىڭ پۇشپاعىن قويىپ جەڭ-جاعاسى دا بۇراپ العانداي. ءتۇن بالاسىندا جىلى وشاق، جايلى توسەكتەن وزبايتىن سورلى باسىم تايگادا نەم بار ەدى دەپ تە وكىندى. سونان قالىڭ جىنىستىڭ ورتاسىنان جىلت ەتىپ جالعىز وت كورىنگەندە عانا كىرپىگىنە جان كىرگەن...
جەروشاقتىڭ باسىندا ءيتىنىپ ۇشەۋ وتىر ەكەن: ءبىرىنىڭ قولىندا توقپاق، ەكىنشىسىندە قالبىر، ۇشىنشىسىندە جەلپۋىش استاۋ. ورتاداعى برەزەنتتە جاڭا سوعىلعان بالقاراعايدىڭ جاڭعاعى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي جوتالانىپ قالىپتى. اۋزىن شىمشىپ بۋعان سەرە قاپ قاراعايعا سۇيەنىپ قىلجيىپ وتىر. جاينامازعا جىعىلعانداي توڭقاڭ-توڭقاڭ ۇيەزدەگەن ۇشەۋى ات تۇياعىنىڭ دۇرسىلىنەن اتىپ-اتىپ تۇردى دا، كونەتوز سۋىر قۇلاقشىندى بىرەۋ بەسكەمپىرگە ۇرىككەن تۇيەدەي وقشىرايا قارادى.
— وي، بوتشاعار-اي، سەن بە ەدىڭ! — دەگەن داۋسىنان اسەكەڭ سيتان سىبولىشىن زورعا تانىدى.
— ەندى كىم دەپ ەدىڭ؟!
— باسە، سەنەن باسقا جەتى تۇندە ءيتىم ءجۇرۋشى مە ەدى!..
— مەنەن باسقا دا ازىرەيىلىڭ كەلىپ تۇر! — دەپ بەسكەمپىر ات ۇستىندە ءيتيىپ وتىرعان "تۇزداعان تۇلىپتى" يەگىمەن نۇسقادى.
سيتان وعان دا قىڭعان جوق، "تۇزداعان تۇلىپتى" پوشىمىنان تانىسا دا كەلسەڭ وشاق مىنە، كەتسەڭ جولىڭ انە دەگەندەي برەزەنتكە قايتا جۇگىندى. وت باسىنا كەلگەن سوڭ ەكى جۇرگىنشى بۋسانا باستاعان، شولاق تونداردىڭ جەڭ-جاعاسىنان بىقسىعان بۋدى كورىپ سۋىر قۇلاقشىن ەزۋ تارتقان بولدى.
— قاتىنعا شومىلىپ شىققاننان ساۋمىسىڭدار؟!.
— جىل ون ەكى اي جۇلىعىڭا دا سۋ تيمەي ءشىرىپ وتىرىپ بىرەۋدىڭ قايدا شومىلعانىندا شارۋاڭ قانشا؟! — دەپ بەسكەمپىر سيتاننىڭ ەزۋ قيساڭىن دا جاقتىرماي قالدى. — ونان دا قاجاق-قۇجاق بىردەمەڭ بار ما، سونىڭدى اكەلسەڭشى!..
— ساعان ءسۇر قازى، قىسىردىڭ قىمىزىن دايىنداپ وتىر ەدىم...
— ول سەنىڭ قولىڭنان قايدان كەلسىن. كەلسە، ينە جۇتقان يتتەي ءيميىپ وتىراسىڭ با!..
قالبىر ۇستاعان ەكىنشى ادام سوۆحوزدىڭ جىلقىشىسى ءپاتلا ەدى. مىس ساقالدىڭ ءور تۇسىنا ويدىم-ويدىم بوپ تۇسكەن الا جاماۋ جيرەن جىلقىنىڭ جاۋىردان قالعان اق قاپتالىنا ۇقساعان، ءبىر قۇلاعىن جىمىرا كيگەن ەلتىرى قۇلاقشىننىڭ جاپسارىنان ەربيگەن قۇلا سامايدىڭ كوكشۋلان قىلشىعى جارتى عاسىردى جەپ قويدىم دەپ وتىر. وتىزعا تاياپ قالعان جاس جىگىت ءپاتلانىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشى بولىپ شىقتى؛ تۋمىسىمەن دە، تۇرپاتىمەن دە اكەسىن اۋماي قايتالاعان ەكەن: اڭىزعاق جالاعان جەمتىر بەت-اۋزى، كىرپىكسىز شۇڭىرەك كوز تايگانىڭ باعى ءبىر ۇرى قاشقىندارىنداي اشقاراق كورىندى.
سيتان قارا شاۋگىمدى موسىدان ءتۇسىردى دە وت باسىنا مايلىق جايدى، بالقاراعايدىڭ شايىرىنا سىنىسىپ، قاڭىلتىرداي قاقپىش بوپ قالعان الا قورجىننان وبراتتىڭ قۇرتىن، قاتقان ناننىڭ قوقىمىن توكتى. سيتاننىڭ بەت-اۋزى دا الا قورجىننان بوتەندىگى شامالى: جيدىگەن قىلشىق ساقالدىڭ اراسىنان كەمەرىن ءارامشوپ باسقان ەسكى قۇدىقتاي ۇڭىرەيىپ ءجۇندى اۋىز، جالاق ەرىننىڭ ار جاعىنان ءبىرى ۇزىن، ءبىرى قىسقا ىس جەگەن سۋىر ءتىس كورىندى. جانارىندا وت تا جوق، كۇلكىلدەگەن كوز جيەگىندەگى كىرپىك تە ءورت شالعان بۇعاداي شانجاۋ-شانجاۋ. سۋ قاراڭعى سوقىرداي ەكەۋىنە ءموليىپ ءبىراز وتىردى دا:
— وي، ءباتشاعار-وي، مەنى توناۋعا بىرەۋىڭ دە جەتەتىن ەدىڭدەر عوي، مىنانى نەمەنەگە جەتەلەپ كەلدىڭ؟ — دەپ اسەكەڭە يەك قاقتى.
— ءيتىمدى قورقىتىپ وتىرعان شىعارسىڭ! — دەدى بەسكەمپىر. مونتانىسىپ ب ا ق!
— بۇگىندە الىستى قويىپ اعايىننىڭ قاي ءيتىن قورقىتقاندايسىڭ! — دەپ سيتان دا ايىلىمدى جيمايمىن دەگەندى تانىتتى.
— جىلۋ جينايتىن ءبىراز جۇرتىڭ كەتىپ قالدى، جۇرتتا قالعان بىزدەن اۋزىڭ اري قويسا-اۋ...
قارا قوستىڭ ءشوپ شايى تىم اششى ەكەن، ەكى-ۇش ۇرتتاپ، وڭەز جالاعانداي بىرجيعان بەسكەمپىر اليۋمينيي كروشكەنى قاڭق ەتكىزىپ وت باسىنا لاقتىرا سالدى. سيتان قارا شاۋگىمدى توڭقايتا سارقىپ، توڭقايىپ وتىرىپ قارا سۋدى ۇزاق سوراپتادى. توبەسىنە شايىر كەپتەلگەن شىرىش ساۋساقتار مايلىق پۇشپاعىنداعى قاتقان قۇرتتى دا جالعىز تارتىپ تاۋىسقان. اس يەسىنىڭ تامسانا سوراپتاعان قارا سۋىنا قاراپ جاتىپ سەمىرگەن اققاپتال دا، ونىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشى دا مايلىققا قول سوزعان جوق، بۇل تۇمىردان مۇلدە بولەك، جاڭعاق كەمىرىن ءدوي دالادا وتىر.
— قۇدايا توبا! — دەپ بەسكەمپىر ەزۋىمەن ارپالىسىپ جاتقان اققاپتال مەن ونىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشىنا جاۋلىعا قارادى.
— ادامنىڭ توزعانىن كورىپ ەدىم، ازعانىن كورەم دەپ كىم ويلاعان!..
اققاپتال ۋىسىنداعى جاڭعاعىن توگىپ الدى، ءبىراق جالماڭداپ جامان ۇيرەنىپ قالعان اۋىز شايناما ىزدەپ ىرباڭداي بەردى. اڭ-قۇس تۇگىلى، تايگا كەزگەن ادامنىڭ دا الا جازداي اۋىزى بوسامايتىن ادەتى. "جىلقىڭ قايدا؟" — دەپ بەسكەمپىر زىرك ەتكەندە اققاپتال كۇيىسىنەن ءبىر جاڭىلىپ ەدى، بازدانعان ەتەكتەي ەرىن سوندا دا جينالماي: "جاعادا جاتىر دا"، — دەپ بالش ەتە قالدى.
— جاعادا جاتقانىن قاي جەرىڭمەن بال اشىپ ءبىلىپ وتىرسىڭ؟! مەنىڭ مىنا قۇلاعىم كەرەڭ بولماسا، جاعادان تىرس ەتكەن ءتىرى ماقۇلىقتىڭ سىبدىرىن ەستىگەن جوق!
— جەردىڭ وتى قاشتى، ەندى اياقتى مال ارقانداساڭ توقتاي ما، — دەپ ءپاتلانىڭ جاۋابىن سيتان قايتاردى.
— وتتاپسىڭ! — دەدى بەسكەمپىر.
— قاراشادا قايتا كوكتەيتىن كۇنگەيدىڭ كۇرەڭسەسىن سارشا تامىزدا سابان قىپ وتىرعان ءتۇرىن قاراشى...
— وسى سەنىڭ تورىعانىڭ ورمان ەمەس پە ەدى؟ جۇرتتىڭ جىلقىسىندا نە شارۋاڭ بار؟.. الدە ناعاشىڭنان قالعان ەنشىڭدى قوسىپ قويىپ پا ەدىڭ؟..
— ساعان قالعان ءسوز جوق! — دەپ بەسكەمپىر سيتانعا بەجىرەيدى.
— بار تىرلىگىڭ تىشقاننىڭ سىباعاسىنان پۇل تابۋ ەدى، سونىڭنان ايىرىلىپ قالماي تۇرعاندا قىسىپ وتىر!.. — بەسكەمپىر قاراعايعا سۇيەنگەن سەرەيمە قاپتى شىرەنە بەرىپ ءبىر تەپكەن، شىمشىپ بۋعان الا قاپتىڭ اۋزى لاق ەتتى دە قىلجيىپ بارىپ قۇلادى.
تۇزدە ءتىمتىنىپ ءجۇرىپ، ازىپ-توزىپ ءجۇرىپ جيعان ءناپاقاسىن اياقپەن تەۋىپ قورلاعان سوڭ سيتان دا شارت سىندى.
— ارىستاننىڭ سىباعاسى اتقامىنەردىڭ اۋىزىندا كەتكەن سوڭ بىزگە تىشقاننىڭ نەسىبەسى دە قاناعات!.. الدە مەنەن سونى دا قىزعانىپ وتىرمىسىڭ؟!
— قىزعانعانداي سەنىڭ قاي ىرىسىڭ جۇرتقا قاسيەت بوپ قونىپ ەدى؟! قايىرشىعا پانا، قاڭعىباسقا تۇيىق بوپ كورمەگەن بايعۇستىڭ ءبىر قاپ جاڭعاققا سەمىرۋىن قاراشى!.. وسىنىڭ ءبىر ءدانىن قالدىرسام با!.. ەرتەڭ اپارىپ شترابىڭمەن قوسا لەسحوزعا تاپسىراسىڭ!
— تاپسىرماسام تارتتىرىپ جىبەرەتىن شىعارسىڭ!.. اۋسەلەڭە قارا!
— جەر اۋاسىڭ! — دەپ شاقشيدى بەسكەمپىر. — حۋاتيت!.. ءبىر ساياقتان بۇل ەلدىڭ مالى كەمىمەس!..
— تۇقىمىڭمەن جەر اۋىپ ۇيرەنگەن ەكەنسىڭ! ءبىزدىڭ بوكسە باسقان جەرىن شىرىتپەي قوزعالمايدى!
— ءشىرىتىپ بولدىڭ! حۋاتيت!.. ورەن-جارانىڭدى تۇگەل ءشىرىتىپ جىبەرمەي تۇرعانىندا كوزىڭدى قۇرت!..
ءسوزى تاۋسىلعان بەسكەمپىر سيتاننىڭ سۋىر قۇلاقشىنىن سىپىرىپ الدى دا بۇراپ-بۇراپ تاستادى. سۋىر قۇلاقشىندى ەمەس، سيتاننىڭ شىبىن جانىن شىرقىراتىپ جاتقانداي ەدى، ءبىراق مال يەسى قىڭق ەتپەستەن، رەنىش تە، اشۋ دا جوق، يدەكتەلىپ قالعان تايتەرىنى جايباراقات كوتەرىپ، ءجيدىپ كەتكەن جيرەن قىلشىق توبەسىنە جابا سالدى. بەسكەمپىردىڭ بەت-اۋزى ونان سايىن بەدىرەيىپ اسەكەڭە قارادى.
— سەن عوي وسىنى ىزدەپ كەلدىڭ؟ — دەپ سيتاننىڭ ساڭىرەيگەن تاناۋىنا سۇق ساۋساعىن تىرەپ تۇرىپ ىسقىردى.
— ولسە سۇيەگىن كومبەيتىن يت قوي بۇل! — دەدى. — يت! — دەدى. تاناۋراپ ورنىنان اتىپ تۇرعاندا وشاق باسىنداعى توقىمداي قارا جەر سولق ەتىپ موڭكىپ تۇسكەندەي بولعان. سول بويدا سيتاندى تاپتاپ كەتە مە دەپ ەدى، سۋ شالعىندى جاپىرا، قالىڭ بۇتانى قاقىراتا جىرتىپ، جىن قاققانداي بىتقىلعا قويىپ كەتتى. قاراڭعىدا ەر-تۇرمان سىلدىرلادى، ىلە-شالا ەكى اتتىڭ ەر توقىمى وشاق باسىنا كۇرس-كۇرس ۇشىپ ءتۇستى دە ءيتىنىپ وتىرعان تورتەۋى شوق ارالاس ىستىق قولامتانىڭ استىندا قالدى.
— ءلاۋحي! — دەپ ساقالىن تۇتقان ۇلپا كۇلدەن بەت-اۋزىن ارشىپ جاتىپ سيتان قاراڭعىعا كىرجيە قادالدى. ار جاعىن قالعان ءۇش كوزگە ەستىرتپەي جاسىرىپ سىباسا كەرەك، ءجۇندى اۋىزدىڭ توزىپ كەتكەن اق جەمتىر قايىسى قيساڭداپ ارەڭ باسىلدى.
ەكەۋىنىڭ ەكپىنى اققاپتالدى قوزعادى، ونىڭ ەتەگىن باسا كوتەرىلگەن "تۇلا بويى تۇڭعىشى" دا وتىرىك كۇيبەڭدەگەن بولىپ جاتىر، ءسىرا، جورتا بولسا دا جىلقىنى ىمىرتتاپ قايتپاق.
جىلقىشىنىڭ قارا قوسىن اسەكەڭنىڭ ۇمىتقانى قاشان، تەك بالا كەزىندەگى تالاي-تالاي وزەك جالعاپ قايتاتىن تاڭسىعى عانا ەسىندە قالىپتى. قارا قوستىڭ تاقىل-تۇقىل سارى قىمىزى مەن ساعىزداي سارى ىرىمشىگىنىڭ توقتىعى اش قۇرساققا ءبىر داۋرەن ەدى-اۋ. "جىلقىلى اۋىلدىڭ جەلىگى بار" دەيتۇعىن قازاقتى قارا قوستىڭ قارا تاماعى دا قۇتىرتاتىن... بۇگىنگى قارا قوس-سابالاق سامىرسىننىڭ پاناسى، توبەدە كۇركە، اياقتا تاياناق تا جوق. "قۇدايا توبا، ادامنىڭ توزعانىن كورىپ ەدىم، ازعانىن كورگەنىم وسى!" — دەگەن بەسكەمپىردىڭ كەيىسىن ەسىنە العانى سول ەدى، ەكى اتتى ارقانداپ قايتقان بەسكەمپىر ەردەن جاستىق، توقىمنان توسەنىش جاسادى دا سەرىگىنە شەشىن دەپ بۇيىردى. اۋەلى تونىن سىپىرىپ الىپ، قاراعايعا كۇرسىلدەتىپ قارى تالعانشا ۇردى. سونان سوڭ ىشكيىمىنە دەيىن تۇگەل سىپىرىپ الىپ دىمقىل توندى قوڭىلتاق جاپتى.
— ءالجۋاز نەمە سياقتىسىڭ، وكپەڭ قابىنىپ جۇرەر، — دەپ جاناشىر بولعان سەكىلدى ەدى، جالاڭاش دەنەسىنە تۇرپىدەي قادالعان قىلشىقتان تىتىرەنە شورشىپ تۇسكەن اسەكەڭدى، — كوك جامباس بولىپ كورمەگەندەي! — دەپ بالا كەزىن ەسىنە سالا سوگىپ تاستادى. ءجۇننىڭ اتى ءجۇن، بوكسەڭمەن ىرعاپ جاتساڭ دا كەپتىرىپ الاسىڭ، استانا ەمەس، بۇل تايگادا ءمۇساپىرحانا جوق، شيراتىلماي ولمەس كۇنىڭدى ويلا!..
سيتان دا ولمەس كۇنىن ويلاپ جاتقان: بالقاراعايدىڭ جاڭعاعىن ەكىنشى قاپقا نىعارلاپ، برەزەنتتى قاعىپ-سىلكىپ وشاق باسىنا توسەدى، سۋىر قۇلاقشىندى ماڭدايىنا ميلىقتاتا كەرىپ، ۇسىك الاتىنداي قۇلاعىن تاس قىلىپ بايلاپ تاستادى. سەرەيمە قاپتاردىڭ ەكەۋىن دە سۇيرەپ كەلىپ ءبىرىن اياعىنا، ءبىرىن باسىنا جاستادى دا بەل ومىرتقاسىنا سامىرسىننىڭ بىلقىلداق بۇرىنەن توسەنىش جاسادى. سيتاننىڭ ابىگەرىن جاقتىرماعانىن بەسكەمپىر قىرس قاباعىمەن تانىتىپ ەدى، سول قىرسىققان قالپى قانجىعاداعى گرەلكانى شەشىپ، تىعىنىن اعىتتى دا الدىمەن اسەكەڭە ۇسىندى.
— ءما، جۇت!.. ولگىڭ كەلمەسە جۇت!..
سپيرتكە سۋ قوسپاعان، كادىمگى توقسان التى. وزەگىنە وت كەتكەندەي قىلعىنىپ، توقسان التى رەت جۇتىنىپ بارىپ ولمەي قالدى. ىقىلىق اتىپ وتىرىپ سۋ سۇراعان، سۋ بەرە قوياتىن بەسكەمپىر مە، تالتايىپ تۇرىپ گرەلكانى اۋزىنا كەپتەپ جاتىر ەكەن، وڭەشى قىلق-قىلق، ارتىنان ماي سىمىرگەندەي راقاتتانا كۇرسىنىپ سالدى. برەزەنت استىنان سيتاننىڭ ءجۇندى اۋزى، جاماۋلى بوكسەسى كورىندى؛ ءجۇندى اۋىز بۇل دۇنيەدەن كوپ ءناپاقا كۇتپەيتىن سياقتى، ۇڭىرەيىپ جەروشاقتىڭ ىستىق قولامتاسىن اڭدىعان جاماۋلى بوكسەگە ىستىق-سۋىعىڭ ءبارىبىر سەكىلدى. بەسكەمپىر گرەلكانىڭ تىعىنىن قايتا بۇرادى دا تالتايىپ تۇرىپ، ەسىك كوزىنەن الدەبىر بۇرالقى ءيتتى قۋعانداي:
— ءاي، تۇر! — دەدى. — ءوشىر مىنا وتتى!
— وشىرمەسەم قايتپەكسىڭ؟!
— ءدۇمىڭدى قاقتاپ جەيمىن دەمەسەڭ ءوشىر!
— ايۋ بار.
— ايۋ سەندەي ساسىققا اۋىز بىلعاپ قايتسىن! ءوشىر، ءورت كەتەدى!.
وشاقتاعى قولامتانى كۇلگە بولەپ، قوزداعان شالاعا سۋ قۇيىپ وشىرگەنشە بەسكەمپىر سيتاندى تالتايىپ باقتى دا تۇردى. ءجۇندى اۋىز، جاماۋ بوكسە، سۋىر قۇلاقشىن سيتانمەن قوسا ءبىر ۋىس بولىپ برەزەنت استىنا سۇڭگىپ كەتكەندە عانا قاراعاي تۇبىندەگى قۇرعاق مۇككە ەر جاستانىپ قيسايا سالدى. كيىز ۇيدە دۇنيەگە كەلىپ، شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەندە العاشقى توسەنىشى شي بولعان قازاق بايعۇستىڭ جامباسى بولسا مامىقتى دا جاتىرقامايدى، بولماسا تايتەرى-تۋلاق تا ىزدەمەيتىن ادەتى. لەسحوزدىڭ ءبىر بولىمشەسىنىڭ باس ورمانشىسى اتانىپ، بيلىككە قولى جەتكەننەن بەرى دە بەسكەمپىر قارا قوستان ۇزاي الماپتى. ءوزى كامپورتتە جىرعاپ جاتقانداي-اق، شارۋانىڭ قايداعى ءبىر ەلسىز-كۇنسىز قيامەتىندە جۇرەتىن جانسەبىل جىگىتتى اسەكەڭ اياپ كەتتى. قارا باستىڭ قامى ءۇشىن شىرپى باسىن سىندىرىپ كورمەگەن سالت بويداقتىڭ كوزى قىردا، كوڭىلى مەن قيالى دا ەلسىز-كۇنسىز قياندا ەكەنىن قايدان ءبىلسىن. ءسپيرتتىڭ اسەرى، الدە توننىڭ قىزۋى ما، تۇلا بويى ورتەنىپ، تىنىسى تارىلا بەرگەن سوڭ كوكىرەگىن سەرپىپ تاستادى. تاس قاراڭعى تۇڭعيىق ءار تۇستان جىرتىلا باستاعان ەكەن، سول جىرتىقتان قالتىراعان جەتىم جۇلدىزدار كوشكەن بۇلتقا ىلەسە الماي، قاراعايدىڭ ۇشار بيىگىنە سوعىلىپ ىركىلىپ قالعانداي كورىندى. جىلقى ءورىپ كەلە جاتقانداي جەر دۇڭكىلدەپ ەدى، تەڭسەلگەن بالقاراعاي باسىنان ءتومپ-تومپ ۇرىپ تۇرعان جاڭعاقتىڭ ءداۋ بۇرشىكتەرى ەكەن. جەلەمىكتە قاردىڭ ءيىسى بار، قار جاۋماسا دا كادىمگى بوزقىراۋدىڭ قاربىز ءيىسى، كەلەر تاڭ شايداي اشىق بولار. تايگانىڭ قارا كۇزىنىڭ سوڭعى تۇندەرى ىزعارلى دا ازىرەيىلدەي قورقىنىشتى ەدى.
— ساپانىڭ تاس كۇركەسى دەگەن جايلاۋ وسى، — دەدى بەسكەمپىر، ول دا ىزعارلى اسپاننىڭ قىدىرماشى بۇلتىن كوزىمەن ساۋىپ جاتسا كەرەك.
— باياعىنىڭ جۇرتتى جەلوكپە مە، جەر-كوككە سىيماعانداي ءۇش كۇنشىلىك قيانعا ءۇش قونىپ قايتۋ ءۇشىن دە كوش سابىلتىپتى. توڭى شىلدەدە زورعا ءجىبىپ، قىسى تامىزدا قايتا تۇسەتىن جىنىستا مىناۋ سياقتى قاڭعىرعان يت بولماسا حايۋان دا توقتامايدى.
"قاڭعىرعان ءيتتىڭ" ادرەسى ءوزى ەكەنىن سەزدى مە، وشاق باسىندا تەرىس قاراپ جاتقان سيتان جاماۋ بوكسەسىن ءبىر ىرعاپ:
— جۋانسىپ ب ا ق! — دەپ برەزەنت استىنان كۇڭك ەتتى. — ءبىر باسىڭا بەس مىڭ جىلقى بىتسە، ءۇش كۇنشىلىك قيان تۇگىلى، قىرىم قىتايعا سىيماسسىڭ!..
— وتتاپسىڭ! — دەدى بەسكەمپىر. — ونىڭ ءبارى پريپيسكا!
سيتاننىڭ سۋىر قۇلاقشىنى برەزەنت استىنان ۇركىپ شىعىپ ەدى، اتام زاماندا قۇردىمعا كەتكەن ساپانىڭ قالىڭ جىلقىسى ءداپ بۇگىن كەلىپ وسىنىڭ ەگىنىنە تۇسكەندەي-اق شىر-پىر بولىپ، اياق استىنان اقتارىلدى دا قالدى.
— ءاي، قىرىق جىل بويى ۇندەرىڭ شىقپاپ ەدى، ەندى بۇگىن قي ساسىعان يەن جۇرتىنا كەلىپ ءبىر اۋناعانعا جال بىتە قالدى ما؟! — دەپ ساسىق كۇزەندەي ءتىسىن ساقىلداتىپ، شاق-شاق ەتتى.
— كۇن شالعان تاۋدىڭ باسىن تۇگەل جايلاپ، جەر-سۋ بىتكەننىڭ اتىنا دەيىن ەن-تاڭبا سالىپ كەتىپتى!.. ساپانىڭ تاس كۇركەسى. ساپانىڭ سارى القاسى، ساپانىڭ قۇزعىندىسى، ساپانىڭ تەكشەسى، كوك جوتا، كوكالايعىرى، تاعى نەسى بار ەدى؟! ارتىندا قالعان ۇرىق-شارقى كوگەندەپ يتجەككەنگە قۇسا دا قايتىپ كەپ، سول كۇنگەيدىڭ باسىندا ءجۇر!.. جۇرتتىڭ قارىنى مەن قارىن، ەنى مەن تۇرقىن تەڭەستىرگەندەرىڭ وسى ما؟ ءبىر كەزدە ءبيى مەن بەگىنىڭ الدىن كورە الماعان بەيشارالار، بۇگىن سونىڭ ءيتى مەن ءبيتىنىڭ ەسىگىنەن سىعالاۋعا پۇرساتى جاراماي ءجۇر!
— ە، سەنىڭ قاڭعىرىپ تەرىسكەيدە قالعانىڭ سودان ەكەن-اۋ!.. وي، بەيشارا-اي، وبال بولعان ەكەن عوي!..
ەگەس دەسە جالاڭاش قولمەن دە وت كوسەۋگە دايىن تۇراتىن اسەكەڭنىڭ دەلەبەسى مىناۋ جايباراقات جاتىستىڭ بەيبىت قىرعي-قاباعىنان ونشا تويات تابا العان جوق. ەكى بىردەي كەراۋىزدىڭ ەتىن قىزدىراتىن كوك شىبىقتىڭ ورايلى ءساتى وسى ەدى:
— قۇلاق شەكەدەن جاقسىلاپ ءبىر ۇتىك باسىپ جىبەرمەگەن سوڭ مىناۋ جاياۋ يپاستان قاراپ جاتىپ ەشكى قوتىر بولاتىن شىعارمىز، — دەپ ەكەۋىن بىردەي جۇقا شاپتان ءبىر ءتۇرتىپ قويدى.
— يتكە تاستاساڭ يىسكەمەيتىن اناۋ جيدىگەن باستا كەيبىر جەتىسكەن قۇلاق-شەكە قالدى دەپ ەدىڭ؟!
— يت جەركەنسە دە سەنىڭ ايداي اپاڭ يىسكەپ جاتىر عوي، ماعان سول دا جەتەدى!..
اسەكەڭ قانشا شاپتاعانمەن قىسىر ىرعىستان بەسكەمپىر جەڭىلگەن بولىپ قۇتىلدى، سيتان جەڭگەن بولىپ قۇتىلدى. كورىنگەن سيداعا قاسىناتىن قىرشاڭقى سيتاننىڭ كورىنگەننىڭ بايپاق ىشىندەگى باقايىنىڭ مۇكىستىگىن دە كورە قوياتىن قازىمىر بەسكەمپىرگە جەزدە ەكەنىن ەستىگەنى وسى ەدى. ءساميعانى جەر جاراتىلعاننان بىلەتىن سياقتى، الدىمەن سىرىقتاي سىمباتتى كەلىنشەكتىڭ بويىنان بەسكەمپىرگە ۇقساستىق تاپپاي ساندالدى دا ارتىنشا سول سىرىقتاي سىمباتتى كەلىنشەكتىڭ شىرىگەن مولاقتاي ءمۇجىلىپ قالعان سيتانعا قالاي كەزىككەنىنە تاڭ قالىپ ءبىراز جاتتى. ون جىلداي قاجاسىپ، ون جىلدان بەرى بىر-بىرىنەن قۇتىلا الماي، يىسىنە دەيىن ءسىڭىسىپ كەتكەن سيتان سىبولىشىنا كەلىنشەكتىڭ دە ءتاۋىرىن قيماي، كوڭىلى قىزعانىپ جاتقانداي: "باسە، مىنەزى تۇگىلى، ءمىنى دە جۇرتتان بوتەن سەكىلدى ەدى-اۋ!" — دەپ ءتۇيدى، ونداعىسى.
بەسكەمپىردى دە سيتانداردىڭ ۇيىرىنە، ءۇرىم-بۇتاعىنا قوسپاعانداعىسى. اكەنىڭ جاقسىسى جەزدەدەي-اق دەۋشى ەدى، مىنالاردان جەزدە مەن بالدىزدىعى جاقىندىقتان كورى جاۋلىققا بەرگىسىز سياقتى؛ تەبىسە قالسا اياق جەتەتىن جەردە ءدۇم ءسۇزىستىرىپ جاتىپ سالەممەن سىباسقان ەكەۋى ءبىر ساتتە ساپ تىيىلىپ، تىم-تىرىس دۇڭكيدى دە قالدى. ءبىرىن-بىرى اڭدىسقانداي، وسى تىم-تىرىستىڭ ارتىندا شارتپا-شۇرت مايدان بارداي ەدى؛ سۋىر قۇلاقشىندا تىنىس جوق، سەرەيىپ قالعان ەكەن، بەسكەمپىردىڭ بەت-جۇزى تابىتقا تۇسكەن ولىكتەي تاس بوپ قاتىپ قالعان ەكەن. "ءۇر-ر، يت، سوق-سوق-پەن!" ەكەۋىن قاجاپ قارق بولامىن دەگەن اسەكەڭ ەندى ءوزىن-وزى قاجاي باستادى...
"ەشكىنى اپا، تەكەنى جەزدە" قىلعان زاماندا اسەكەڭدە دە جەزدە بولعان. وبالى قانە، يرانباق تۋماسا دا تۋىسقانداي جاناشىرلىق جاساعان، ەلدىگى ات بايلاپ تۇسەر جالعىز قازىعى ەدى. وشارلى جاننىڭ اعىن ايىرىپ وتىرعان جالعىز سيىرىن ساتىپ، قالانىڭ جولىك-مولىگىنە جەم بولاسىڭ دەپ ترۋسيىنا تىگىپ بەرگەنىن، جالعىز تورپاعىن بىرەۋدىڭ بورداقىسىنا ايىرباستاپ قورجىنىنا سالىپ، ەلۋىنشى جىلدىڭ باسىندا وقۋعا جونەلتكەنىن ءالى ۇمىتقان جوق. بەس جىلدان سوڭ اناسىن كوشىرىپ اكەتۋگە بارعاندا جەزدەسى اپپاق قۋداي شال ەكەن. شۇڭىرەيگەن قيىق كوزدەن قياستىقتىڭ ۇشقىنىن تانىدى، ونان باسقانىڭ ءبارى ءوشىپ، ءولىپ قالعان قۋ جان عانا: قورعاسىن كەنىنەن جابىسقان سەليكوز دەگەن پالەكەت وكپەسىن تاس قىپ سەمەنتتەپ، قابىرعاسىن ساناپ سوكسەڭ قىڭق ەتپەيتىن قايران جىگىتتى سۇلاتىپ سالىپتى.
كەۋجىرىڭنەن قۇرت دومالاتقان شىلدەنىڭ شىلىڭگىرى ەدى. توبەسى تۇتىندەگەن شولاق تامنىڭ ەكى ەسەك قاتار وتسە ەسىگىڭدى تاپتىرمايتىن ماي توپىراق كوشەسىن شاڭ ەن شىجىقتىڭ ءيىسى كەپتەپ تۇر. قۇجىناعان قارا شىبىندى بۇركەنىپ جەزدەسى لاپاستىڭ استىندا تەڭسەلىپ وتىر ەكەن:
— ويپىرماي، مىنا جامان دا كىسى ىزدەيدى ەكەن-اۋ! — دەپ ءوزىن ىزدەپ كەلگەندەي قۋانىپ قالدى، كەۋدەسى كەرىكتەي جەلپىنىپ، تاناۋىنان ەمەس، يىنىنەن دەم الىپ وتىرعانداي كورىندى، ءتۇپسىز دۇنيەدەن ءبىر جۇتىم اۋانى نەسيەگە تاپپاعان كوكىرەگى جىرتىق تەرەزەنىڭ جىقپىلىنان ىسقىرعان قاڭتاردىڭ ۇسكىرىگىندەي ۇليدى.
جەزدەسىنىڭ "جامانىن" جامپوزدىڭ "جاقسىسىنا" ايىرباستامايتىن اسەكەڭ وسى جولى ءوزىنىڭ ءبىر جاماندىعىن سەزىنگەندەي، كىساپىرلىعىن مويىنداعانداي يرانباقتىڭ الدىندا ءمۇجىلىپ، ومىرىلىپ قالدى. ونى ىزدەمەگەنى بىلاي تۇرسىن، ويىنا دا الماپتى، قاپەرىندە دە جوق ەكەن. ىلعي دا "مەنى عانا كور، مەنى عانا ءبىل، ماعان قارا، ماعان قارايلاس" دەپ بار مىندەتىن الىس-جاقىنعا ارتىپ قويىپ الاڭسىز، اشقاراق وسكەن جالقى نەمەنىڭ ارانى بىرەۋگە كەۋىلىنىڭ پۇشپاعىنان قوڭسىلىق ورىن ءبولىپ بەرۋگە دە جوق ەكەن-اۋ!.. ادام بول دەپ استاناعا جىبەرىپ، ازامات بول دەپ كىسىلىكتىڭ سوقپاعىنا سۇيرەلەپ سالعان جەزدەسىنە بارمىسىڭ دەۋگە جاراماعان سوڭ، انشەيىن ەل بار دەپ الىستان ەمىرەنىپ، جۇرت بار دەپ سىرتىنان نامىسىن جىرتقان قىسىر اۋسەلەدەن نە قايىر؟! "ءاي، اسەكە-اي، يت ەكەنسىڭ-اۋ! يت!.. دۇنيە يت ەكەنسىڭ يتتەن تۋعان، مەن-داعى يت ەكەنمىن سەنى قۋعان!.."
دۇنيە كەزەك دەگەن وسى ەكەن. كەشەگى ەكى ءۇيلى جاندى اسىراعان ازامات بۇگىن ەكى ايەلدىڭ قولىنا قاراپ قالىپتى. كەشەگى جالعاندى جالپاعىنان باستىم دەگەن قايران كوڭىلدىڭ بۇگىن كوڭىلىن سۇرايتىن ەشكىم جوق، شىركىن-اي دەپ كۇرسىنگەندە ءعارىپ باسى جاماۋلى تىرلىككە سىيماي جاتىر. زورلىق دەگەن وسى دا!.. ءومىردىڭ وجەتكە دەگەن زورلىعى... ءولىمنىڭ ومىرگە دەگەن زورلىعى!.. اسەكەڭ تالاي زورلىقتى كورىپ ءجۇر، ءبىراق، ولىمنەن وتكەن زۇلىمدىقتى كورگەن جوق، اسىرەسە قان شىعارماي جان شىعارعان، قىرشىننان قيعان زورلىقتان زۇلىم زاۋال جوق شىعار...
انامدى الىپ كەتۋگە كەلدىم دەپ ايتۋعا باتپاي ءبىر جۇما جاتتى. ءبىر جۇمادا ءبىر عاسىرعا قارتايدى. ءبىراق ودان دانا دا بولعان جوق، ەشكىمگە پانا دا بولمايتىنىن سەزدى، مىناۋ ءتۇپسىز دۇنيەدەن، ساعاتىڭ جەتسە ءبىر جۇتىم اۋانى دا نەسيەگە الا المايتىنىن سەزدى، دارمەنسىزدىگىن سەزدى. وسى جەردە بالالىعىم ءوتتى-اۋ دەپ ويلاعان دا جوق. دۇنيەگە شىر ەتىپ اسحات بوپ كەلمەي، اسەكەڭ بوپ جيىرما ءبىر جاسىندا توپ ەتە تۇسكەندەي، قاجىپ، قاۋساپ كەلگەندەي... ءبىر جۇما بويى قارا دومبىرانى قاجادى. قارا دومبىرا دا ءۇنى كوتەرىلمەي قىستىعىپ، زار تۇتىپ جەر باۋىرلاپ جاتىپ الدى، كومەيى بەيىشتىڭ قوڭىر سالقىن ءۇنى ەمەس، تامۇقتىڭ ازاسىنا بۋلىققانداي. قوڭىر...
اناسى وعان تۇڭعىش رەت جامان كوزىمەن قارادى. ونسىز دا جەر تارتىپ جاتقان ادامنىڭ كۇنى بۇرىن جانازاسىن شىعارعانداي كۇڭىرەنبەي قويساڭشى دەگەنى بولسا كەرەك. جەزدە بايعۇستىڭ قاس-قاباعى مۇنى دا قالت جىبەرگەن جوق. "تارتىنبا، ءبۇي توپكە تامۇققا تارتىپ تۇرسا سەن جانىمدى الىپ قالا المايسىڭ!" — دەگەندەي اسەكەڭە ۇمىتتەنە، قيعاش كوزدىڭ كەكەسىن كۇلكىسىمەن قاراپ ەدى. كومەي ۇلىعانمەن ساۋساق جۇرمەدى، قارا دومبىرا توبەگە ۇرعانداي قاقالىپ توقتادى. ۇلىعان قارا دومبىرا ەمەس، اسەكەڭنىڭ ءوز كومەيى ەكەن.
جەزدەسى الداۋسىراتقان بولدى. قىزمەتكە تۇردىڭ ءا دەدى. اسەكەڭ تۇردىم دەگەندەي باس يزەي سالدى. قاتىن الدىڭ ءا دەدى. الدىم دەي جازداپ كوزىمەن جەر شۇقىپ قالا بەردى.
قاتىن العاندا دا حابار بەرىپ، شاقىرىپ الۋعا جاراماپتى. جۇرت سياقتى ىردۋ-دىردۋ دا جاساعان جوق، بىرەۋدىڭ "ۆرەميانكاسىندا" جولداس-جورامەن ءبىر ءتۇن دۇڭگىرلەتكەن، ءبارى دە سول ءبىر تۇنمەن بىتكەن سياقتى: ءبىر قىزدى تاڭدادى، جاراسىپ كەتەتىندەي كورىنگەن، ەندى ول دا اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ وتىر، سول كەلە جاتقان شىركىنگە "ناڭكە" بولارلىق كارى-قۇرتاڭ دا كەرەك ەكەن، شەشە جازعان دا سول ءۇشىن كەرەك ەكەن. سول ءۇشىن كەلدىم دەپ ايتا العان جوق. ءبىر مالىن سويىپ، ءبىر ايلىق پەنسياسىن شىعىنداپ، ەل-جۇرتتى شاقىردى دا ءبىر ساباق ءجىبىن قالدىرماستان ەلۋ كورپەسىن ون سىرماعىمەن قوسا ساناپ وتىرىپ كونتەينەرگە تيەپ اسەكەڭدى اقىرعى رەت تاعى دا استانانىڭ جولىنا سالدى.
مىڭ جىلقىنىڭ قىرقاسىنا قۇلاعان قىزىل كۇننىڭ شار تاباعى شەڭبەرىنە سىيماي شاتىناپ، جارىلىپ كەتەيىن دەپ تۇر ەدى. لاپىلداعان قۇپ- قۇلا دالانىڭ شىلدەلىگىنە دەيىن جانى شىعىپ بارا جاتقانداي شىرقىراعاندا ىسقىرىعى جەر جارادى. سول ىسقىرىقتان قۇلا دالا شىر-كوبەلەك اينالدى. دوڭعالاعىن جول قارىعان جۇك ماشينا ويبايىن سالىپ ىشقىنىپ، قولدى-اياققا تۇرماي بەزەكتەپ-اق كەلەدى. بەسىننىڭ قىرىق قۇبىلاتىن قارا قۇرىق ساعىمىندا شولاق تامنىڭ توبەسى ءبىر سوزىلىپ، ءبىر ءۇزىلىپ، مۇرجالارى كوكجيەككە سورايىپ كوتەرىلە بەرگەندە سول شوعىردان جىرتىلىپ زىمىراعان تۇيعىنداي قارا نوقات كورىندى. بىردە جەر باۋىرلاپ، بىردە اسپانداپ، جەلمەن شالقىعان قارا جالىن سياقتى ەدى، جاقىنداي كەلە ساعىمدا قارا جىلقى بولىپ شىقتى. شولاق تامنىڭ ايگىلى قيسىق قۇيرىق جىندى قاراسى. قارالىعى كومىردەي، قيسىقتىعى — قۇيرىعىنان، جىندىلىعى — مىنەزىنەن: قىستىڭ اق تۇتەك بورانىندا، جاز بەن كۇزدىڭ الامان كوكپارىندا قارا ايعىر قولدان-قولعا تيمەگەن، قاردىڭ قاساعى، سەركەنىڭ تەرىسى قارا ايعىردىڭ الباستىداي باستاتىن الاپات كۇشىنە شىداماي قاق ايرىلعان؛ كورىنگەن كوپشىكتىڭ استىندا ءجۇرىپ ىڭىرشاقتاي ىرسيعان شاقتا ءبىر قاپ بيدايدى بوكتىرىپ بەرىپ قارا الباستىنى ۇيىرىنە قايتاراتىن ەدى، كورىنگەن ايعىردىڭ تاقىمىندا كەتكەن بيەلەرىن بىقپىرت تيگەندەي قۋالاپ، شايناپ ءجۇرىپ جيناپ الىپ، جىن قاققانداي ءبىر اپتانىڭ ىشىندە بۇزىپ شاۋىپ، قايتادان ءوزى توقتاتاتىن... سول قيسىق قۇيرىق جىندى قارا جايلاۋداي لاپىلداپ، اتىپ بارا جاتقان ماشينانى دا توقتاتتى. يران باقتىڭ قولىندا قارا شوقپار، قارا ايعىردىڭ ۇستىڭدە اق جاپالاقتاي قومدانىپ، بىرەۋدى ۇرىپ جىعاتىنداي ءتونىپ كەلدى دە شوقپارىن ۇك ۇستىندەگى اسەكەڭە سىلتەدى: قارا شوقپار دەگەنى قارا دومبىرا ەكەن، نەردە كوپتەن وزباسا دا جەزدەسىنىڭ جۇرت قاتارلى تىڭقىلداعى بار ەدى، مۇرالىققا قالدىراتىن ارقاسى بولماسا دا قارا دومبىرانىڭ قاسيەتىن امانات قىلىپ اكەلىپ تۇر. جەزدەسى ءلام دەپ ءتىل قاتپادى. اسەكەڭ نە دەرىن بىلمەدى. اپپاق شاشتىڭ كەكىلىنەن قادالعان قيعاش كوزدىڭ قۇيرىعىندا ءبىر جىلت بار ەدى، اسەكەڭ ونى دا وقي المادى.
بار ايتقانى:
— ءاي، جامان! مەن ولگەندە توپىراق سالۋدى ۇمىتپا! — دەپ ايقاي سالدى.
نەشە كۇندەي ءتىل قاتپاعان جەزدەنىڭ بارىنە ايتار جاۋابى دا، ارىزى دا وسى ەدى. جىندى قارا جىن قاققانداي بەزىپ الا جونەلگەن، بارا-بارا قارا جالاۋداي جەلبىرەپ، شولاق تامنىڭ ءبىر سوزىلىپ، ءبىر ۇزىلگەن كوكجيەكتەگى كوپ مۇرجالارىن تاپتاپ بارا جاتتى... اسەكەڭ بۇدان كەيىن جەزدەسىن ءبىر-اق رەت كوردى. تۇسىندە كوردى. قيسىق قۇيرىق جىندى قارانى ەرتتەپ ءمىنىپ ەسىك الدىندا تۇر ەكەن.
— ال، اسەكە، مەن اتتانىپ بارامىن، امان بول! — دەدى.
ەرتەڭىنە جەزدەڭ دۇنيە سالدى دەگەن حابار الدى. سول ءتۇنى الدەبىر ناكوس قارا دومبىرانى ءبىر ساعاتقا جاتا جابىسىپ سۇراپ اكەتىپ، ەرتەڭگىسىن شاناعىنان قاق ايىرىپ اكەلىپ ەدى...
استانادان ارا قونىپ، اۋىلعا جەتكەنشە ەل-جۇرتى دەنەسىن توپىراققا بەرىپ تە قويىپتى. انشەيىندە جاۋ شاپسا دا بوكسەسىن كوتەرە الماي بورسىتىپ الاتىن قازەكەم ولىمگە كەلگەندە پىسىق-اق، ءمايىت شىركىن قايتادان تۇرىپ كەتەتىندەي الدى-ارتىنا قاراماي اپتىعاتىن ۇلى قاسيەت بار-اۋ!.. اسەكەڭ جەزدەسىنىڭ سوڭعى تىلەگىن دە ورىنداي المادى. ونىڭ سوڭعى ەلەسى دە كوز الدىندا قارا جالاۋ بوپ جەلبىرەپ كوكجيەكتە قالىپتى. سونان كەيىن ونى تۇسىندە دە كورگەن جوق. سونان كەيىنگى كورگەنى دە، كورە-كورە سۇيەلدەي كوزىن جارا، كوڭىلىن جارتى قىلعان مىنا سيتاندار. بۇلار دا بىرەۋگە جەزدە، بىرەۋگە جار، بىرەۋگە اكە... سۋىر قۇلاقشىن، ءسۇر برەزەنتتىڭ استىندا سۋدان شىققان تىشقانداي ءبۇرىسىپ جاتقان سيتانعا جانى اشىعىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق كىسى اياپ، باردى قوشەمەتتەپ، جوقتى مۇسىركەپ كورمەگەن قاسات تا قايىرىمسىز تاكاپپارلىق تاعى دا جىبەرمەي قويدى. جالپى جان اشۋ، قايىرىم دەگەن ۇعىم اسەكەڭنىڭ ساناسىنا قوندى ما ەكەن؟ ويتكەنى، ءتىرى پەندەدەن قايىر كۇتكەن جان ەمەس، ال جۇرتقا كەلگەندە: "مىناۋ مەندە قالا تۇرسىن"، — دەپ بويىنداعى ءبىر نارسەسىن نە جاسىرىپ، نە جىرىمداپ كورگەن جوق، ۇستىندەگى ءبىر كيەر، استىنداعى ءبىر مىنەردىڭ ءوزىن وسى مەنىكى-اۋ دەپ مەنشىكتەۋگە تىرىسپاعان جان. اسەكەڭدى بىلەتىندەر ودان ءبىر نارسە سۇراۋدان يمەنەدى، ويتكەنى ونىڭ بار بىتىمىندە كورىنىپ تۇرعان ارتىق شەل دە جوق، ال سۇراعانعا بارىن تاستاپ كەتسە، ەسەپشىل پەندەلەر ەرتەڭ قايتارىپ بەرەر ءدال سونداي قارىمى مەن مىندەتىنەن قورقادى. ال اسەكەڭ بىرەۋگە ءبىر يگىلىگىن وتكىزىپ جىبەرسە، مىناۋىڭدى قايتىپ ال دەپ ايتا ما دەپ ودان قاشىپ جۇرەتىن ادەتى. بۇعى سوۆحوزىنىڭ جىلقىسىنا قوسقان جالعىز بايتالىن بەس جىل وتكەن سوڭ ىزدەپ كەلىپ وتىرعان ءتۇرى وسى.
قازان-وشاعىنا مىڭ تاراقان بىتپەگەنى ەسىندە جوق، جىلۋعا مىڭ سوم قوسامىن دەپ اۋزىنان قاعىنعانىن قايتەرسىڭ. سول قارىزى جاتسا جامباسىنا، تۇرسا تابانىنا باتىپ، ەل كوزىنەن قاشقاقتاپ جۇرگەندە بەسكەمپىردىڭ كەلە قالعانى. جىلۋدىڭ كاسسيرى وسى ەدى، اقىلداسا كەلگەندە ويىنا ورالعانى جالعىز بايتال بولدى. "ءوزىڭ ديۋاناسىڭ، كىمگە ءپىر بولاسىڭ" دەمەكشى، باسىندا پاناسى، باۋىرىندا بالاسى بار سيتانعا جانى اشىعانداي ءقايبىر قۇدىرەتى، ءقايبىر مەيماناسى تاسىپ تۇر ەدى؟!
استاناداعى اناسى مەن جالعىز كۇشىگىنە سىباعاسىن جىبەرمەگەنىنە دە ءبىر اي بولىپتى. دۇنيەنىڭ ەسەبى مەن قيسابىنان قاشامىن دەگەن قايران باس تايگادا جۇرسەڭ دە قۇرىعىنان قۇتقاراتىن ەمەس. شىركىن، قارساقتىڭ ىنىندەي الدىڭمەن كىرسەڭ اينالىپ كەرى شىعا المايتىن الماتىنىڭ "ۆرەميانكاسىندا" وتكەن سوناۋ ءبىر ۋايىمسىز كۇندەر دە وزىنشە ءبىر قايتىپ ورالمايتىن داۋرەن ەكەن-اۋ!..
ءبىر پەندەگە وكپەسى جوق، بارىنە ءوزى جاۋاپتى. قايماقتاي ەرىنى قايقيىپ مايىسىپ سويلەگەندە جىلاننان ارقان ەسەتىن سيقىرى، ەركەك اتاۋلىنى ەرىتپەي قويمايتىن داۋسى بار ەدى. سويتسە سول ەرىن سۇيۋگە عانا بىتكەن ەكى جاپىراق ەت ەكەن، ونىڭ ءوزى دە ەكى كۇننەن سوڭ كەرمەك تاتىدى. بەس جىل ءبىر جاتاقحانادا، ءبىر بولمەدە قاتار جاتقان لەكسەي لەكسەيچ تە العاش كورگەندە-اق:
— كاك جەنششينا سليشكوم پرياتنايا، نو كاك چەلوۆەك ستراشنو فالشيۆىي! — دەگەنى بار. دەدى دە ۇيلەنۋ سالتاناتىنىڭ "تومالاعىنا" دا كەلمەي قويدى، قايتىپ اسەكەڭنىڭ بوساعاسىن اتتاماي قويدى. لەكسەي لەكسەيچ اتتاماي قويعانداردىڭ الدى ەدى، ەكى جىلدا دوس-جاراننان تۇگەل ايىرىلىپ، ساساي بولعان قۇلاننىڭ ايعىرىنداي جالعىز قالدى. ونىڭ ەسەسىنە قايماق ەرىن اسەكەڭدى ءبىر جىلدا جاتتاپ الدى:
اسەكەڭنىڭ كىرپيازدىعى، اسەكەڭنىڭ مىنشىلدىگى، اسەكەڭنىڭ كەكەسىنى، اس ىشسە دە اسەكەڭنىڭ مانەرى، ءجۇرىس-تۇرىسى دا اسەكەڭنىڭ مانەرى... اسەكەڭە جەكە مەنشىك دىم قالدىرعان جوق، تەك وزەگىندە اسەكەڭنىڭ ءوزى جوق، اسەكەڭنىڭ وتىرىك اداسى بولدى دا شىقتى. زيالى قاۋىمدى بىلاي قويعاندا اسەكەڭ وزىنەن-وزى ۇيالاتىن بولدى. ءبىر شاڭىراقتا ءبىرى باقسى، ءبىرى سونىڭ جاڭعىرىعى بولىپ جارىسىپ جۇرگەندە دۇنيەگە جالعىز ۇل كەلدى. ءبىراق جاڭعىرىق دۇنيەگە ۇل اكەلدىم دەگەن جوق، استانانىڭ "ينتەللەكتۋالدى" ءبىر مەكەمەسىندە اسەكەڭدى قايتالاپ، "اسا ءبىر ينتەللەكتۋالدى كەلىنشەك" اتانىپ، بىرەۋدى جۇتىندىرىپ، بىرەۋدى جۇلقىندىرىپ ءجۇرىپ جاتتى. دەگەنمەن جاتتاۋعا تۇرارلىق اسەكەڭنەن باسقا دا ەركەكتىڭ ەكزەمپليارى بار ەدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە: كەتەمىن دەدى. دەدى دە، كەتتى دە قالدى. اسەكەڭ وكىنگەن جوق. جاڭعىرىق تا وكىنگەن جوق، تۋىسىنان ەمشەك كورمەي اجەسىنىڭ باۋىرىندا وسكەن جالعىز ۇلدى تاستاپ-اق كەتە بەردى. اسەكەڭنىڭ قۋىقتاي ەكى بولمەسى، ايدىڭ اياعىنا بىردە جەتىپ، بىردە جەتپەي قالاتىن جالاقىسى جالىقتىرعان شىعار. "ەركەكتىڭ وزىڭمەن جاستىسىن ەمەس، استىسىن تاڭدا، — دەپ قىز-قىرقىن، قۇربى قۇلاقتارعا مايىسىپ وتىرىپ اقىل ايتۋشى ەدى. — جاستىڭ تىز ەتپە قىزۋىنان باسقا جانىڭدى جۇباتار دانەڭەسى جوق، ەگدەنىڭ ەرمەگى از بولسا دا ءبىر مىنەر كولىك، شاڭىراعىڭا كورىك، جۇرتقا قاھارى، جاس پەن جاسىققا بيلىگى جۇرەدى، سونىڭ ءبارى سەنىكى" — دەيتۇعىن. سول ارمانىنا جەتتى.
وزىنەن جيىرما جاس ۇلكەنگە شىققانىنا دا وكىنگەن جوق. بىرەۋدىڭ جاڭعىرىعى بولىپ، ءسوزىن دە، مىنەزىن دە ساتىپ كۇن كەشكەنشە بىرەۋدىڭ داۋلەتى مەن بيلىگىن مالدانىپ، وزىڭە دە، وزگەگە دە ءقادىرلى بولعانىڭ اناعۇرلىم وڭاي دا سىيلى شىعار...
بايعۇس، سول داۋلەت پەن بيلىكتىڭ راقاتىن ۇزاق كەشە المادى، جىلعا جەتتى مە، جەتپەدى مە، اياق استىنان دۇنيە سالدى. وتىرىك شىعار دەپ اسەكەڭ سەنبەپ ەدى. جالعىز كۇشىگىن ەرتىپ توپىراق سالۋعا بارعان. جاڭعىرىق بىرەۋدىڭ ءولىمىن جاتتاپ وتىرىك ءولىپ جاتقانداي كورىندى. وتىرىك بولمادى. ءبىر تۇرسا، كوردەن جاڭعىرىق تۇرىپ كەتسە كەرەك ەدى، ءاي، ول دا قايتا تۇرىپ كەتە المادى-اۋ... زورلىق — جۇرتتىڭ بارىنە دە ورتاق زاۋال ەكەن.
اسەكەڭ سودان بەرى بويداق، التاي ءوڭىرىنىڭ فولكلورلىق ان-كۇيىن جينايمىن دەپ ەكى جىل قاتارىنان ەكسپەديسيا باسقارىپ كەلىپ، اقىرى وسىندا قالدى دا قويدى. جەردىڭ جانناتى التايدان اسپايتىن شىعار دەپ ەدى، اۋاسىمەن كۇن كەشسە دە بۇل وڭىردە ادام ولمەيتىندەي كورىنگەن، اتتەڭ، ەگەرلىك قىزمەت تابىلسا دا تايگادا تىرپ ەتپەي جاتار ەدىم دەپ اۋدان باسشىلارىنا قۇلاق قاعىس جاساي سالعان، ايۋدى دا دوكەت پىشاقپەن قينايتىن ورماننىڭ دوكىر جۇرتى اسەكەڭنىڭ قالجىڭىن شىن دەپ ۇقسا كەرەك، كەلەر جىلى بىرەۋدىڭ قولى جەتىپ، بىرەۋدىڭ قولى جەتپەي جۇرگەن ەگەرلىك قىزمەتىن دە، باسپاناسىن دا سايلاپ قويىپتى. ادام الداپ كورمەگەن پىشانا باسى، قالجىڭ ەدى دەۋگە ارى بارمادى، ءتۇبى ءوزىم دە تۇراقتاپ قالماسپىن، بىرەر جىل ەرمەك قۋىپ جۇرە تۇرايىن دەگەن. كوڭىل جاتىعىپ العان سوڭ كەڭ دۇنيەنىڭ راقاتى تۇگىل، جالعىزدىقتىڭ ازابىن دا قيىپ كەتە المايدى ەكەنسىڭ. سونىمەن ءجۇرىپ جاتىر، وزىنە عانا شەرتىپ، ءوزى عانا تىڭداپ جۇرگەن بىرەر قاقپايلارى دا بار. استانادان ادەيى ىزدەپ كەلگەن لەكسەي لەكسەيچ ەكى-ۇش "دۇنيەسىن" وزىنە بىلدىرمەي ماگنيتوفونعا جازىپ اكەتىپتى. وكىنگەن دە جوق، وكپەلەگەن دە جوق. راديودان نەشە دۇركىن تىڭداپ ەدى، كوكەيگە قوناتىن سياقتى. ءبىراق اۆتورى اسەكەڭنىڭ ءوزى ەمەس، باسقا ءبىر اسەكەڭ بولىپ، جات بولىپ كەتكەن، كوكەيدەن ەگىلىپ شىققان اششى كۇيدىڭ سارىنىن التايدىڭ تايگا تىنتكەن ەگەرىنە تەلىپ تە جاتقان ەشكىم جوق، ىزدەگەن دە ەشكىم جوق. اۋەلدە زيالى قاۋىم اسحات جىندانىپتى دەسىپ ەدى، ارتىنان ايۋ جەپ كەتىپتى دەگەن لاقاپتى دا ءوز قۇلاعىمەن ەستىدى. شىندىققا سەنۋدەن قالعان جۇرت بۇگىندە وتىرىك پەن وسەكتى شاريعاتتىڭ زاڭىنداي ءقادىر تۇتاتىن بولعان سوڭ دارداي ازاماتتى دا ايۋدىڭ اش قۇرساعىنا قيا سالعان دا. ەڭ قىمباتى — ەلدى، جەردى سەزىنۋ مە دەپ ەدى. تايگانىڭ سيتان سىبولىشىن استانانىڭ جاتتاندىسى مەن جاڭعىرىعىنا ءالى كۇنگى ايىرباستاعىسى جوق. ەندى ويلاپ وتىرسا، ەگەر دەگەن كاسىپتى تەك ءوزىنىڭ عانا ماڭدايىنا جازىپ قويعانداي، مۇنان كەتسە قاڭعىرىپ قالاتىنداي، اشتان ولەتىندەي ءبىر ۇرەي، ءبىر جاسقانۋ ۇزىنى مەن كولدەنەڭى ءبىر ايقايدان اسپايتىن تۋلاقتاي قۋىسقا تىرپ ەتكىزبەي تاندى دا تاستادى. قۋىقتاي ەكى بولمەدە قالعان جالعىز كۇشىگى مەن اناسىنا دەگەن ءبىر اۋىز سالەمىن دە "پوچتوۆىي پەريەۆودتىڭ" ىرعىنداعى حاتقا ارنالعان ويماقتىڭ ۇياسىنداي بوس ورىنعا سىيعىزىپ ءجۇر. وبالى كانە، ەكى جىل مەككەگە بارىپ كەلگەنشە سيتان سىبولىشى مۇنى جوقتاتپاي جالعىز ۇلدىڭ سىباعاسىن جىبەرىپ تۇرىپتى... ياپىراۋ، ۇلدىڭ ۇلكەنى كەلەر جىلى ون جىلدىقتى بىتىرەدى ەكەن-اۋ!.. وقۋعا تۇسە قالسام تەك اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ ورمان فاكۋلتەتىنە بارامىن دەپ وتكەن ءبىر حاتىندا وتتاعان سياقتى ەدى، ول نەمە ورماننان نە جەيدى؟..
سونى ويلاعاندا اسەكەڭنىڭ ۇيقىسى شايداي اشىلدى. ايدالادا جولىققان ەكى قازاق اياق سۋىتار جەر تاپپاعانداي، "ارى وتىرشى" دەپ ءبىر-بىرىن جىلى ورنىنان قوزعاپتى دەۋشى ەدى، جالعىزدىقتى دا پەندە بالاسىمەن بولىسپەگەن مەشكەي بايعۇس التايدىڭ اۋاسىن ءوز كىندىگىنە دە قيماي جاتقانىن قاراشى. بۇل ەگويزم دەگەن ءيتىڭنىڭ شەگى بار ما ەكەن؟! جەل دە جوق، جەلگە ىلەسە الماي قاراعاي باسىنا ىركىلىپ قالعان الگىندەگى جۇلىم-جۇلىم بۇلت تا جوق. اسپان قاڭىراپ بوس جاتىر. ءار تۇستان جىلتىراعان قالتىراق جۇلدىزدار قاڭىراعان اسپاننان تۇراق تاپپاي قاڭعىرىپ ءجۇر ەكەن. مەلشيگەن مەڭىرەۋ اسپاننىڭ سۇسى دا وڭمەنىڭنەن وتكەندەي ەدى، جەل تۇرماي ىسقىرعان بال قاراعايدىڭ شاشاق ءبۇرى ۇسكىرىكتىڭ ىزعارىن اكەلگەندەي. جۇلدىزدى كورىپ جاۋراپ، توڭازىپ قالعان ەكى قولىن شولاق قارا توننىڭ قوس جەڭىنە تىعا بەرگەنى دە سول ەدى، ىرگەدەن الدەنە ساتىر-سۇتىر ەتتى دە ارقانداۋلى ەكى ات وسقىرىنىپ، قۇلانىڭ جەر تارپي كىسىنەگەن داۋسى ەستىلدى. اسەكەڭ باسىن كوتەرگەندە قوربيعان بىرەۋ وشاق باسىندا سەلتيىپ تۇر ەدى، ەڭكەيە بەرىپ سيتاننىڭ سيراعىنا قول جۇگىرتتى دە قارا قوستىڭ وپىر-توپىرىن شىعارىپ، وكىرىپ-باقىرىپ اپ-ساتتە جوق بولدى. اسەكەڭنىڭ ءا دەگەندە ەسىنە تۇسكەنى قۇلا بەستى بولاتىن. قۇلا بەستى كىسىنەگەندە مۇنىڭ دا قۋ جانى شىعىپ كەتە جازدادى. انادان تۋعانداي تىر جالاڭاش قالپى ۇمتىلا بەرىپ الدەكىمگە شالىنىپ ۇشىپ ءتۇستى دە جەروشاقتىڭ سۋىق قولامتاسىنا بارىپ بۇرق ەتتى. جان-دارمەن قايتا تۇرعاندا ۇيقى-تۇيقى سيتان سىبولىشى:
— و، اكەڭ!.. الىپ كەتتى! — دەپ ەسەڭگىرەپ وتىر ەكەن.
— كىمدى الىپ كەتتى؟!
— كىمدى بولۋشى ەدى؟! قاپتى!.. قاپتى الىپ كەتتى-داعى...
سەرەيگەن قالپى ءمىز باقپاي جاتقان بەسكەمپىر باسىن كوتەرمەستەن:
— الباستىداي ەربەڭدەمەي نە كيىن، نە جات! — دەپ اسەكەڭە زەكىپ تاستادى.
— ول كىسىنىڭ كەلەتىنىن ءبىلىپ ەدىم، — دەپ زەكىپ الىپ، سىلق-سىلق كۇلسىن كەلىپ. — سىباعاسىنا كەلگەن دە، ايتپەسە، سيتانداي ارامدا ايۋدىڭ نە جۇمىسى بولىپتى!..
كۇلەدى ەششە! بىرەۋ قول-اياعىن تۇگەندەپ الا الماي جۇرسە، بىرەۋدىڭ جوق جەردە كۇلكىسى تاسيدى ەكەن-اۋ!.. الگىندە عانا سەرپىپ تاستاعان قارا تونىن تابا الماي اسەكەڭ سيداعا ءتۇسىپ كەتە جازدادى. بەتى سۋ، ءتۇبى شوق ىستىق قولامتاعا بوكسەسىن تىعىپ الىپ ونسىز دا جەتىسىپ تۇرعانى شامالى ەدى. ساندالىپ ءجۇرىپ-اق كەبىن كيگەن الباستىداي ەربەيىپ تۇرعان الدەكىممەن بەتپە-بەت ءسۇزىسىپ تاعى دا شالقاسىنان تۇسكەنى. سويتسە، ىڭىردە قاراتايدىڭ بۇتاعىنا كەرىپ قويعان ءوزىنىڭ كويلەك-دامبالى ەكەن. بەسكەمپىردىڭ دە شىعارمايتىنى جوق، زارە-قۇتىڭدى الايىن دەسە ادام تال تۇستەگى كولەڭكەسىنەن دە قورقادى ەكەن-اۋ... قارا تون ۇشتى-كۇيدى جوق بولدى دا سەرەيىپ مۇز بوپ قالعان كويلەك-دامبالىن كيە الماي اسەكەڭ ءابۇيىرىن الاقانىمەن جاسىرىپ ءيميىپ قايتىپ كەلدى جەروشاقتىڭ قولامتاسى جىبىر-جىبىر قوزداي باستاپتى، ەرنەۋىندە يتاياق اڭدىعان لاقسا توبەتتەي ەمىنىپ وتىرعان سيتان سىبولىشى جاتىپ كەپ جىرقىلداعانى:
— ياپىراي، جۇرت وتتىڭ كوزىن كوسەۋمەن اشاتىن ەدى، سەن بوكسەڭمەن ۇرلەيدى ەكەنسىڭ-اۋ! — دەپ شاشىراپ كەتكەن كوز-كوز شوقتى ساۋساعىمەن جيناپ وتىر، ءوزىنىڭ ءبىر قاپ جاڭعاقتان ايىرىلىپ، ومپيىپ قالعانى ەسىندە جوق.
— ەركەك بولعانىڭا دا شۇكىر، ۇرعاشى بولعانىندا كوتەرىپ كەتكەندەي ەكەن-اۋ! — دەپ كۇلكىدەن ىقىلىق اتتى.
— ناعىپ تۇرسىڭ، ءتىل-اۋىز بار ما؟
— تون جوق.
— تون دەيدى عوي!.. بىرەۋ بوركىن تاپپاي وتىرسا!..
ساسقاندا ايۋعا لاقتىرعان سۋىر قۇلاقشىندى قارا تونمەن قوسا سيتان تاياق تاستام جەردەن تۇگەندەپ الىپ كەلدى ءبىر قاپ جاڭعاقتى ايۋعا ساداقاعا بەرىپ، كوپتەن بەرى ەسكىرىپ قالعان كوڭىل-كۇيدىڭ كۇلكىسىن قايتارىپ العان جىگىتتەر ءتۇن ورتاسىندا قايتادان وت جاعىپ، قارا شاۋگىمدى موسىعا قايتا ىلگەندە بەسكەمپىر دە باسىنا جاستانعان گرەلكاسىن سولاڭداتىپ جەروشاققا جاقىنداپ ەدى.
2
تاڭ بوزىنان تۇرىپ قارا بيەمەن الىسقان اسەكەڭ سيىر ساسكەدە شوكەلەپ قالدى. جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن اشۋ اساۋ سيتاننىڭ تۇنگى قوناعى قوڭىر ايۋدان بەتەر بولىپ شىقتى: اۋەلى شالماعا جاقىنداتپاي دىڭكەنى قۇرتىپ ەدى، قالىڭ توبىرعا اكەلىپ قاماعان سوڭ دا دونچاك شاتىس وڭكيگەن جيرەن ايعىردىڭ تاساسىنا تىعىلىپ الىپ قۇرىق بويلاتپاي قويعانى. ءوزى دە جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتكەندەي سىزداي بوپ سوزىلىپ الىپتى، تۇگىن تەر شالعان سوڭ سۇلىكتەي جىلتىلداپ، وق سىيمايتىن ساڭىلاۋدان سىناپتاي سىپ ەتە قالادى. بەس جىل بۇرىن ىرىمعا دەپ اكەلىپ قوسقان شولاق بايتالى، جاباعىسى، تايى، قۇناجىن بايتالىمەن ءتورت قارا بولعان ەكەن، — ءبارى دە وزىنە تارتقان مەڭسىز قارا، ءمىنسىز بىتىمىمەن كوز سۋىرعانداي. ءمىنسىز مالدىڭ وسپەيتىنىن بىلە تۇرا بيەسىنىڭ ادەمىلىگىنە قىزىققان اسەكەڭ اۋەلدە ۇستاتپاسا ۇستاتپاي-اق قويسا ەكەن دەپ ەدى. ءبىراق ەكى كوزى شاتىناپ، تاناۋى كورىكتىڭ كومەيىندەي دەلديىپ، قىبىر ەتسەڭ وق جىلانداي اتىلايىن دەپ تۇرعان قارا بيە ەگەسكە شاقىرعان سوڭ، اسەكەڭ دە ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي نامىسقا باستى. بۇرىن مۇنداي قيقارلىقتى كورمەگەن، ءتۇزۋ جول مەن كومبەنىڭ اراسىن ەكپىنىمەن عانا ولشەپ ۇيرەنگەن قۇلا بەستى دە يەسىنىڭ قاباعىن تاقىمىنان سەزگەندەي، قۇيىنداي ءۇيىرىلىپ، قالىڭ جىلقىنى ءۇش دۇركىن شىر اينالدىرا قولاتتىڭ تۇيىعىنا ءۇش دۇركىن قۋىپ تىقتى دا، سەندەي سوعىلىسقان قالىڭ توبىردى كەۋدەسىمەن قاق جارىپ قارا بيەنىڭ تاس توبەسىنەن شىقتى. قىل ارقاندى قىل مويىنعا تاستاپ جىبەرىپ، ەكىنشى باسىن ەردىڭ ارتقى قاسىنان شالا ءۇش وراپ ۇلگەرگەن اسەكەڭ قۇلا بەستىدەن قارعىپ ءتۇسىپ، قارا بيەنىڭ قۇلاعىنا قىل ارقاندى تاپتاپ جەتىپ ەدى؛ جىلقى دەسە قورقىنىش، ۇرەي دەگەندى سەزىنىپ كورمەگەن اسەكەڭنىڭ ءداپ وسى جولى تۇلا بويى قالشىلداپ، قارا بيەنىڭ كوزىنە تۋرا قاراۋدان جاسقاندى: شاراسىنان اعىپ تۇسەتىندەي قوس جانارى قانتالاپ، ولمەسپىن-اۋ، ولمەسەم كونبەسپىن-اۋ دەگەندەي قورقىراپ جاتىپ الدى. اسەكەڭ ەت قىزۋىمەن قىل ارقاندى ەزۋگە سالىپ جىبەرىپ نوقتالادى دا ءتورت تاعانداپ سىرەسىپ تۇرعان قۇلاعا قايتادان قارعىپ مىنگەن، قارا بيە اسپانعا ءۇش رەت اتىلعاندا قۇلا بەستى ءۇش دۇركىن جەر ءسۇزىپ بارىپ تۇرىپ كەتتى. جەر موڭكىگەندەي اسەكەڭنىڭ كوز الدى وپىر-توپىر ەدى، الدەن ۋاقىتتا ەسىن جيسا — قىل ارقان جەل قاققان دومبىرانىڭ ىشەگىندەي دىڭ-دىڭ كەرنەپ تۇر ەكەن: ءبىر باسىندا سىرەسكەن قارا الباستى، ءبىر باسىندا تىرەسكەن قۇدا بەستى، قالشيىپ اسەكەڭنىڭ ءوزى وتىر. ۇشەۋىندە دە ءۇن جوق. ءبىر شەتتە بەسكەمپىر، سيتان سىبولىشى پاتلاسىمەن سوستيىپ-سوستيىپ قاراپ تۇر. ۇشەۋىندە دە ءۇن جوق. اسەكەڭ قۇلا بەستىنىڭ قابىرعاسىنا كىرىپ كەتكەن تاقىمىنا تاڭ قالدى. قاس قاعىمدا جىل وتكەندەي بولىپ ەدى. جيرەن دونچاكتىڭ ءۇيىرى قولاتتان اسا بەرگەندە قۇلىندا داۋسى شىرقىراپ قارا جاباعى بوكتەردەن اعىپ ءتۇستى دە قارا بيەنىڭ باۋىرىنا كەپ تىعىلدى. قارا بيە تىرس ەتكەن جوق. قۇلىندا داۋسى شىرقىراپ قارا تاي بوكتەردەن اعىپ ءتۇستى دە قارا بيەگە جەتە بەرىپ قاتتى دا قالدى. قارا بيە تىرس ەتكەن جوق. قۇلىندا داۋسى شىرقىراپ قارا قۇناجىن بوكتەردەن اعىپ ءتۇستى دە قارا بيەنى شىرق اينالدى. قارا بيە تىرس ەتكەن جوق ەدى. قارا بيەنى تۇرعىزىپ قويىپ باۋىزداپ جاتقانداي قارا جاباعى، قارا تاي، قارا قۇناجىن قوسىلىپ بەرىپ شۇرقىراعاندا اسەكەڭنىڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلاعان... ەندى ءبىر ساتتە ايىلى قاقىراپ كەتكەن ەرىمەن قوسا توڭقايىپ جەردە جاتىر ەكەن. ال باۋىزدا دەگەندەي قارا بيە بەدىرەيىپ ءالى تۇر. اسەكەڭ قونىشىنان قارا كەزدىگىن سۋىردى دا قىل ارقاندى نوقتاسىنان شورت قيدى. قارا بيە سوندا دا تىرس ەتكەن جوق. "ۇيات بولدى-اۋ، ۇرعاشىنى ەڭ قۇرىسا يىسكەپ قالايىقتا"، — دەگەندەي قۇلا بەستى كۇدىرەيىپ كەلىپ قارا الباستىمەن تاناۋ ءتۇيىستىردى دە كۇرس ەتكىزىپ قارا جەردى ءبىر سوقتى. كەلى تۇيگەندەي قارا جەردىڭ قۇيقاسى كۇرسىلدەپ الا جونەلگەن، جيرەن دونچاك جان ۇشىرا بوكتەردەن اعىپ كەلەدى ەكەن...
اسەكەڭ شوكەلەپ قالدى. العاش رەت جىلقىدان مەسەلى قايتقان اتقۇمار شىركىن ءوزىنىڭ تاعى ءبىر وسالدىعىن مويىنداپ تىندى. بۇل مويىنداۋ — قىر ارقاندى ەر قاشتى تايعاناق قىپ، جىلتىراتىپ جىبەرگەن قىرىقتىڭ قىرقىلجىڭ دەيتۇعىن تاۋقىمەتى ەكەنىن دە سەزگەن. بەستىسىندە بۇلاداي الباستىعا بۇزىپ شابا الماي ايىرىلىپ، قىرقاعا قىجىلمەن قيتىعا قاراعان قۇلا بەستىنىڭ كوزىنەن قىزعانىشتىڭ وتىن اڭعاردى دا اسەكەڭ ءبىر كۇرسىنىپ ورنىنان تۇردى.
— ءاي، شىگىتىم، اناۋ قارا الباشتىڭدى اتىپ شەشەڭ دە "ءوشىڭ ءبىل، ال اناۋ قارا قۇناشىنىڭ مەنىكى! بەش شىلعى ەڭبەگىمنىڭ نارقى شول!
اققاپتال ەكەن. ءتىلىنىڭ دە جاۋىرى بار ما، ىستىق شاينامانى تاڭدايىنا تيگىزبەي كومەيىنە وراپ تۇرعانداي، "ج" مەن "س"-نىڭ قايسىسىنىڭ قارعىس اتقانىن اسەكەڭ اڭعارعان دا جوق قۇلاعىنا جاقپاعانى ءتىلىنىڭ تالپىشتىگى دە ەمەس، اق مالىڭدى اتىپ جە دەگەن اقىلى ەدى. قارا بيە مال ما ەدى؟..
قارا بيەنىڭ ارقانعا توقتاماي كەتكەنىنە اسەكەڭنىڭ جەلىكپە كوڭىلى تاعى دا كۇجىرەيىپ شىعا كەلدى. ەسەك جەتەلەسەڭ قايتەر ەدىڭ؟.. تەك بۇعان دەيىن بەدەلى ءتۇسىپ كورمەگەن قۇلا بەستىدەن كەشىرىم سۇراعانداي ارقاسىنان سىلاپ بارىپ ەر سالدى.
— ايۋ سوققىردى اتىپ جەمەسە، تىرىسىندە ماڭىنا ادام جولاتا ما! — دەپ سيتان سىبولىشى جاناشىرلىق جاساپ تۇردى.
— جەسە جەيت-تاعى، بۇگىندە بالەنشە مالىن اتىپ جەپ وتىر دەگەن دە ماقتانىش بولعان جوق پا! — دەپ بەسكەمپىر مىرس-مىرس كۇلىپ تۇردى.
— جەۋ، جەۋ... ايتەۋىر جەۋ. وسى جۇرت كۇنى-تۇنى نە جەپ ءجۇر وسى؟ نەگە جەپ ءجۇر؟ نە ءۇشىن جەپ ءجۇر وسى؟!
تاس كۇركەدەن تالدىبۇلاققا تۇسكەنشە ءبىر-بىرىن كەزەك قاجاعان ءۇش جىگىت، اڭگىمەنىڭ اياعىن تاعى دا قارا بيەگە، سىرىسىنەن ءسىڭىرى شىعىپ ءجۇرىپ جىلۋعا مىڭ سوم اتاعان اسەكەڭنىڭ جومارتتىعىنا تىرەپ ەدى، كۇنى بويى ەكەۋىن جانىقتىرۋعا جىلت تابا الماي كەلە جاتقان بەسكەمپىر.
— اسەكە، ءتۇبى سول قارا بيەنى سيتەكەڭە بايلاپ تىناتىن شىعارسىڭ، — دەپ الىستان شالا باستادى. — مالدى تاپقانعا باقتىر، وتىندى شاپقانعا جاقتىر دەۋشى مە ەدى؟.. اقىرى، جالعىز بايتالدىڭ باسىنا يە بولا المايدى ەكەنسىڭ، ءوسىمىن ءپاتلانىڭ جاۋىر تىلىنە جەم قىلعانشا ءىشىنىڭ مايەگى بار سيتەكەڭنىڭ ورىسىندە ءجۇرسىن دە!..
— ءبىر ءيتتىڭ قۇنىن بولىسە الماي الدىمىز يتجەككەننەن قايتىپ ەدىك، ەندى كەلىپ بايتالعا تالاسساق ءبىرىمىز ءولىپ تىناتىن شىعارمىز! — دەپ سيتان سىبولىشى ىرسىڭ ەتە قالدى. جالعىز قاپتى بايلايتىن قانجىعاسى دا جوق، جايمالاپ ەردىڭ ۇستىنە تەڭدەپ ەدى، ەكى اياعى ۇزەڭگىگە جەتپەي تۇيەگە مىنگەندەي ەربەيىپ وتىرىپ بۇل دا جۇرتقا كۇلەدى.
جىلانداي يرەلەندەگەن تالدىبۇلاق ءبىر ىلگەرى، ءبىر كەيىن اعىپ، جولاۋشىلار بىرەر شاقىرىمدا ءجۇز كەسىپ وتكەن شىعار، الا جازداي اۋزىن بايلاپ قويعانداي قابىرعاسى ىرسيعان شاعىر كوز شابدار اۋىزدىقپەن ور وتكەن سايىن اعىن سۋدان ءبىر ۇرتتاپ قۇر جىبەرمەي كەلەدى.
— بۇل نەمەنىڭ مەشكەيلىگى دە، مەس قىلىپ جەمدەسەڭ دە شىر قونبايتىن تىراقىلىعى دا ساعان تارتقان، — دەپ شاعىر كوز شابداردىڭ قىز الاشتىعىن دا سيتان اسەكەڭە تەلىدى.
— جىلقىشىنىڭ جامانى مەندەي بولسا، مەنىڭ دە جەردە قالماعانىم عوي، — دەپ اسەكەڭ دە ءوزىن اقتاپ الدى. — باعاسىن بىلسەم قارا بيەنى ساتام با، سيتان قارا بيەنىڭ باعاسىن بىلەتىن ادام با؟! ايتەۋىر قاشان دا قاسيەتسىز جاماننىڭ جاقسىعا اياق ارتىپ الاتىن باقىتى بار...
— بىرەۋدىڭ مالىن، بىرەۋدىڭ باقىتىن قىزعانىپ قايتەسىڭ، سەن ونان دا ورمانداعى اڭىڭا يە بولساڭشى! — دەپ سيتەكەڭ شىرت ەتە قالدى. — سەن جىلا قونىپ تاماعىڭدى اسىراپ جۇرگەندە اناۋ يۆان سورلىنى ايۋ بۇعالاپ كەتىپتى، ءتورت بالاسى شىرىلداپ جەتىم قالدى.
— قايداعى يۆان؟
— قانشا يۆانىڭ بار ەدى؟! ويماننان كوشىپ كەلگەن قارساقبايدىڭ يۆانى دا!.. تراكتىرىس يۆان شە!..
— سەن دە قيىسپايتىن وسەكتى ايتۋعا قۇمار ەكەنسىڭ! — دەپ بەسكەمپىر قولدى ءبىر-اق سىلتەدى. — يۆان ايۋدى جەپ كەتىپتى دەسەڭ سەنەر ەدىم، ورىستەگى سيىردى تەرىسىن شەشپەي تراكتورمەن سوعىپ جەپ جۇرگەن جىرتقىشقا تيىسكەن ايۋدىڭ دا جۇرەگىنىڭ تۇگى بار ەكەن!
— قارا جەر حابار بەرمەسىن، مارقۇمنىڭ ۇرلىقتان دا ونداي-ونداي ونەرى بار ەدى، — دەدى سيتەكەڭ مالجاڭداپ وتىرىپ. — وبالى مىنانىڭ موينىندا، — دەپ تۇكىرىپ تاستاۋعا قيماعانداي جاڭعاقتىڭ سۇيەگىن سۋىر تىستەرىنىڭ ساڭىلاۋىنان اسەكەڭنىڭ جەلكەسىنە ىرشىتىپ جىبەردى. — ليميد دەگەن پالەنى شىعاردى، شترابىمەن جانە قورقىتىپ، جىرتقىش بىتكەن جىنىسقا سىيماي، التايدىڭ ادامىنان ايۋى ارداقتى بولعان ۋاقىتقا تاپ كەلگەن جوقپىز با!..
— سۇڭقىلداۋى جامان، راس بولسا راس تا شىعار، — دەپ اسەكەڭ شاعىر كوز شابدارمەن قاتارلاسا بەرىپ ەزۋىندەگى "شيپكاسىنىڭ" تۇقىلىن سيتەكەڭنىڭ قابىنا مىجىپ ءوشىردى. قىزىل اراقتىڭ تالايىن قاق ءبولىپ ىشىسكەن دوسىڭ ەدى، الدە موينىندا قارىزىڭ كەتتى مە؟
— ايتەۋىر مەنىڭ قۇيرىعىما شالا قىستىرىپ ولسەڭشى! — دەپ سيتەكەڭ قاپتىڭ بۇرىشىن قامشىسىمەن قاعىپ تاستادى.
— ءوز ءدۇمىڭ بىپىلنيساعا دا جاراماي جۇرگەندە مەنىڭ قارىزىمدى ۋايىمداپ قايتەسىڭ؟! ءولى يۆاندى قويىپ ءتىرى سەنىڭ موينىڭدا دا جەتى قۇراندىق بورىشىڭ جاتقان جوق پا! جاراتقاننىڭ بەتىنە جاسقانباي قارايتىن ءجۇزىڭ بولسا جولاي جەسىرىنە سوعىپ، سونىڭ ءبىرىن مەنىڭ اتىمنان وتەي كەت!
— اراقتان ولگەن، ايۋ سوققان كۇناھاردىڭ جانازاسىن شىعارمايدى دەگەنى قايدا؟..
— شۇكىر، ساۋاتىڭ اشىلىپ قالىپتى، قوجانىڭ قاسىنا تاعى ءبىر كۇن تۇنەگەنىندە سۇپى بوپ شىققانداي ەكەنسىڭ-اۋ! — دەپ سيتەكەڭ بالدىزىن ءىلىپ اكەتتى. — اراق ىشپەگەن، ايۋعا كىش دەمەگەن اۋليەنىڭ كۇناسىن كىم بەزبەنگە سالىپتى؟.. يۆان بايعۇس بۇلاردىڭ قاسىندا شەيىت كەتكەن جان عوي!
— نەمەنە، جاۋ ءتۇسىرىپ پە سونشا؟!
— ەي، الگى ۇڭعىنىڭ اسۋىندا وتىراتىن تىرىشتىڭ ەرعاليى دەگەن قويشى بار ەمەس پە ەدى... سونىڭ وتارىن كوشىرىسەمىن دەپ... كەشتەتىپ بارعان با، ءتۇن ىشىندە ىدىسىم مەن يتاياعىمدى سالدىرلاتىپ جاۋ قۋعان جوق دەپ كەربەز قاتىنى ءۇيىن جىقپاي قويىپتى. شىعاسىعا يەسى باسشى دەگەن ەمەس پە، كەشكىسىن قوندىعى مەن كۇشىگىن ەرتىپ قويمەن بىرگە ءورىپ كەلگەن ايۋدى كورىپتى دە قىمىزعا دا قىزا بەرەتىن يۆان كارتەچپەن قونجىقتى باسىپ سالىپ، تەرىسىن شەشىپ الىپتى. قاتىنى ىسقىرىپ قالسا دا قاراعايدىڭ باسىنان تابىلاتىن قورقاق نەمە ەدى، ياپىراي، بۇگىن تۇننەن امان شىقساق جارار ەدى دەپ زار قاقساعان ەرعالي ۇيىنە جولاماي يتارقاعا تۇنەسە كەرەك. ءتۇن ىشىندە كەرەگە قاقىراپ، جان ۇشىرعان ايعاي-شۋعا قوي كۇزەتىپ وتىرعان كەربەز قاتىن جۇگىرىپ بارسا، الدەكىم شاپالاقپەن ءبىر سالىپ سۇلاتىپ كەتىپتى. ايۋ شىركىن ونىڭ كەربەزدىگىن قىستىرسىن با، شىقشىتىن شىعارىپ جىبەرگەن ەكەن، بولىنىسكە بارىپ، جاعىن سالدىرىپ، سىلانىپ-سىيپانىپ قايتىپ كەلىپتى عوي!..
وتكەلدەن تۇسە بەرە باس قويعان شاعىر كوز شابداردى سيتەكەڭ وسى جولى اۋىزدىعىن الىپ تۇرىپ ارمانسىز سۋاردى. ارعى بەتكە ءوتىپ كەتكەن اسەكەڭ مەن بەسكەمپىر ات تىزگىنىن تەجەپ، ارتىنا بۇرىلىپ ءالى تۇر. الگىندە عانا سايراپ كەلە جاتقان سيتەكەڭ تاستاي سۋدى شاعىر كوزبەن جارىسا جۇتقانداي تامسانىپ، تاپجىلماي ءالى وتىر. ات تۇياعىن قۇيرىعىمەن سالىپ وتكەن قارا سۋدىڭ اق بالىعىن اۋدەم جەر كوزىمەن قىزىعا شىعارىپ سالىپ باسىن ءبىراق كوتەردى.
— اۋ، الگى يۆاندى ءولتىرىپ كەتىپتى دەگەنىڭ قايدا؟
— ا؟.. يۆان؟.. قولى قول، بۇتى بۇت بولىپ جىرتىلىپ، بۇتارلانىپ قالعان يۆاننىڭ نەسىن سۇراپ تۇرسىڭدار؟! ەل بولىپ بارىپ، ون ەكى جىلىگىن جيناپ اكەلىپ كومدى دەسكەن. تەك الگى ءبىر ۇياتتى مۇشەسى تابىلماپتى دەيدى عوي. ارام قاتقىر پۇشىق قاتىنى جوقتاۋعا قوسىپ سۇڭقىلداماعاندا ونى دا ەشكىم بىلمەگەندەي ەكەن... ولگەننەن كەيىن بايىنىڭ ون ەكى مۇشەسىن تۇگەندەپ نەسى بار ەكەن دەسەڭشى!.. امال قانشا، بۇل دا ءبىر سۇيەككە تاڭبا، اۋمەسەردىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن مازاق بولايىن دەپ تۇر عوي...
شاعىر كوز شابدار اۋزىنداعى سۋىپ سارقىپ تاستاپ، ەندى شاعاناقتاعان قوس ءۇيىرىنىڭ اۋىرتپالىعىن ۋايىمداعانداي كۇرسىنىپ الىپ جولعا شىققاندا سيتەكەڭنىڭ كىرپىكسىز سارعىش جانارىندا جاس بار سياقتى ەدى. اڭگىمەگە ءازىل قوسۋعا باتپاعان ەكى جىگىت سوزدەن شورت تىيىلدى دا اربىردەن سوڭ بارىپ سيتەكەڭە كوڭىل ايتقانداي:
— ياپىراي، ايۋ دا كەكشىل بولادى ەكەن-اۋ؟! — دەپ بەسكەمپىر اسەكەڭە قارادى. — ءباتشاعاردىڭ تاس قاراڭعىدا دا يۆاندى تاپ باسۋىن قاراشى!
— بالانىڭ كۇيىگى قويسىن با، يۆاندى تانىماعانمەن قونجىعىنىڭ ءيىسىن تابادى دا، — دەپ اسەكەڭ وسى تۇستا ءوزىنىڭ ەگەر ەكەنىن ءبىر تانىتىپ قالدى.
— جىرتقىشتىڭ ەڭ ءقاۋىپتىسى ايۋ بولسا كەرەك. ارىستان مەن جولبارىستىڭ اشۋىن، ىزاسى مەن ىزعارىن كوزى ايتىپ قويادى ەكەن، ال ايۋدى قولعا ۇيرەتكەنمەن كوزىنەن ەشنارسە وقي المايسىڭ، ونىڭ ۇستىنە ءبىر كەشكەن ءجابىرىن ءومىر-باقي ۇمىتپايتىن كورىنەدى.
— وزىنە دە وبال جوق، تەك بالالارىنا قيىن بولعان ەكەن، — دەدى بەسكەمپىر.
— قيىن بولدى دەسەڭ كومەكتەس، قولىڭنان كەلىپ تۇر عوي، — دەپ سيتان تابان استىندا بەسكەمپىردى سوزىنەن ۇستاپ الدى.
— قاتىنى بەيشارا بەرەكەسىز بايعا، بەس بالانىڭ جىرتىق-تەسىگىنە جاماۋ بولسىن دەپ لەسحوزدا سالپاقتاپ ءجۇر ەدى، ءبىر قولتىق تاقتاي ۇرلادى دەپ جۇمىستان قۋىپ جىبەرىپسىڭ. كەگىڭدى سەن ۇمىتپاعاندا جىرتقىش اياسىن با؟!
— ونىڭ بايىن ايۋ سوعىپ ولتىرەدى دەپ كىم ويلاعان!
— بايىن دا جەتىستىرگەنىڭ شامالى! ورىستەن ءبىر تايىنشا ۇرلادى دەپ ەكى ايىپ تولەتتىڭ، القاشسىڭ دەپ لتپىڭا قاماتتىڭ! شاتىردىڭ تامشىسىن ساناپ ءبۇرىسىپ وتىرعان بەس بالا اناۋ! اعىن ايىرىپ وتىرعان جالعىز ساۋىنىن بۇزاۋىمەن ايداپ كەتكەندە ۇرلىقتى تىيعان شىعارسىڭ؟!
— ۇرلىقتىڭ اتى ۇرلىق! وعان تىيىم كەرەك!
— يۆاننىڭ دا ەسەبى بولعان شىعار. سوعىمعا دەپ بايلاعان تۋ بيەسىن اقىردان الىپ كەتكەن ۇرى كەر تايىنشانىڭ يەسى ەمەس ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟! تىيساڭ سوندا قايدا قالدىڭ؟!
— ءجا، مەن وسى ەلدىڭ ۇرىسى مەن قارىسىن ساناپ ءجۇر دەيمىسىڭ؟!
— ساناۋعا ەرىنسەڭ ساناتقا قوسىلىپ نەڭ بار ەدى؟! تويىپ اس ىشكەنىڭ بۇگىن عانا، توقتىق قايدان كەلگەن؟! مىقىنىڭدى بيت تالاعان، ىندىنىڭدى يت جالاعان كەشەگى كۇنىڭدى تەز-اق ۇمىتقان ەكەنسىڭ، بالدىزەكە ءا؟! باسقا باسقا، ەكەۋمىزدىڭ پاڭدىعىمىز كۇلگە اۋناپ تۇرعان كوك ەسەكتىڭ كۇنگە قاراپ سىلكىنىپ، كۇرەسىنگە قاراپ ەسىنەگەنىندەي-اق ەمەس پە!..
بايگە قارا كەردىڭ قوس قۇلاعىن ەلەڭدەتىپ، كوڭىلى لاپىلداپ كەلە جاتقان بەسكەمپىردىڭ قىزىل شىرايى تابان استىندا قۋقىل تارتىپ ءوشتى دە قالدى. سيتان سىبولىش تا بىرەۋدىڭ ەتەگىنەن باسادى دەپ اسەكەڭ ويلاعان جوق ەدى. سيتان سىبولىش تا بەسكەمپىردىڭ اۋسەلەسىن باعامىن دەپ ويلاعان جوق-تى، بالدىزىنا قوساقتاپ ءوزىن دە شالىپ جىبەرگەندە بەسكەمپىردىڭ عانا ەمەس، اسەكەڭنىڭ دە قان-جىنى ارالاس كەتكەن. سيتەكەڭ سىلتەگەن قامشىنىڭ ۇشىن قابىرعاسىمەن سەزىنگەن اسەكەڭ قىرت اڭگىمەنىڭ اياعى قىرتيما قاباققا سۇيرەپ بارا جاتقان سوڭ:
— ويپىراي، سىبولىش-اي، سۋ ىشكىلىگىڭ مول ەكەن-اۋ! — دەپ قاشاندا ءوزىنىڭ سۇيەنە سالاتىن سيتان سىبولىشىنا جارماستى. — تۇندەگى ايۋ سەنى جارىپ كەتكەندە ءساميعانىڭ "بەتىن قالاي كورەتىن ەدىك؟!
— جارىپ كەتكەندە جاقسى بولاتىن ەدى! اپامنىڭ امارتيزاسياسىن تولە دەپ مىناۋىڭ قىر سوڭىمنان قالمايدى، جەتىم كۇشىگىڭنىڭ قۇنىن جەتى جىل قۋىپ سەن دە ءولتىرىپ باراسىڭ!.. توپىراعى تورقا بولعىر يۆان دا مەنەن باقىتتى ەكەن عوي!..
كۇتىڭىز تۋعان اي سياقتى قاس ماڭدايداعى بوزامىق كۇننىڭ جىلتى بولعانىمەن جىلۋى جوق. تەرىستىڭ بوز قىراۋى دا ەرىمەي قالىپتى. قاراشانىڭ جەلى قايتادان تەرىستەن تۇرىپ توڭازىتا باستاعاندا ءۇش جىگىت سۇلەسوق كەلىپ تالدىبۇلاقتىڭ باسىندا وتىرعان جالعىز ۇيگە ات تاناۋىن تىرەپ ەدى.
— جارىعىم-اۋ، جالعىزىم-اۋ، سەنبىسىڭ؟! — دەپ شارباق تۇبىندە بيە ساۋىپ وتىرعان ءساميعا اتىپ تۇرعاندا قاۋعاسى ۇشىپ ءتۇستى؛ اقتارىلىپ قالعان سۇتكە دە، قاۋعانى تەپكىلەپ اسپانعا شاپشىعان اساۋ بيەگە دە قاراعان جوق بەسكەمپىردى باس سالىپ كورىسكەن...
3
سيتەكەڭ ءبىر توقتىنى مىجعىلاپ بىتكەنشە ءساميعا بىردە جىلاپ، بىردە كۇلىپ ءجۇرىپ ىشەك-قارىندى ارشىپ، وكپە-باۋىردىڭ قۋىرداعىن دەمدەپ تە ۇلگەرگەن ەدى، اپ-ساتتە ساماۋىر مەن قازانى قاتار بۇرقىلداپ شىعا كەلدى. سيتەكەڭ تۇيە سويىپ تاستاعانداي قولىنىڭ قانىن جۋماستان پۇشىق مۇرجالى تاندىردىڭ تۇتىنىنە تەلمىرىپ ءالى وتىر. بەسكەمپىردە ءۇن جوق، جاق شىقشىتى سورايىپ، جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ، سان جىلدان بەرى كورمەي كەتكەن نەمەرە اپاسىنىڭ كوز جاسى مەن قۇشاعىنان كەيىن كوڭىلىنە الدەبىر قاياۋ تۇسكەندەي جۇدەپ قالعان سەكىلدى. اسەكەڭ توڭ-تورىسقا سيا الماي قورا-قوپسىنى ءبىر اينالىپ قايتقان، "جان پيدا" دوسىنىڭ تۇزدەگى تۇرىنەن ءتۇڭىلىپ، ۇيدەگى ارۋاعىنا كوزى سەنبەدى دە تاپ-تۇيناقتاي دۇنيەنىڭ بار ۇقىبىن ءساميعا مەن بالا-شاعانىڭ ەڭبەگىنە جورىپ بۇل وتىر. وسى جەردەن ماڭگى-باقي كوشپەيتىندەي بۇرىنعى ءتورت بولمەلى كرەستوۆوي ءۇيدى التاۋ ەتىپ قايتا كوتەرىپتى دە سىرتىن اليفامەن سۋارىپ، مەيىزدەي قىزىل قاراعايدى جالتىراتىپ تاستاپتى، اق مونشا مەن بىتەۋ دوڭبەكتەن سوققان قورا-قوپسى دا بۇل وڭىرگە بىتپەگەن سيرەك كاپيتال؛ ءوزى تۇگىلى، ءۇرىم-بۇتاعى تاۋىسا المايتىن قىزىل سارجان، ءبىر تايپا ەلدىڭ ارىق-تۇراعىن اسىراعانداي مايالاپ ۇيگەن ءشوپ ساۋدانىڭ پ ۇلى، اقشانىڭ كوزىمىن دەپ تۇر، ءار تۇستا جۋساپ جاتقان ءىرى-قارا اۋعانباي اگەنتتىڭ بەزبەنىنە تۇسەتىن بولار، ابدەن تويىنىپ، مايقانىنان جارىلۋعا شاق قالعان وگىزشە مەن تايىنشا-تورپاقتار ەرىككەن سوڭ، ءشوپ ىرگەسىن بۇرقىراتا سۇزگىلەپ ويران سالىپ جاتىر، سيتەكەڭ سوعان وك دەۋگە دە جالىعىپ وتىر. سيتەكەڭە ءداپ ءقازىر ءشوپ تۇگىلى، جاھان دۇنيەڭ بەش تيىن سياقتى، زايمكەسىنە جەتە بەرىپ جان پيدا" دوسىنىڭ نەدەن ماس بولعانىن اسەكەڭ دە تۇسىنبەي قالدى. ساماۋىردىڭ وتتىعىنا اق قۇماندى كيگىزىپ جاتقان ءساميعا دا:
— اسەكە-اۋ، مىنا اقسۋدىڭ سۇلۋ كەمپىرلەرىنىڭ سىلقىم قاينىسىنا قالجانى قادايىن ىشكىزىپ ەدىڭدەر؟ — دەپ تاڭ قالدى. — ەرنىنە ەتىگى سۇرىنگەندەي ەكەن، اتتەڭ، سەنىڭ مۇرنىڭدى وسىعان بەرگەندە ءبىزدىڭ ماڭدايعا سىيماي كەتكەندەي ەكەن-اۋ!.. — ءساميعا ەكەۋىن دە جەتىستىرىپ تاستادى. قازاندىقتىڭ تابانىنا بوكسەسىن قاقتاپ وتىرعان شارتىق قارا قۇماڭدى سۋىرىپ الىپ سيتەكەڭنىڭ قولىنا جىلى سۋ قۇيدى دا كۇيەۋىنىڭ جۇمىلىپ كەتكەن تىپ-تىقىر جىپسىك كوزىن ءوزىنىڭ سوياۋداي كىرپىگىمەن ءتۇرتىپ وياتقىسى كەلگەندەي ءۇڭىلىپ تۇرىپ قارادى. قاڭتاردىڭ پەش تۇبىنە بايلانعان ارامزا مارقاسىنداي قۇرىسىپ قالعان سيتەكەڭنىڭ تاناۋى ەڭكەيە بەرگەن بايبىشەسىنىڭ تىزەسىنە دە جەتپەي قور بولدى.
— الگى بيە نوقتاسىمەن كەتىپ ەدى، اساۋ نەمە وقىس بولماسا جارادى، — دەپ مال جايعايتىن مىندەتىن ەسىنە سالعاندا عانا سيتەكەڭ ەتەكتە وتىرىپ التايدىڭ شىڭىنا موينىن سوزعانداي بايبىشەسىن بالاعىنان باسىنا دەيىن ءتىنتىپ شىقتى.
— بۇل ءۇيدىڭ بيەسى عانا اساۋ ما ەدى؟ — دەپ كۇڭك ەتكەن، "يەسى شە" دەگەندى بەتىنە ايتا الماي بۇعىپ قالدى. — لاجى بولسا، بۇگىن ىشقىرىڭدى تاعى ءبىر اعىتاتىن شىعارسىڭ، — دەدى، "لاجى بولسا" دەپ ونى دا جاسقانىپ ايتتى.
— ە، بايعۇس-اي، جىل ون ەكى اي كاماندىروپكەدە ءجۇرىپ، اندا-ساندا ءبىر سوققاندا ەسىمە سالعانىڭا دا راقمەت! — دەپ ءساميعا تۇكتى ورامالدى سۋ تايعاناقتاپ سيتەكەڭنىڭ شىپ-شيكى بەت-اۋىزىنا جابا سالدى.
— دامەتپەي-اق قوي! دامەسىن كورمەيسىڭ بە! — دەدى، مۇنى دا بەتىن ورامالمەن كولەگەيلەپ وتىرىپ ايتتى. — ماعان كەرەگى باسقاسى عوي... بىرەۋ، تۇتاسىمەن!
— وي، قۇداي-اي، تاعى كىمنىڭ جوق-جىتىگىن كورىپ كەلىپ ەدىڭ؟! وسى ءداپ ءقازىر مە؟..
— ءداپ ءقازىر! كۇن باتپاي تۇرعاندا؟ تۇندە جاساعان يگىلىك ۇرلىقپەن تەڭ، كوزگە تۇسپەيدى، بويعا سىڭبەيدى!..
— مىرزام!.. كەچيريپ قويعۇن، سيتەكە! بايقايمىن، كىسى سابايتىن ءتۇرىڭ بار، ءبىر جولعا اراشا! — دەدى اسەكەڭ، شۇرشيگەن ەرىنى قيسىق مۇرىننىڭ شەمىرشەگىن تىرەپ قالعان ەكەن، ايداپ سالعانى دا بەلگىسىز، ساباي المايتىنىن بىلە تۇرا ءساميعانىڭ كوزىنشە قورلاعانى دا بەلگىسىز، اياعىن الدەبىر اداسقاق اۋەنىڭ ىسقىرىعىنا اينالدىرىپ اكەتتى. سابايدى-اۋ دەپ ەمەس، ساباي المايدى-اۋ دەپ قورلاعانداي ءساميعا ورنىنان تۇرا بەرىپ ۋماجدالعان ورامالدى كۇيەۋىنىڭ قولىنان جۇلقي سۋىرىپ الدى.
— سابايدى عوي بۇل، سابايدى! — دەپ سالماعىمەن جەردى ەمەس، سيتەكەڭدى جانشي تۇردى.
— باياعىدا ءبىر اتاسى بايبىشەسىنىڭ بۇرىمىنا قولى جەتپەگەن سوڭ، جۇك ۇستىنە شىعىپ الىپ ساباپتى دەۋشى ەدى، ايتەۋىر بۇل ۇيدە جۇك جوق بوپ مەنى قۇداي ساقتاپ ءجۇر عوي.
انشەيىندە دە اپتىعى جوق، جاۋ شاپسا دا قالقىپ قانا قوزعالاتىن مامىرجاي بايبىشەسى ەسىكتەن جوعالا بەرگەندە اسەكەڭنىڭ ىسقىرىعىنا قاجىپ وتىرعان سيتەكەڭ شۇرشىك ەرىنگە وشىگە قارادى.
— سىباعاڭنان قاعىلىپ، سىمپيىپ قايتامىن دەمەسەڭ ءدۇمىڭدى قىسىپ تىنىش وتىر! باۋىرى كەلگەندە ءبىر دومالاتىپ الماساق، بۇل كەتكەن سوڭ ءسوزىڭ تۇگىل ءوزىڭ دە وتپەي قالاسىڭ!..
سيتان سىبولىشتىڭ دا ءبىر بارماعى بۇگۋلى بولدى عوي. وزىنەن ءسوزى، سوزىنەن ءوزى ءسىڭىمدى، ايەلدىڭ اسەمى ءساميعادان اسپايتىن شىعار دەۋشى ەدى. ءقازىر دە ونىڭ بويىنان اساۋلىقتى كورىپ وتىرعان جوق، "كىسى كوزىنشە جۋاس-اۋ، كىسى كەتكەن سوڭ شۋ اساۋ" دەيتۇعىن ەكى مىنەزىن دە ەستىگەن ەمەس. اسەكەڭ ءساميعاعا ايەل دەپ ەمەس، انا دەپ، ەل ىشىنەن جىرىلىپ قالعان ساياقتى ادام قىلىپ وتىرعان پانا دەپ قىزىعاتىن. "جان پيدا" دوسى دا ءوزىن ەكى وراپ تۇسەتىن بايبىشەسىنىڭ بۋىنان ەمەس، قىرىقتىڭ ىشىندەگى ءبىر وشاقتى بالاعىمەن بايىتىپ وتىرعان پىسىنان قايمىعاتىنداي كورىنىپ ەدى، ارتىنان مۇنى دا جورتا جاساي ما دەپ قالدى. ءوزىن-وزى كىشىرەيتىپ، ءوزىنىڭ ەركەك باسىن يتكىرمەگە سۇيرەپ تاستاپ وتىرىپ، بايبىشەسىنىڭ ارۋاعى مەن پىسىنىڭ ارقاسىندا سول پۇشايمان باسىن قايتادان تورگە سۇيرەيتىن سياقتى. بالاسىن كورىپ ۋاقىتىن، اناسىن كورىپ باقىتىن ويلايتىن شاقتا، قىزۋى كەتىپ، ەندى وشاق باسىنىڭ جىلۋىن اڭسايتىن شاقتا ەر ادامعا ءتۇتىننىڭ تۇزۋلىگىنەن اساتىن ارمان بار ما؟.. ءبىراق قازان-وشاقتىڭ كوڭىرسىگىنەن ءساميعانىڭ ءيىسى باسقا ەدى. جالپى بۇل ەلدىڭ ءبىر توعا ەركەگىنەن ايەل جۇراعاتىنىڭ كىسىلىگى باسقا. كولى انا، وزەنى قاتىن، جەرى قاتىن، قاراعايىنا دەيىن قاتىننىڭ ەنشىسىندە جۇرگەن التايدىڭ كۋلتى اسەكەڭنىڭ ەسىنە ەندى ءتۇسىپ وتىر. وسىنىڭ ءبارى، ەركەكتى ولگەن جەرىندە كەبىنسىز-اق كومە سالىپ، قاتىندى التىن-كۇمىسپەن ارۋلايتىن كونە داستۇردەن ساباقتالماسىنا كىم كەپىل؟.. اسەكەڭنىڭ قۇلاعىنا اياق استىنان ءماتپۇسانىڭ جورعا بيكەسىنىڭ ويبايى ەستىلگەندەي بولدى دا مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. كىم بىلەدى، ول دا ءبىر قاسيەت شىعار، قوتان اياق قاتىننىڭ ويبايى دا ءبىر وشاقتىڭ قازانىن تولتىرىپ وتىرعان جوق پا!.. قاسيەتسىزدەن ساقتاسىن! قاتىن ەمەس، قاسىرەت بولسا قايتەر ەدىڭ؟!
— ەندى ءوز ىشقىرىڭدى اكتارماساڭ مەندە سىعارعا سىركە دە قالعان جوق، — دەپ ءساميعا تۇلكىنىڭ پۇشپاعىنان تىككەن ءامياندى كۇيەۋىنىڭ قولىنا تاستاي سالدى دا كىشكەنتاي قول ارانى قوسا ۇسىندى. — مىنانى قايسىڭ ۇستايتىن ەدىڭدەر؟.. قاعاز قۇرىپ قالعانداي قاراعايعا حات جازعان سەنەن باسقا زيالى، ءسىرا، جوقتا شىعار!..
— ساسپا، بايبىشە، ساسپا! — دەپ ءاميان قولىنا تيگەن سوڭ، سيتەكەڭ بۇگىندىككە ايەلىنىڭ بەتىنە ءبىرىنشى رەت تىكتەپ قارادى. توركىننەن كەلگەن ەكەۋىمىزدە دە مال جوق، بۇل شىركىن قاراعايدىڭ سارجانى مەن تالدىبۇلاقتىڭ ءشوپ-شالامىنان جينالعان قولدىڭ كىرى ەدى عوي، — دەپ اپاندى جاساۋسىز العانمىن دەگەندەي الدەنەنى سالىق قىپ بەسكەمپىرگە كىرپىكسىز كوزىن ءبىر قىسىپ قويدى. — قاعاز دەگەن نەمەنە، قالتادا جاتىپ تا ءشىريدى، قاراعاي كۇندىز-تۇنى قاقشيىپ، قاشان كورسەڭ دە قارىزىڭدى ەسىڭە سالادى دەپ تۇرادى.
— باسە، ارعى-بەرگى دوس-جارانىڭ سوڭعى كەزدە ماڭايىڭدى باسپاي قويىپ ەدى، مىنا سەلتيگەن قۋ مولاقتان قورقىپ ءجۇر ەكەن-اۋ. — ءساميعا كۇيەۋى ارقا سۇيەپ وتىرعان مولاق قاراعايدى يەگىمەن ءبىر ولشەپ شىقتى دا ەڭكەيە بەرىپ بەسكەمپىر مەن اسەكەڭە نازارىن سالا كۇلىپ جىبەردى. — باتىر-ەكە، بۇيتە بەرسەڭ ءبىر كۇنى اعايىننان دا ايىرىلىپ قالارمىز، نە مىنا قاراعايدى قۇرت، نە جۇرتتاعى مالىڭدى جيناپ ال... ەندى تەزىرەك ۇيگە كىرىپ كوڭىلىن باسپاساق مىنا سارى توقالىڭ ەنتىگىپ شىداي الماي تۇر، — دەپ ءساميعا بۇرقىلداعان سارى ساماۋىردى كوتەرە جونەلدى.
سيتەكەڭ پۇشپاق ءامياننىڭ تاسپالى باۋىن باپپەن شەشىپ، ءبىر ۋىس اقشا سۋىردى دا مىڭ سومدى اسەكەڭنىڭ الدىنا تاستادى.
— ساناپ ال!
— سەن دە ساناماي بەرىپ وتىرعان جوقپىسىڭ.
— ەندەشە مىنا قاراعايعا قولتاڭباڭدى سال! — دەپ قولىنا ارانى ۇستاتتى. — وسى قۋ مولاق قۇلاماي قارىزىڭدى ۇمىتپايسىڭ!..
قۋ مولاقتىڭ جالاڭاش بوكسەسى جىپىرلاعان ارانىڭ ءىزى ەكەن، دۇمىنەن باستالعان كەرتىك كىسى ومىراۋىنا جەتىپ قاپتى. اسەكەڭنىڭ شۇرشىك ەرىنى ىسقىرىپ جىبەردى دە اياعىن الدەبىر اۋەنگە بۇرىپ اكەتتى.
— سىبولىش!
— اۋ!
— مىنا بايلىقتى قايدا سىيعىزاسىڭ؟!
— سىيماعان سوڭ عوي قاراعايدى كاسسير قىلىپ وتىرعانىم!
— مۇنىڭ ىشىندە ءماتپۇسا مەن ءپاتلا دا جۇرگەن شىعار-اۋ؟..
— تانىپ تۇرمىسىڭ؟
— ەندى ولار، ولسەڭ كورىڭە بىرگە تۇسەتىن جان پيدا دوستارىڭ ەدى، تىرىدە قاسىڭنان قالار ما!..
— سەنىڭ اپاڭدا دا مي جوق! — دەپ سيتەكەڭ ءسوزىن بەسكەمپىرگە اۋدارىپ تاستادى. — جۇرتتاعى مالىڭدى جيناپ ال دەيدى، ءولىپ قالعان مارقۇمداردان قارىزىمدى كوردەن تۇرعىزىپ سۇرايمىن با؟!
— سوندا قالاي؟ — دەپ اسەكەڭ سيتان سىبولشىنا الارا قارادى.
— مەن دە ولگەندەردىڭ ساناتىندا كەتكەنمىن بە؟
— نەمەنە، سەنىڭ جانىڭ ءماتپۇسا مەن ءپاتلادان ارتىق پا؟ الدە ولمەيتىن الباستى ما ەدىڭ؟! قورىقپا، ولار دا ءتىرى ءجۇر عوي. سەن ولگەنشە بۇل مولاقتىڭ قۇلاپ قالماسىنا كىم كەپىل؟..
— ىرىمىنىڭ جامانىن!.. مىڭ سومعا بولا تاستاي الماي جۇرگەن جانىمىز جوق! — دەپ اسەكەڭ ۋىسىنداعى اقشانى يەسىنە قايتا ۇسىنىپ ەدى:
— ەندەشە، مىناۋىمدى وزىمە بەر! — دەپ سيتەكەڭ قول ارانى تارتىپ الدى دا قيقيىپ ۇيگە بەتتەدى. — ال، اناۋىڭدى اۋسەلەڭ جەتسە سومكەڭنىڭ ىشقىرىنا ءوزىڭ اپارىپ سال!
— مىناۋ يت ەكەن عوي! — دەپ اسەكەڭ اقشا قارىپ بارا جاتقانداي الاقانىنا ءبىر، سەلتيگەن مولاق قاراعايدىڭ جالاڭاش بوكسەسىنە ءبىر الاقتاپ قالا بەرگەن...
4
سەگىز ۇلدىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمى ەسىندە قالعان جوق، سيتاننىڭ ءوزى تۇگەل جاتقا بىلەر مە ەكەن؟.. ءساميعانىڭ ءوزى عانا تۇگەندەپ وتىر. وندا دا ءۇي شارۋاعا جۇمساعاندا عانا. ءبىراق بىردە ءبىرىنىڭ ەسىمىن اتاپ شاقىرعان جوق. رۇقساتسىز ءبىر دە ءبىرى داستارقان باسىنا كەلگەن جوق. بالالى ءۇي سياقتى ەمەس. تەك بالالاردىڭ ءيىسى عانا بار. ونىڭ ءوزى دە ءساميعانىڭ وڭىرىنەن سەزىلەدى. سەزىلمەگەن نارسە... ءساميعا جوزىنىڭ ءبىر باسىن جالعىز تولتىرىپ وتىرعاندا وسى ۇيدە سيتاننىڭ دا بارى بىلىنبەيدى ەكەن. الدە بەسكەمپىرگە سولاي كورىندى مە؟ بەسكەمپىر جەزدەم بار دەپ ويلاعان ەمەس. ءقازىر دە ويلاپ وتىرعانى شامالى. اپاسىن كورمەگەلى ون جىل بولىپ ەدى. ون جىلدا ونى دا جاتىرقاپ قالىپتى. تەك قۇشاقتاپ كورىسكەندە عانا اتام زاماندا ءوشىپ قالعان تۋىستىق سەزىمى تۇلا بويىن ءدىر ەتكىزگەندەي بولىپ ەدى. سونىڭ اسەرىنەن ءالى دە شىعا الماي وتىرعان سياقتى. ءالى دە سونىڭ اسەرىمەن وتىرعان سياقتى: اڭگىمەدەن اۋلاق، استان دا، قالجىڭنان دا قاعاجۋ، ەكى قۇلاعى تارس ءبىتىپ قالعانداي ايتەۋىر بەيمازا حالدە. قىمىز ساپىرعان، كەسە جۇگىرتكەن اپاسىنىڭ جۇزىكتى قولىنان باسقا تۇك كورىپ وتىرعان جوق. بۇل دا انشەيىن ءبىر ەلەس سەكىلدى وتىز جاسىنا دەيىن تەنتىرەپ وسكەن جىگىتتىڭ ءقازىر دە تەنتىرەپ وتىرعان كوڭىلى قايداعى ءبىر التىن جۇزىكتى، قايداعى ءبىر ساۋساقتى ىزدەپ ساندالىپ ەدى، جۇزىكتى قول كەسەمەن جارىسىپ الدىنا ءۇش كەلىپ، ءۇش قايتقاندا بارىپ شەشەسى، شەشەسىنىڭ التىن جۇزىگى ەسىنە ورالدى دا جاي تاپتى. تاپقان جوق، ەسىنە تۇسكەنىنە شۇكىرشىلىك ەتتى. ەندى ءساميعانىڭ ساعاسىنان جۇزىككە قىلقىنعان اپپاق ساۋساقتارىن قايدا جۇگىرسە سوڭىنان قالماي، قالت جىبەرمەي قۋالاپ وتىر، قۋالاپ وتىرىپ تاعى دا باسى اينالعانداي بولىپ ەدى...
— جارىعىم-اۋ، ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ وتىر ما؟..
— ا؟
— مازاسىزسىڭ عوي، ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ وتىر ما؟..
— جوق، انشەيىن...
— مۇزعا تۇنەپ ۇيرەنگەن تايگانىڭ جولىگى مونشاعا تۇسسە ماۋجىرايتىن ادەتى ەمەس پە، — دەپ سيتەكەڭ تەر قاتىپ قالماسىن دەپ بەسكەمپىردىڭ يىعىنا تون جاپقان بايبىشەسىنە قۇلاققاعىس قىلامىن دەپ بالدىزىن دا ءبىر سيپاپ ءوتتى. — تاستاي قىمىزىڭ تاڭدايىنا جاقپاي وتىرعان شىعار، الگى بال سىراڭ بار ما ەدى، بۇل ەندى قايتىپ ون جىلدا تاعى ءبىر سوققانشا اشىپ كەتەر، اكەلسەڭشى!..
— مىرزام، تويىس، سيتەكە! بالدىزىڭىز مۇزدا تۋىپ، مۇزدا اياقتاناتىن بوكەن تەكتەس بوپ شىقتى عوي.
— بوكەن تەكتەس بولسا تاناۋى ساعان تارتسا كەرەك ەدى، بۇ كىسىلەردىڭ پاروداسى بولەكتەۋ بوپ وتىر-اۋ... — سىرت تەپپەسە دە اپاسى مەن باۋىرىن ءبىر بۇرىشقا تەلىگەن سيتەكەڭنىڭ سوزىندە ازىلدەن كورى ەپتەگەن سالقىندىق بار ەدى، سونى سەزدى مە، جالت ەتە قالعان ءساميعانىڭ جانارى كۇيەۋىن ءبىر تۇيرەپ ءوتتى دە، سازانداي اپپاق القىمى ءىسىنىپ بارىپ، ايتەۋىر ۇندەمەي باسىلدى.
مۇزدا تۋىپ، مۇزدا اياقتانعانى دا راس ەدى، ءبىراق جەزدەسىنىڭ بولەكتەۋسىڭ دەگەنى مۇزدان دا ىزعاردى تالاي قاڭقۋدى ەسىنە سالعان، وكپەسى دە جوق، ءولىپ-وشىپ جان تارتىپ تا كورمەگەن، كەۋىلىنە جاقىن بوپ تا، جات بوپ تا قوناقتاماعان ادامنىڭ ءازىلى سۇيكىمسىزدەۋ ەستىلدى. بەسكەمپىردىڭ جۇرتقا سۇيكىمسىز، جۇرتتىڭ بەسكەمپىرگە سۇيكىمسىز بولعانى ءبىر بۇگىن بە ەدى... داستارقان ۇستىندە قالقىپ جۇرگەن اپاسىنىڭ جۇزىكتى قولىن قۋالايمىن دەپ وتىرىپ قايداعى ءبىر وي جىنىسىنا تەنتىرەپ كەتكەن بەسكەمپىر اسەكەڭ مەن ونىڭ سيتان سىبولىشىنىڭ اڭگىمەسىنەن دە اداسىپ قالدى، كوز الدىنداعى اسەكەڭ كۇنشىلىكتە، كوز الدىنداعى دومبىرانىڭ ءۇنى كۇنشىلىكتەن قۇمىعىن ىققانداي، سارىنى بىردە "بوزىنگەن"، بىردە اسان قايعىنىڭ "ەل ايىرىلعانى" بولىپ جەتتى دە وسى ءبىر ەكى ساز جارىسا جامىراپ قۇلاعىنان كەتپەي قويعانى...
...تىڭداۋعا اۋەستىگى بولماسا، نە دومبىرا، نە سىرناي، نە سىبىزعى تارتىپ جەتىستىرگەن ەمەس. الا جازداي قاتىن مەن بۇقتىرمانىڭ اراسىندا قامالىپ جاتاتىن بالا-شاعانىڭ اينالدىراتىن بار ەرمەگى اقساق بريگادير اقشامبەك ەدى. سوعىستان جارادار بولىپ ەرتە ورالعان بريگادير بۇكىل جەتىمنىڭ جالعىز اكەسىندەي، بۇكىل جەسىردىڭ جالعىز باس القاسىنداي: ايعايشىسى دا اقشامبەك، اسىراعان دا اقشامبەك، قارا قوستان اقشامبەك كەتسە قايعى باساتىنداي وشاق باسى قاڭىراپ، ەكى كوزى ءتورت بولىپ ەلگە قاراي ۇلىعان جەتىمەكتەر بىت-شىت بولاتىن. جول جورعانىڭ ميتىڭىنداي انا سىبىزعى تارتاتىن ونەرى بار جالعىز ەركەك بالالارمەن ەركەك قوس بولىپ، ىمىرتتان كوز ۇيقىعا كەتكەنشە سولاردىڭ ەرمەگىنە جاراۋشى ەدى. قۇشاق-قۇشاق جيىپ اكەلگەن قۋرايدىڭ جۇزىنەن ءبىرىن تاڭداپ، الداسا دا ايتەۋىر ءبىر كۇي تارتىپ بەرەتىن. كۇي دەپ تارتاتىن، كۇي مە، ءان بە، اداسقاق اۋەن بە، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر بوزداعان زارلى ءبىر ءۇن بەسكەمپىردىڭ قۇلاعىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قالىپتى. اسىرەسە ىمىرت تۇسە، جالعىز جۇرگەندە شالىقتاپ، ءۇزىلىپ جەتىپ، ءۇزىلىپ وشەتىن مۇڭدى ءبىر سارىن. ءقازىر دە قوسارعا جەككەن دومبىرانىڭ شاناعىنا موينىن بۇرىپ الىپ تەڭسەلگەن اسەكەڭنىڭ بۇلدىر ەلەسىن كورىپ وتىرىپ، كوڭىلى اقشامبەكتىڭ قۋرايىن ىزدەۋمەن بۇقتىرما مەن قاتىننىڭ اراسىنداعى اقتاستىڭ بىتقىلىن كەزىپ ءجۇر ەدى.
اقشامبەك اكەسىنىڭ كوزىن كورگەننىڭ ءبىرى دەسەتىن. ءبىراق، كوردىم دەپ ەش ۋاقىتتا ايتقان ەمەس. ءتىلىنىڭ ۇشىندا تۇرعانىن ايتپاسا دا كوزىنەن ۇعاتىن، وگىزدىڭ ىرعاعىنان تيتىقتاعان قۇت اقىم بالانى قايدا بارسا دا كوك شولاعىنا مىنگەستىرە جۇرەتىن جاناشىرلىعىن بىلەتىن. كۇنى كەشەگە دەيىن فاميلياسىز وسكەن بەسكەمپىر اكەسى تۇگىل بەسكەمپىر دەگەن ءوز اتىن دا ەل اۋزىنان دۇرىس ەستىگەن جوق، قارشادايىنان قولىنا تۇسكەن قيسسا مەن ولەڭ بىتكەندى جاتتاپ ۇيرەنگەن، ۇمىتقانىن ويدان قيىستىرىپ سوعا بەرەتىن جىرقۇمار نەمەنىڭ لاقاپ ەسىمى جىراۋ ەدى، تۋىس اتاۋلىدان جالعىز قارا، اكەسىنىڭ جالعىز قارىنداسى ءساميعا دا بەس كەمپىردى تۇگەل ساناپ جاتپاي جارىعىم، جالعىزىم دەي سالاتىن. ۇرىسسا دا جالعىزىم، مەكىرەنسە دە جارىعىم. الدەكىم ىزدەي قالسا: "ءاي، الگى ءساميعانىڭ جارىعى قايدا كەتكەن؟" — دەپ، الدەكىم ۇرسا قالسا: "ءاي، جالعىزىڭنان جايراعىر!" — دەپ قارعايتىن دا، ودان دا اششىراق ەستيتىنى "ەي، پاشەستىڭ تۇقىمى!" بولاتىن. ەركەك كىندىكتىنىڭ ەرەسەگى ءماتپۇسا اسكەرگە الىنىپ، سوعىس ءبىتىپ قالعان سوڭ جول ورتادان قايتتى دا جيىرما جەتىنشىنىڭ ءتولى اسەكەڭنىڭ سيتان سىبولىشى انە كەتەمىن، مىنە كەتەمىن دەپ ءجۇرىپ، اقىرى شي بوربايلاردىڭ اراسىندا قالىپ قويدى. بۇل دا كەزىندە بەسكەمپىردى كىسى دەپ ساناعان جوق ەدى. بەسكەمپىردى كىسى ساناتىنا قوسپاعان سيتان عانا ەمەس، بەسكەمپىردى كىسى ساناتىنا قوستىرماعان "حالىق جاۋى" دەيتۇعىن تۇستەپ تە تانىماعان اكەنىڭ ارتىنا ميراس قىپ تاستاپ كەتكەن لاڭى.
اپتاسىنا ءبىر دۇركىن قاتىندار مونشاعا ءتۇسىپ، كىر-قوڭىن جۋىپ قايتۋعا اۋىلعا كەتەتىن دە اقشامبەك بالا-شاعامەن قارا قوستا قالاتىن. پارومدى ارعى بەتكە بايلاپ تاستاعان سوڭ قاشىپ تاعى كەتە المايسىڭ.، ەكى كوزىڭ وتتا، ەرمەگىڭ بالقاراعايدىڭ كوك بۇرشىگى، شايىرىن قولامتاعا كۇيگىزىپ سۋ جاڭعاقتى ەزۋلەپ كەپ وتىرعانىڭ. سۋ جاڭعاق اس تا بولمايدى، ارى-بەرىدەن سوڭ اسقازانىڭدى ساقارداي ءبۇرىپ، اۋزىڭنان قارا سۋ لوقسىتقاندا قولقاڭ ۇزىلگەندەي كۇشەنەسىڭ. الا قىستاي ءار ءۇيدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعاتىن ءساميعانىڭ جاز بويعى قونىسى پىشەنشى مەن وراقشىنىڭ قارا قوسى ەدى. سونداعى بار ۋايىمى جالعىز باۋىردىڭ قۇلقىنى مەن قۇل كيمەيتىن بىرەۋدىڭ يىعىنان تۇسەر ەسكىسى. كولحوزدىڭ جاۋىر وگىزىنىڭ موينىنان تۇسپەيتىن جارماسىنداي ءساميعانى ءيىناعاش جان اشىپ تاستاي ما دەپ قورقۋشى ەدى، وبالى كانە، اسىراۋى كەلىسپەسە دە ون بەس جاسىندا-اق قىزدىڭ ادەمىسى بولىپ بوي جەتتى. جالعىز باۋىرىن تاستاپ كەتۋگە قيماي ما، الدە باراتىن جەرى جوق بولعان سوڭ قورعانا ما، ايەلدەر ەلگە جوڭكىلگەندە ءساميعا كوزى جاۋدىرەپ قارا قوستا قالا بەرەتىن. ەرمەگى — جاماۋ-جاسقاۋ، ايتپەسە توقىما ءبىزى، قولعاپتان كويلەك-دامبالعا دەيىن جالعىزىنىڭ ۇستىنە قولدان توقىپ كيگىزەتىن ەدى. توقىما كيگەن جالعىز عانا بەسكەمپىر ەمەس، ءجاۋدىر كوزدەردىڭ ءبارى دە جۇنگە بولەنىپ، جارعاقپەن جاتقان، تەر مەن ءيىس-قوڭىستان ءبورتىنىپ، قاسىنا-قاسىنا ەشكى قوتىر بولعان قىرشاڭقى بايعۇستار. قىز شىركىن قارشادايىنان سۇڭعىلا دەيتىنى دە راس شىعار، ءساميعا بالالاردىڭ ءىش كيىمىن تۇگەل سىپىرىپ الىپ، ىڭىردە قۇمىرسقانىڭ يلەۋىنە كومەتىن دە ەرتەڭگىسىن قاعىپ-سىلكىپ قايتا كيگىزەدى؛ ءبىر جاندىكتى ءبىر جاندىك جەگەن تىرلىك تە، قۇمىرسقا ەكەش قۇمىرسقاعا دا تالشىق كەرەك ەكەن، ءبىر تۇندە سىركەسىنە دەيىن سىپىرىپ اكەتىپ تازارتىپ قوياتىن دا كيىمدە قالعان ساقاردىڭ سابىنىڭداي اششى قىشقىلى مىقىن مەن قولتىقتىڭ ەشكى قوتىرىن سىلىپ تۇسەتىن. بالالاردىڭ ناركەسى دە، لوكتەرى دە ءساميعا مەن قۇمىرسقا ەدى. وعان نامىستانعان دا ەشكىم جوق، راقمەت ايتقان دا ەشكىم جوق. ەستياردى بىلاي قويعاندا، بويى بۇتاعا جەتپەي جاتىپ ءتىلىن "جاساسىن، كوسەم، جاساسىنمەن" اشقان بوقتاشاقتىڭ دا "باقىتتى بالالىق شاعى ءۇشىن" بار ايتار العىسى جالعىز قۇداي — ۇلى كوسەمنەن ارتىلمايتىن دا بىلايعى قۇل قۇرعاق سالەمنەن دە قۇر قالۋشى ەدى. ەسىل ەڭبەگىن بوداۋسىز بورىشىنا سىلەكەيسىز بەرگەن پاقىردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسەم كەتتى-اۋ دەيتىنى بار ما ەكەن، ءسىرا؟!
اقشامبەكتىڭ اپتاسىنا بەرەتىن "سانيتار كۇنى" دە جاڭبىرلى كەزدىڭ ەسەبىنەن ەدى. ءدال سول كۇنى اقساق اياعىنىڭ ازابىن كوتەرىسىپ جۇرگەن ايەلىن تولعاق قىسىپ بريگادير كوك شولاعىن ىرسىلداتىپ كوپپەن بىرگە ەلگە كەتتى دە ورنىنا اسەكەڭنىڭ سيتان سىبولىشىن قالدىرعان. ءشوپ جيسا تىرماسىنىڭ ءتىسىن ۇشتاپ، شومەلە ۇيسە ايىرىنىڭ اشاسىن سىپتاپ، قازان-وشاقتىڭ باسىندا دا ءساميعانىڭ قاسىنان شىقپايتىن سيتاندى بەسكەمپىر ءيتتىڭ ەتىنەن تۇگىلى، ءيتتىڭ وتىنەن دە جەك كورەتىن. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، كىرپىكسىز جىپسىك كوزى، نە قارتايمايتىن، نە مارقايمايتىن شىپ-شيكى بەت-اۋىزى باياعى زاماندا دا ءدال وسىنداي ەدى، بۇل دا بۇگىندە باياعى زاماندا جاس بولىپ ەدىم دەپ ايتادى-اۋ!.. جەك كورەتىندەي بەسكەمپىرگە قياناتى بولعان جوق، ءبىراق بەسكەمپىردىڭ دە جەك كورەتىن ءبىر پەندەسى بولۋى كەرەك قوي.
تۇمانى تاس كوتەرگەندەي، جاڭبىرى جاپىراقتاي تايگانىڭ سۇيكىمسىز كۇنى ەدى. اسەكەڭنىڭ سيتان سىبولىشى بالالاردى يتارقادان دىردەكتەتىپ ايداپ شىقتى دا "سوعىس" وينايسىڭدار دەپ جارلىق بەردى. ءوزىن باس قولباسشى سايلاپ، اسكەرىن ەكى توپقا ءبولدى دە:
— جەڭگەن جاعىڭ قىزىلاسكەر، جەڭىلگەندەرىڭ پاشەسسىڭدەر! — دەدى — جەڭگەندەرىڭ وتىن جارىپ وت جاعاسىڭدار، جەڭىلگەندەرىڭ قاپ الىپ بالقاراعاي سوعۋعا باراسىڭدار.
باس قولباسشىنىڭ بۇيرىعىن ەكى ەتۋگە زاڭ جوق، كەڭىردەكتەن شالعىندى كەشىپ، سۇمەلەكتەي سۋ بولىپ بالقاراعاي سوعۋ دا قيامەت، وتتى مازداتىپ قويىپ يتارقادا تالتايىپ وتىرعانعا نە جەتسىن، ءبىراق ول دا قول جەتپەيتىن ارمان. ەڭ قيىنى — ەشكىمنىڭ پاشەس بولعىسى كەلمەيدى، كەلمەگەن سوڭ جان پيدا دەپ ءولىپ-تىرىلىپ، اياعى شىن توبەلەسكە اينالاتىنى بار. كيىم جىرتىلادى. كيىم جىرتىلعان سوڭ شەشەدەن جەيتىن تاياق جانە بار.
— ول بولمايت! — دەپ تىرىشتىڭ پۇشىق ەرعاليى تاڭق ەتكەندە ءتىلى قاسقا ءتىسىنىڭ جىرتىعىنان سولاڭ ەتىپ ءتۇسىپ قالا جازدادى.
— نەگە بولمايت؟ — دەپ سيتان دا شىكىرەيە قالدى. — الدە سەن ۇلى كوسەمنىڭ بۇيرىعىنا قارسىمىسىڭ؟
ەرعالي قاسقا ءتىسىنىڭ جىرتىعىنان سولاڭداعان سالا قۇلاش ءتىلىن قايتادان جۇتىپ قويدى. كوسەۋدەي-اق نەمەنى كوسەمنىڭ اتىمەن قورقىتقان سوڭ زارە-قۇت قالا ما، باسقا تۇسسە ءبىز كوندىك دەگەندەي باسقالارى دا بالاقتارىن ءتۇرىنىپ، ۇلتانى شىرىش، باقايى بالشىق بوپ تۇتاسىپ كەتكەن كون اياقتارىن شالعىننىڭ شىعىنا تاعى ءبىر ءجىبىتىپ الۋعا ىڭعايلانا باستاعان، ءبىراق، ءبارىبىر ەشكىمنىڭ فاشيست بولعىسى كەلمەدى.
— ءوزىڭ ءبولىپ بەر... اتاپ-اتاپ ءبولىپ بەر! — دەپ ەرعالي سوندا دا تاقىلداپ قويمادى.
— وندا سەن پاشەس بولاسىڭ!
— بولمايمىن! نەگە بولام؟! مەنىڭ اكەم سوعىستا ەرلىكپەن قازا تاپقان! — دەپ ەرعالي تاعى دا تابان تىرەسە جاتىپ الدى. — تۇر عوي انە پەشەس! پاشەس بەسكەمپىر بولادى! — دەدى.
— مەيلى وندا، بەسكەمپىر پاشەس بولسىن!.. ءوزى دە سوعان لايىق قوي...
قولىندا مىلتىعى بولسا سيتاندى ەرعاليمەن قوسا اتىپ-اق تاستار ەدى، اتتەڭ، اقشامبەك جونىپ بەرگەن كەسپەكتەي اعاشتان باسقا دىم جوق، جانارى ىسىپ، تۇلا بويى قالشىلداپ، قۇلاعىنان قارا تابانىنا دەيىن شىمىرلاتقان ىزادان ءۇنى شىقپاي قالاتىن... ىلعي وسى. سونان سوڭدا بەسكەمپىر سوعىس ويىنىن جەك كورەتىن، سوعىستى جەك كورگەندىكتەن عانا ەمەس، ءفاشيستى جەك كورگەندىكتەن، فاشيست بولعىسى كەلمەگەندىكتەن. بالالار ەكىگە بولىنگەندە مۇنىڭ سوڭىنان تەك ناشارلار عانا ەرەتىن دە ولاردىڭ ءوزى دە بىلاي شىعا بەرە دەزەرتير بولىپ قىزىلدارعا قوسىلىپ، ارتىنان بەسكەمپىردىڭ ءوزىن تومپەشتەيتىن. ويتكەنى دەزەرتيرگە كەشىرىم جوق. كومانديرىن بايلاپ-ماتاپ شتابقا الىپ كەلسە قىزىل اسكەردىڭ قاتارىنا قوسىلادى. ءسويتىپ جاۋ جەڭىلەدى. جازا تارتاتىن جالعىز بەسكەمپىر. ويتكەنى ول فاشيست. تۇتقىننان جاۋاپ الاتىن تاعى دا سول سيتان.
— ءاتى-جونىڭ، فاميلياڭ؟..
— نەمەنە فاميلياڭدى ۇمىتىپ قالدىڭ با؟!
— قانە مويىندا، سوۆەتتىڭ قانشا ازاماتىن قيناپ ءولتىردىڭ؟..
— جاۋاپ بەرمەگەنى ءۇشىن بەس كەرتۇقىل!..
— وي، اكەڭدى!.. مەن پاشەس ەمەسپىن!.. ءوزىڭ پاشەس!..
— ءاي، مىناۋ نە وتتاپ تۇر ەي؟! سەنىڭ اكەڭ مەنىڭ اكەمنەن ارتىق پا ەكەن؟! سەنىن اكەڭ قايدا ءوزى، الدىمەن سونى ايتشى؟!
— جەتپىس جەتى اكەڭدى ەندەشە!.. سەنىڭ اكەڭ ءيتتىڭ ەتىن جەپ وتىز ەكىنشى جىلى اشتان ولگەن، ءبىلدىڭ بە!..
— اكەمدى بوقتاعانى ءۇشىن بەس كەرتۇقىل!.. پاشەس دەگەنى ءۇشىن جىعىپ سالىپ، قارا تابانىنان ءبارىڭ جيىلىپ قىتىقتايسىڭدار!.. حالىق جاۋىنىڭ تۇقىمى رەتىندە ورتامىزدان الاستاپ، يتارقاعا قاماپ تاستاڭدار!..
حالىق جاۋى... حالىق جاۋىنىڭ تۇقىمى... بالالاردى قويىپ، سوعان ۇلكەندەردىڭ دە كەيبىرەۋى سەنەتىن. سول سەنەتىننىڭ ءبىرى سيتان ەدى. سەنبەيتىن بەسكەمپىردىڭ ءوزى ەدى. ءساميعانىڭ سەنەتىنىن دە، سەنبەيتىنىن دە سۇراعان ەمەس. سۇراماق تۇگىلى، جۇرتتان كورگەن قياناتىن دا ايتقان ەمەس، كوز جاسىن كورسەتكەن ەمەس...
...تۇمانى تاس كوتەرگەندەي، جاڭبىرى جاپىراقتاي تايگانىڭ سۇيكىمسىز كۇنى ەدى. سۇيكىمسىز ويىن باستالىپ كەتتى. بەسكەمپىر جالعىز ءوزى بارلاۋعا شىعىپ، ەرعاليدى وڭاشادا ۇستاپ الدى دا مەس قىلىپ يتشە تەپكىلەدى. باسىن سۋعا تىعىپ، تۇنشىقتىرىپ تۇرىپ سابادى. ەرعالي ارا-تۇرا ەسىن جيعاندا:
— سەن قىزىل اسكەردىڭ كاماندىرىن ساباۋعا قاقىڭ جوق! — دەپ باقىرادى.
— كاماندىردەن ساداعا كەت! سەن كاماندىر ەمەس، ساتقىنسىڭ! جولداسىن ساتقان برەداتىلسىڭ!..
— اعاتاي-اي، ءولدىم عوي!..
— ولتىرەمىن، ساتقىن يت!..
— اعاتاي-اي، ولتىرە كورمەشى!.. بىردەمە ايتايىن!..
— نە ايتاسىڭ؟! سەن نە ايتۋشى ەدىڭ؟!
— ايتامىن، اعاتاي!.. ايتايىن!.. سيتان سەنىڭ ءساميعا تاتەڭمەن يتارقادا ۇيشىك-ۇيشىك ويناپ جاتىر!.. ءبىزدى سوعىسقا قۋىپ جىبەرىپ ىڭعاي سويتەدى!..
— شىن ايتاسىڭ با؟!
— ءوللاحي-بيللاحي!..
— تاعى كىمگە ايتاسىڭ؟!
— ايت دەسەڭ اقشامبەك اعاعا ايتايىن! تەك ولتىرمەشى!..
— ولتىرەمىن، ساتقىن يت!.. اقىرى ايتادى ەكەنسىڭ، ءقازىر ولتىرەم!..
— اعاتاي-اي، ايتپايمىن!.. ايتسام اۋزىما قارا قان تولسىن...
ەرعالي ەشكىمگە ايتقان جوق. ايتسا ولتىرەتىن بە ەدى، ولتىرمەس پە ەدى، كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر سيتاننىڭ باسىن بالتامەن شاۋىپ تاستاي جازداعانى ەسىندە...
...تۇمانى تاس كوتەرگەندەي، جاڭبىرى جاپىراقتاي تايگانىڭ سۇيكىمسىز كۇنى ەدى. سانىن سيداعا، تابانىن تاسقا ءتىلدىرىپ، جىن قاققانداي بەزىپ الا جونەلدى. بەزگەن بويدا جاڭعىرىققا قاداعان قارا بالتانى جۇلىپ اپ يتارقاعا جەتىپ كەلگەن. كەلگەن بويدا توبەگە ۇرعانداي قالشيىپ قاتتى دا قالدى. سيتان ءتورت اياقتاپ توڭقايىپ ەڭىرەپ جىلاپ جاتىر ەكەن. جىلاپ جاتىپ ءساميعانىڭ باشپايىن ءسۇيىپ جاتىر ەكەن. ءساميعا ءۇن-تۇنسىز تىزەسىن قۇشاقتاپ يتارقانىڭ ىرگەسىندە ءبۇرىسىپ وتىر. قورسىلداعان سيتاننىڭ قولقاسىن تۇسىرە تەپكىسى كەلدى. قولقاسىن تۇسىرمەك تۇگىلى، باسىن شاۋىپ تاستاساڭ دا سيتاننىڭ قارايتىن ءتۇرى جوق ەدى. ءساميعانىڭ ەكى اياعىن تاس قىپ قۇشاقتاپ، ەركەلەگەن مىسىقتاي ەكى بەتىن بالتىرىنا كەزەك توسەپ ەڭكىلدەسىن كەلىپ... ارا-كىدىك ەستىگەنى:
— ساداعاڭ كەتەيىن، ءساميعا!.. قۇلىڭ بوپ كەتەيىن، ءساميعا!.. ءيتىڭ بوپ وتەيىن، ءساميعا!.. ماڭدايىمنان تەپپەشى، ءساميعا!.. ولتىرەم دەسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل! سەنسىز مەنىڭ كۇنىم جوق؟.. ءول دەسەڭ دە ولە سالام!..
ەكى ءسوزدىڭ بىرەۋى ءساميعا، ەكى ءسوزدىڭ بىرەۋى ولەمىن. ونسىز دا ءولىم تىلەپ جاتقان بايعۇسقا بەسكەمپىر بالتاسىن كوتەرە المادى. بەسكەمپىر دوداسى شىعىپ جىلاعان ەركەكتى ءبىرىنشى كورگەن. سيتاننىڭ بوجىپ كەتكەن ەرنىنەن قارا تابانىن تارتىپ العان ءساميعا ەسىككە قاراپ بەسكەمپىردى، بەسكەمپىردىڭ بالتاسىن كوردى دە باقىرايىپ ورنىنان اتىپ تۇردى.
— جارىعىم-اۋ، مۇنىڭ نە؟! تاستا انداعى بالتاڭدى!..
جىلاپ ءجۇرىپ يتارقادان ءتورت اياقتاپ توڭقايىپ شىققان سيتان ساسقانى ما، بەسكەمپىرگە الاقتاپ:
— ءاي، سەن ناعىپ تۇرسىڭ؟ بار، ويناپ كەل، سوعىس ءالى بىتكەن جوق! — دەدى.
— سوعىس ءبىتتى! ءبىز جەڭدىك! — دەپ بەسكەمپىر قولىنداعى بالتاسىن لاقتىرىپ جىبەرگەن، قۇداي اۋزىنا سالدى ما، ءبىر جىلعا تولار-تولماستا سوعىس تا ءبىتتى، ادىلەت جەڭدى، ءبىراق، بەسكەمپىر ءوز تاعدىرىن ءوزى جەڭە المادى...
...قاتىن مەن بۇقتىرمانىڭ اراسىندا التايدىڭ شىبىنسىز جازى ءوتتى، التىن ساباقتى سارشا تامىزدىڭ جايما-شۋاعىن تاۋىسىپ بارىپ پىشەنىشىلەر وراققا قايتتى. كۇرەڭ سەنىڭ مۇرتىن سارعايتىپ قاراشانىڭ قارا سۋىعى كەلگەندە ەل دە قىسقى قونىسىنا ورالىپ ەدى. اكەدەن قالعان قارا شاڭىراق تا جوق، كولحوزدىڭ استىق قويماسىنىڭ يەن قالعان ءبىر بولمەسىندە قىستاپ شىعاتىن ءساميعا مەن بەسكەمپىر ماساتىن جيناپ، قولقاناتسىز قالعان كارى-قۇرتاڭنىڭ وگورودىن قازىپ، اقى-پۇلىنا تاپقان بىرەر موشەك كارتوبىن قاپتاپ، كەلەر قىستىڭ ايازىن كۇتكەن. سيتاندا باس سۇعار كۇركە دە جوق ەدى. جىبەرسە كورىنگەننىڭ بوساعاسىندا تۇنەپ، جىبەرمەسە كولحوز بەن سەلسەبەتتىڭ كەڭسەسىندە دومالاي كەتەتىن قاڭعىباس سول جىلى ءساميعا مەن بەسكەمپىردىڭ ەسىگىنىڭ كوزىنەن كەتپەيتىن بولدى. كۇندىز ات قورا مەن سيىر فەرماسىنىڭ بوعىن كۇرەپ كۇن ولتىرەدى دە ءتۇن بالاسىندا كۇزەتەتىنى كولحوزدىڭ قويماسى، شىنىن ايتقاندا ءساميعانىڭ ەسىگى. ءارى ءجۇر دەگەنگە كەتپەيدى، كىرەيىن دەپ تاعى سۇرانبايدى، قيۋى قاشقان سىقىرلاۋىق ەسىك توپساسىنان زار ەڭىرەپ قاي مەزگىلدە اشىلسا دا يەسىز يتتەي بۇرالىپ باسپالداقتىڭ ۇستىندە ءبۇرىسىپ كەپ وتىرعانى.
بەسكەمپىر ىمىرتتا مەكتەپتەن كەلگەندە ءۇن-تۇنسىز ءيميىپ شىعىپ بارا جاتادى، ەرتەڭگىسىن كەتىپ بارا جاتقاندا موينىن ىشىنە الىپ، ءۇن-تۇنسىز باسپالداقتىڭ ەرنەۋىندە قالىپ بارا جاتادى. ءتۇن بالاسىندا تىستاعى تىقىرىن تانا ەستيتىن. بەسكەمپىردىڭ كوزىنشە ءساميعا كىرە عوي دەمەيدى، بەسكەمپىر جوقتا نە ىستەيتىنىن كىم ءبىلسىن. "قىزىمنىڭ قىزىعى ۇيدە، قىلىعى تۇزدە" دەگەندى بەسكەمپىر بارماقتاي كەزىندە ۇققان.
تىستا قارا داۋىل ۇلىپ تۇر. بولمەنىڭ سىعىرايعان جالعىز كوزى قاراشانىڭ دىمىنان جىلاپ تۇر. باسپالداقتىڭ تىستاعى سىقىرى مەن سىقىرىنان بەسكەمپىر تون استىندا جاتىپ توڭىپ ەدى. قانشاما يت بولسا دا ادامدى يت تىرلىككە قيمايسىڭ. وشتەسىپ ءجۇرىپ بەسكەمپىردىڭ دە سيتانعا ىستەمەيتىنى جوق بولاتىن. يتارقاسىنا ءتۇن ىشىندە ۇرلانىپ كىرىپ، جارعاق شالبارىنىڭ قول سۇعار اۋىن پىشاقپەن ويىپ الادى دا شوپپەن نىعارلاپ، قارا تايدىڭ ۇشار باسىنا دەلديتىپ ءىلىپ كەتۋشى ەدى. ەرتەڭگىسىن ەل تۇرعاندا بالاعىنان دەلەڭ-دەلەڭ اينالعان سيتاننىڭ تايتەرىسىن كورىپ قاتىن-قالاش قىران-توپان بولاتىن. ءساميعانىڭ ۇرىسقانىن تىڭداماي بەسكەمپىر وگىزىنە ءمىنىپ جۇمىسىنا كەتە بەرەدى، سيتان بايعۇس اعاش باسىنا جالاڭ بۇت شىعا الماي، ەل اياعى باسىلعانشا يتارقادا قالاتىن. وبال دەگەندى بۇل دا بىلمەپتى. ءساميعا سول كەزدە-اق سيتاننىڭ جىرتىق - تەسىگىن جۇرتقا بىلدىرمەي جاماپ بەرىپ ءجۇر ەكەن-اۋ... جاناشىرلىعى ما، باۋىرىنىڭ كىناسىن جۋىپ-شايعانى ما، كىم ءبىلسىن.
تىستا قاراشانىڭ قارا داۋىلى ۇلىپ تۇرعان. بەسكەمپىر باسپالداقتىڭ تىستاعى تىقىرىنان تون استىندا جاتىپ توڭىپ ەدى قاراشانىڭ قارا داۋىلىنان بۇرىسكەن سيتان بولار-اۋ...
— تاتە!..
— Ay، جارىعىم!.. نەگە ۇيىقتاماي جاتىرسىڭ؟..
— سەن سيتانعا قاتىن بولاسىڭ با؟
— نەمەنە؟.. جارىعىم-اۋ، ول نە دەگەنىڭ؟!
ءساميعا ءتۇن ىشىندە توسەنىشى مەن قۇراق كورپەسىن سۇيرەپ كەلىپ باۋىرىنىڭ قاسىنا جاتتى دا ىرگەسىن قىمتاپ، قاتتى قىسىپ قۇشاقتاپ، جارتى كوڭىلىن جۇباتقانداي:
— جارىعىم-اۋ، مەن كۇيەۋدى قايتەمىن، مەنسىز سەنى كىم اسىرايدى؟ — دەپ كۇرسىندى. — سەن ەر جەتىپ، ادام بولماي مەن كۇيەۋگە تيمەيمىن!.. اتتەڭ سەن ادام بولىپ كەتسەڭ!.. اكەڭدەي ۇلكەن قىزمەتكە جەتسەڭ!..
اكەسىنە كەلگەندە ەكەۋى دە تىم-تىرىس بولدى. ءبىرىنىڭ اعاسى، ءبىرىنىڭ اكەسى ەستەرىنە تۇسكەندە جىلاپ وتىرىپ تىيىلاتىن، كۇلىپ وتىرىپ كۇڭىرەنە قالاتىن ادەتتەرى ەدى. ارتىندا قالعان ۇرىق-شارقىنا زالالىنان باسقا دىمى جوق ونداي ادام بولۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ تۇرمەدەن باسقا شىعار تۇعىرى جوق ونداي ۇلكەن قىزمەت كىمگە كەرەك. اتاسىن ويلادى ما، الدە قىز بايعۇستىڭ بىرەۋگە قاتىن بولاتىنىن قارشادايىنان ءبىلىپ، سونىڭ ۋايىمىنا قاجىعان باۋىرىنىڭ تاعدىرىن ويلادى ما، مۇمكىن، ءوز تاعدىرىنا نالىعان شىعار، ءساميعا بەسكەمپىردى تاس قىپ قۇشاقتاپ الىپ وكسىپ-وكسىپ جىلادى-اي كەلىپ. الدەن ۋاقىتتا ءوزىنىڭ ساڭىلاۋسىز بولاشاعىنا، بەتى اشىلماي، ءجۇزى جاسىماي جاتىپ ساندالتقان تاعدىرىنا مويىن ۇسىنعانداي:
— جارىعىم-اۋ، مەنى سيتاننان باسقا كىم الادى؟! — دەپ تاعى دا كۇرسىنىپ سالدى، كۇرسىنگەندە ءىشى-باۋىرى ەزىلىپ تۇسەردەي قالشىلداپ ەدى. — سەنى مەنەن باسقا كىم اسىراعانداي، مەنى سيتاننان باسقا كىم العانداي؟! حالىق جاۋىنىڭ قارىنداسى باي تۇگىل، باقسىعا كەرەك پە ەكەن بۇگىندە!..
مەن ەر جەتكەنشە اپكەم قارتايىپ قالار دەپ بەسكەمپىر سول جىلى كورشى اۋداننىڭ دەتدومىنا قاشىپ كەتتى. قارتايىپ قالسا سيتان دا الماي قويار دەپ قورىققان. بەسكەمپىر سودان بەرى دالادا ءجۇر، ارتىنان ىزدەپ بارۋعا كەزىندە ءساميعانىڭ قولى قىسقا بولدى، ول باستا-اق سيتاندى جاقتىرمايتىن كوڭىلى بەسكەمپىردى بۇل شاڭىراققا قايتىپ قارايلاتپاعان... باي العانشا قارتايىپ قالادى دەپ قورىققان "حالىق جاۋىنىڭ" قارىنداسى سول كەزدە ون جەتىگە شىعار-شىقپاس ەدى...
...داستارقان ۇستىندە ىدىس-اياقپەن جارىسقان جۇزىكتى قولدىڭ يەسى بۇگىندە قىرىقتان اسىپ وتىر. باي العانشا قارتايىپ قالار دەپ قورىققان ون التى جاسار اپاسىنىڭ ءالى دە قارتاياتىن ءتۇرى جوق، ەرەپەيسىز مول دا ەمەس، ەت-جەڭدى كەلگەن وت ورنىنداي سۇڭعاق ايەل وتىرعاندا دا سيتاندى ەكى وراپ اكەتكەندەي ەكەن، بەسكەمپىرگە ەكەۋى دە باياعىسىنداي كورىندى.
تىستان شابالانىپ يت ۇرگەن، اسەكەڭ دومبىراسىن ىرگەگە سۇيەي سالدى دا سيتان سىبولىشى ەجىرەيىپ ەسىككە قارادى.
— بايبىشە، تەزىرەك ەسىكتىڭ ىلمەگىن سال! — دەدى.
— نە بولدى، بايعۇس؟! تاماعىڭدى ۇرلاپ ىشەيىن دەپ پە ەدىڭ؟ دالاعا شىقساڭشى، يتتەرىڭ قاقالىپ ولەتىن بولدى عوي!..
— ە، يت بولعان سوڭ ۇرەت تە! ۇرمەيتىن يت بولۋشى ما ەدى! — دەپ سيتەكەڭ جايباراقات قالا بەردى. — جەگەنى ايۋدىڭ ەتى، كيگەنى قاسقىردىڭ تەرىسى بولسا وتان ۇرمەگەن يت اتاسىنىڭ باسىنا ۇرە مە؟!
— قۇداي-اۋ، كىمدى ايتىپ وتىرسىڭ؟!
— كىمدى ايتۋشى ەدىم!.. يۆان دا! جەتى تۇندە سەنى ىزدەپ كەلەتىن يۆاننان باسقا قانشا تامىرىڭ بار ەدى؟!
— ءادىرا قال..
ەرلى-زايىپتى ەكەۋى ەزۋ قاعىسىپ ۇلگەرگەنشە ەسىكتەن داعاراداي قاسقىر بورىك كىرىپ كەپ ەدىرەيىپ سالەم بەردى. ءولىپ قالدى دەگەن يۆاننىڭ ون ەكى مۇشەسى تۇپ-تۇگەل سياقتى.
— قاراشادا اقپاننىڭ ايازىن سۇيرەتىپ ۇسىك الىپ بارا ما، مىنا قاسقىر بوركىڭ نە، جانىم-اۋ؟! — دەپ ءساميعا يۆاننىڭ باسىنداعى ءبىر قاپ تەرىگە وقشىرايا قارادى.
— وسى ۇيگە ءبىر توپ يت كىرىپ كەتىپتى دەگەن سوڭ قورقىتايىن دەپ كيىپ ەدىم... — يۆان ءبىر قاپ تەرىنى جاعالاي توسەلگەن سىرماققا اتىپ تۇرىپ، بوكسەسىمەن باسىپ وتىرا كەتتى.
— مىناۋىڭ دا يت بوپ شىقتى عوي! — دەپ اسەكەڭ سيتان سىبولىشىنا قوسا يۆاندى يەگىمەن نۇسقاپ، ەرنىن بەسكەمپىرگە قاراي ءشۇرشيتتى، ەندى بولماعاندا ءبىر اۋەندى ىسقىرا جونەلەتىن ەدى، ءبىراق سيتان سىبولىشى وعان جەتكىزبەدى:
— ويپىراي، ۇرىنىڭ تاناۋى كوردە جاتسا دا ەتتىڭ ءيىسىن جىبەرمەيدى، ءا؟! ەڭ بولماعاندا اس جەپ بىتكەن سوڭ كەلسە قايتەتىن ەدى؟..
— بۇل ءۇي تۇيە سويسا دا ءبىر اسىمنان ارتىلمايتىن بولعان سوڭ تاڭ اسسام قۇر اۋىز كەتەم دەپ قورىقتىم. — يۆان داستارقانعا ەندى كەلگەن توقتىنىڭ باسىن مىسە تۇتپاعانداي قوڭىلتاقسي قارادى. — الدە ءيتتىڭ سىلەكەيىنەن قاسقىر جەركەنەدى دەپ ساسقانىڭ با؟.. بايبىشە، قولعا سۋ اكەلسەڭشى! — دەپ كۇرەكتەي الاقانىن ءساميعاعا ۇسىنا بەردى. — تىنىشتىق پا، ايتەۋىر؟
— ە، بۇگىندە قۋ جانعا تىنىشتىق بار ما! — دەپ سيتەكەڭ جاۋاپقا ءساميعادان بۇرىن ۇمتىلدى. — سەنىڭ اسىڭدى بەرىپ تىرناق كوبەسىن جىبىتەلىك جەپ جاتىر ەدىك، ارام قاتقىر، ونى دا تۇگەل بۇيىرتپادىڭ!. نەمەنە، جەتى تۇندە جاۋ قۋدى ما؟
— سەن تۇرعاندا ارام قاتپاسپىز! — دەپ يۆان قولىن شالا شايىپ شىلاپشىنعا سىلكە سالدى دا جوزىعا قونجيدى. — وتىنىمدى اكەپ بەر دەپ ىنتىرنات دەرەكتىرى قىر سوڭىمنان قالماعان سوڭ... اقشاسىن الدەقاشان جەپ قويىپسىڭ، ەندىگى وتىرىسىڭ مىناۋ، بايبىشەڭە بوكسەڭدى تىعىپ الىپ!..
— وتىن ەسىكتىڭ كوزىندە ەدى عوي، سول ءۇشىن ۇيگە كىرمەسەڭ دە بولاتىن ەدى!..
— سەنىڭ ايداي اپپاق ءجۇزىڭدى كورمەي قالاي كەتەم؟!
— ى-ى، سولاي دە...قاتىنىڭ سوڭعى كەزدە تاقتاي جەيدى دەگەن وسەك شىعىپ ەدى، قالاي، قاقالىپ ولەتىن ءتۇرى جوق پا، ايتەۋىر؟..
— بۇگىنگىنىڭ قاتىندارى تاماق جەسە دە، تاقتاي جەسە دە سەمىرىپ، تاياق جەسە قۇتىراتىن بولعان جوق پا! ونىڭ نەسىن سۇرايسىڭ؟ الدە بۇل ءۇي ودان امان با ەدى؟
— قاتىن سەمىرمەگەندە قايتسىن! — دەپ ءساميعا ەكى زامانداسقا زىلمەن قارادى. — ارا-تۇرا وسەك ايتىپ، اشۋلانا قازان قايناتىپ، ارتىلسا سالعىلاسىپ الاتىن كاسىبى بار ەدى، ونى دا ەكەۋىڭ تارتىپ الىپسىڭدار!..
ەكەۋى دە جىم بولدى. وزىنشە داستەردەي بولىپ، ايۋ تۋلاقتىڭ ۇستىندە دامبالشاڭ شالقىپ وتىرعان سيتان سىبولىشى اپ-ساتتە بىرىسىپ، ارقاسىنداعى قارا تونمەن بىرگە شوگىپ بارا جاتتى. يۆان سالا قۇلاش سەلەبەسىن قىنىنان سۋىرىپ تىزەسىنە ءبىر ءسۇرتتى دە تاباقتاعى ەتتى باس سالعان، پىشاعىنىڭ سۇپىتىنان تىكسىنىپ قالعان ءساميعا، "جانىم-اۋ، انداعى نەمەڭ..." دەپ ورامال ۇسىنىپ ەدى يۆان ونى كەرەك تە قىلعان جوق.
— تۇك ەتپەيدى، بايبىشە! قاسقىر سويعانىم بولماسا بۇل شىركىندى ارامعا تيگىزگەن ەمەسپىن! — دەپ ورتان جىلىكتى سۋىرىپ الىپ سەلەبەسىن كوستەڭدەتە باستادى. — قارا تاياقتاردىڭ تاماعى قانشا دەيسىڭ، ۇشىنعىسى كەلمەسە مەنىڭ ەگىنىمە تۇسە قويماس!..
ەسىكتەن كىرمەي جاتىپ ءيتسىڭ دەپ اسەكەڭ مەن بەسكەمپىرگە كەلە تيىسكەن يۆان اقىرى ەكەۋىن قارا تاباقتان دا ىعىستىرىپ شىعاراتىن بولعان سوڭ، ءساميعا قوناقتارىنىڭ الدىنا قالا تارتىبىمەن سەرۆيز قويدى دا، قارا توننىڭ جاعاسىنان كورىنبەي قالعان كۇيەۋىنىڭ توبەسىن ىزدەپ تاۋىپ كوسەۋدەي اعاش قاسىق ۇستاتتى. اركىمنىڭ ءبىر جاۋى بار. اسەكەڭ اڭنىڭ قورىقشىسى بولسا، بەسكەمپىر اعاشتىڭ ءتاڭىرى، تايگادا وسى ەكەۋىنەن باسقا جۇرت ىعىساتىن تورە-قارانىڭ ءقادىرى كەتە باستاعان، قولىنىڭ سۋماقايى بار يۆاننىڭ زايمكەدە وتىرعان سيتانعا تۇندەلەتىپ كەلۋىنىڭ سەبەبىن، توردەگى ەكەۋىن كورە سالا ىشتەگى قىجىلىن قىجىرتپامەن توگە سالعانىن دا اسەكەڭ اۋەلدە-اق سەزگەن. انشەيىندە دە اۋلاسىنا تاس لاقتىرتپايتىن قىرشاڭقى ەگەر قيسىق مۇرنىن يۆاننىڭ بەت مونشاعىنا قاداپ قويىپ:
— شىراعىم، ءتىرى ءجۇر ەكەنسىڭ، تيە بەرسىن دەمەي-اق قوي، ءبىراق بىسمىلدانى ۇمىتپاعان شىعارسىڭ؟ — دەگەندە كوگەندەپ اساعان قۇيرىقپەن باۋىر يۆان بايعۇستىڭ كەڭىردەگىنە كەپتەلىپ قالا جازدادى.
اعايىنعا جاقىندايمىن دەپ ورمان ىشىنەن كوشىپ كەلگەن دۇرەگەيلەۋ يۆان توقسانىندا دۇنيەدەن قايتقان اكەسىنىڭ تيە بەرىسىنە اراق بەرىپتى دەگەندى ەستىگەندە جۇرت جاعاسىن ۇستاعان. اسەكەڭ سونى بەتىنە سالىق قىلامىن دەپ ەدى، جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەندەي ەشكىم بەتىنە قاراماي قويعان قىرىق گرادۋستىڭ شيپاسىن ءساميعا دا سوستيتىپ يۆاننىڭ الدىنا قويا سالدى. ەشكىم قۇيىپ تا بەرگەن جوق، ءوزى دە قول سوزا الماي، كوك بوتەلكەنىڭ سۇمپيگەن اۋزى بۇرق ەتە قالاتىن مينومەتتىڭ ۇڭعىسىنداي يۆاننىڭ تۋرا شەكەسىنەن قادالىپ، ۇڭىرەيىپ تۇردى دا قالدى. بايعۇستى قيناماي نە قۇي نە كوزىن قۇرت دەگەندى اڭعارتىپ سيتەكەڭ بايبىشەسىنە ەكى-ۇش دۇركىن بۇرىلىپ ەدى، كۇندىزدىڭ وزىندە تىنتسەڭ تابىلمايتىن كۇيەۋىنىڭ جىپسىك كوزىنەن ول دا ەش نارسەنى وقىپ ۇلگەرمەدى. اراق دەسە ارتىنان ءبىر قاپ وسەك ەرەتىن دوسىنىڭ ءدال ءقازىر ىشسە دە، ىشپەسە دە سوزگە قالاتىنىن سەزگەن سوڭ اقىرى اراشاعا ءتۇستى.
— الدەبىر قايمانا قازاق اپاق-ساپاقتا وزبەك دوسىنا كەلگەن ەكەن، قوناقاسىنا كوك شايدان باسقا دانەڭە بەرمەپتى. قارىنى اشقان قوناق جاتار الدىندا: بۇل ءۇي تاماق ىشپەۋشى مە ەدى دەسە، اۋزىڭنان قالاتىنداي اس بەرىپ ەدىم، تەگى ءبىسمىلدا دەمەگەنسىڭ عوي دەپ ءۇي يەسى قۇتىلىپ كەتىپتى. دۇنيە كەزەكپەن وزبەك دوسى ۇيىنە كەلگەندە الگى قازاق ءبىر قويدى الىپ سوعىپ، ىشەك-قارىنىنا دەيىن الدىنا قويىپتى دا: ءپاتشاعار، وسىعان بىسمىلدا دەسەڭ دە توياسىڭ، دەمەسەڭ دە توياسىڭ دەگەن ەكەن. دوسىن اقتايمىن دەپ وتىرىپ داستارقانىن ماقتاپ العانىن سيتەكەڭنىڭ ءوزى دە سەزبەي قالعان، الدىمەن ءساميعانىڭ ىزعارلى كوزىنىڭ قيىعىنان تاياق جەدى دە، ارتىنان اسەكەڭ تاعى دا توتيىپ كەتتى.
— ءجا، بۇگىندىك ءبىراز تويعىزدىڭ، — دەپ قيسىق مۇرىن مايلىققا جارماسقان، — ەندى وسىنى ءسىڭىرىپ الساق تا جەتەر!.. بەرگەنىمىزدى ايتساق تا، كورگەنىمىزدى ايتساق تا جاقسى مەن جامان بولىپ جاۋلاسپايتىن سول قايمانا قازاقتىڭ ءوزى ەمەسپىز بە.
شىنى ەكەنىن، شىمشىماسى ەكەنىن سيتەكەڭ انداماي قالدى دا اپاق-ساپاقتا الباستىداي قايدان ساپ ەتە قاپ ەدىڭ دەگەندەي يۆانعا جاقتىرماي قاراعان، سەمىز سۇبەنى بۇراماي سوعىپ وتىرعان دوسىنىڭ بەت مونشاعىندا كۇمپيگەن ۇرتتان باسقا دىم جوق ەكەن. ەرتەڭگىسىن تانا سىرتىنان يت قوسىپ جىبەرگەن زامانداسىن راسىندا ايۋ جارىپ كەتپەگەنىنە وكىندى...
5
قۇلقىن سارىدەن ىرىلداعان "درۋجبا" كوزىن كوش قۇلاش سۇلگىمەن تاڭىپ تاستاپ جاتقان اسەكەڭدى دە ورنىنان تۇرعىزدى. دۇنيە اپپاق ەكەن. اپپاق دۇنيەنىڭ شىرقىن بۇزعان يۆان مەن سيتان ەكەن: قۋ مولاقتى سۇلاتىپ سالىپ، جەنتەكتەپ جاتىر، بەنزوپيلانىڭ تىسىنەن بوز قىراۋدىڭ بەتىنە قان شاپشىعانداي، قالشىلداعان قۋ مولاق سۇلاپ جاتىپ اسەكەڭنىڭ ەسىنە مىڭ سوم قارىزىن اقىرعى رەت سالىپ ەدى. دايار سارجاندى باسىپ بەرۋگە قيماعان سيتان سىبولىشى دا قۋ مولاقپەن قارىزىنان قۇتىلىپ تۇر. ءسىرا، بىردى-بىرگە جالعاستىرىپ، كۇرمەۋگە كەلمەيتىن قىسقا جىپتەن ارقان ەسۋدە سيتاننان وتكەن سىپا بار ما ەكەن؟.. اركىمنىڭ تىرلىككە دەگەن ءبىر اۋەستىگى بار، مال قيۋعا كەلگەندە ولگەن-تىرىلگەنىنە قارامايتىن "جان پيدا" دوسى شاشۋعا كەلگەندە دە الدىنا جان سالمايدى. مۇمكىن، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋعا ۇيرەنبەگەن ولەرمەن باسى وسىدان دا ءلاززات تاباتىن شىعار، الدە بيلىگىنە كونبەيتىن بىلايعى جۇرتتى جومارتتىعىمەن بولسا دا كىرىپتار قىلۋدىڭ امالى ما، ايتەۋىر، ەل شەتىنە جۇت كەلدى دەسە سونىڭ كومەيىن بىتەۋگە الدىمەن جۇگىرەتىن سيتەكەڭ. تەگى، كولدەنەڭ جاتقان شىرپىدان داۋلەت جيناپ، ساندىقتان التىنىن ساداقاعا شاشۋ كورىنگەننىڭ قولىنان كەلمەسە كەرەك. اسىرەسە كىمدى-كىم اسىراعانداي دەيتۇعىن باقال ەسەپتىڭ زامانىندا...
قۇشاق جەتپەيتىن جۋان مولاقتىڭ بۇتاعىنا دەيىن قي سىپىرىپ تيەپ العان يۆان تراكتورىن ءوشىرىپ شىلىم شەگۋگە وتىرعان، قاسقىر قۇلاقشىن باس كيىم بوستەكتىڭ قىزمەتىن اتقارسا كەرەك، الگىندە توبەسىندە جۇرگەن ءبىر تەڭ تايتەرى ەندى قىمتاۋ بولىپ بوكسەسىندە جاتىر. ءتاڭىرى القام-سالقام، بوز قىراۋدا كوك بۋرىل كوكىرەگىنەن بۋ اتىپ، وسى ءۇيدىڭ بار جۇمىسىن تىندىرىپ تاستاعانداي بىلشيىپ وتىرىسىنا قاراعاندا ءساميعانىڭ تاڭعى شايىن تاتپاي كەتپەيتىن سياقتى ەدى.
— ال اتاڭنىڭ باسىن ارتپاساڭ ەندى قالعان ەشتەڭە جوق! — دەپ سيتان دا ونىڭ بەتىن ءارى قاراتىپ جىبەرۋگە كىرىستى. ءبىراق يۆاننىڭ وعان قىڭاتىن ءتۇرى جوق، ساۋساعىنىڭ باسىن قايشىلاپ سيتەكەڭنەن تاعى بىردەمە دامەتتى.
— بيلەت!.. كۋبومەترىن ەسەپتەپ تۇرىپ اناۋىڭنان بيلەت اپەر، بولماسا قولىما قاعاز ۇستاتسىن! — دەپ كۇرەسىننەن قايتقان بەسكەمپىردى بۋداقتاعان شىلىمنىڭ تۇتىنىمەن نۇسقادى.
— وتتاپسىڭ! بيلەتتە مەنىڭ جۇمىسىم قانشا؟! اعاشىڭدى ارتىپ بەردىم، ەندى ايدە مارش!
— ءا-ا، ونىڭ بولماس! مەن سارجان الۋعا كەلگەم، سەن ماعان تىك تۇرعان مولاقتى جىعىپ بەردىڭ. مىناۋ مۇككامالمەن ەندى مەشەلدىڭ الا قوپپاسىنان اتتاپ كور!.. داباي بيلەت!
— ءاي، يت-اۋ، كورىپ تۇر عوي، قاعازدىڭ قانشا قاجەتى بار؟
— تۇرسا قايتەيىن؟! تۇرسا ۇيىڭدە تۇر دا!.. ۇيىندە تۇرعان سوڭ ۇيدەي پالەسىن جاسىرىپ تۇر دا! بىلاي شىعا بەرە قۋىپ جەتىپ، اۋدارىپ الماسىنا كىم كەپىل؟! شترابى جانە بار. جو-و، ەكى ايىپ تولەتىپ باييىن دەگەن ەكەنسىڭدەر!.. داباي بيلەت! ايتپەسە قاعاز... ىنتىرناتتىڭ وتىنىن اكەتىپ بارا جاتىر دەگەن قولحات بەرسىن!..
— قاعازدا باسىڭ قالعىر ەكەنسىڭ!
— ءاي، مەن اناۋ مەشەلىڭە نەمدى كورسەتەم؟! سيتان قوتىربايەۆتىڭ كاللاسىن كەسىپ اكەلە جاتىرمىن دەيمىن بە؟! كەستىرەرسىڭ سەن!.. سارجانىن قيماي ءشىرىپ كەتكەن مولاقتى تيەپ بەرىپ تۇرعان كاززاپ كەستىرەر كاللاسىن!..
— ءاي، مىناۋىڭ يت ەكەن عوي.
— ءا-ا، ونىڭ راس! ەكەۋمىز كاتتو وقشايمىز!
— ءتىفۋ!.. مىنا يمانسىزعا بىردەمە دەشى!..
— نەمەنە، تاعى دا ولمەگەن قونجىقتىڭ تەرىسىن بولىسە الماي تۇرسىڭدار ما؟
— مىنا مولاقتىڭ يەسىن تاپپاي تۇرمىز، — دەپ يۆان بوكسەسىندەگى قاسقىر قۇلاقشىنىن قاعىپ كيىپ پريسەپتىڭ بورتىنا جارماستى.
— قاعاز بەرمەسەڭ ءقازىر توگىپ كەتەم!..
بەسكەمپىر تۇسىنە قويدى. ءتۇسىندى دە مولاقتىڭ تۇبىندە قالعان تومارىنا قاراپ كۇلىپ جىبەردى. پىشاقتىڭ جۇزىندەي قىرتىسى بولماسا ءشىرىپ كەتكەن ەكەن. شىرىكتى مالدانىپ تۇرعان سيتانعا دا، شىرىككە قاعاز داۋلاپ تۇرعان يۆانعا دا سەنگەن جوق. سەنبەگەن سوڭ بۇل دا قاساقانا قىرسىعىپ اسەكەڭدى تورەلىككە شاقىردى.
— اسەكە، مىناۋ مارقۇم مولاقتىڭ قۇنى قانشا دەپ ويلايسىڭ؟
— ول جاعىنا ەندى ۇياتتىمىز، ءۇش-ش! — دەپ اسەكەڭ ىسقىرىپ جىبەردى. — بۇل مولاقتىڭ قۇنىن ءبىلۋ ءۇشىن ءماتپۇسانى پاتلاسىمەن قوسىپ، بۇكىل اقسۋ مەن جامانايدىڭ، جىندىساي مەن قوتاناعاشتىڭ ولگەن-جىتكەنىن تۇگەل تورەلىككە شاقىرۋ كەرەك شىعار، ءۇش-ش-ش!..
سولاردى تۇگەل شاقىرىپ كەلسە دە يۆاننىڭ جۇگىنە قوياتىن ءتۇرى جوق ەدى. وتىرىك-شىنى بەلگىسىز، ءداپ ءقازىر وعان قازىدان كورى قاعاز قىمبات بولىپ تۇرعان. بەسكەمپىر سيتەكەڭنىڭ قورا-جايىن باقشاسىمەن قوسا شولىپ شىقتى دا: — قانشا سوتىق جەرىڭ بار؟ — دەپ قادالا قالدى. — ءدوي دالادا وتىرىپ قۇدايدىڭ قۋ مەديەنىن گەكتارعا شاقتى دەپ پە ەدىڭ؟!
— نەگە شاقپايسىڭ؟ شاعاسىڭ!..شاقتىرامىز! — دەدى بەسكەمپىر.
— ەگەر ءۇي ىرگەسىنىڭ ەلۋ سوتىق مەنشىگىنە كىرسە، مىنا جارىقتىق قۋ مولاقتىڭ قۇنىن ەشكىم داۋلامايدى.
— ءاي، نەمەنە باس قاتىرىپ تۇرسىڭدار؟! — دەپ ەندى يۆان ەجىرەيىپ شىعا كەلدى. — سيتان سىبولىشتىڭ اۋلاسىنان جىعىپ الدىم دەگەنگە مەشەل سىبولىشىڭ سەنە مە؟ الدە سەندىرۋ ءۇشىن ول نەمەڭدى وسىندا جەتەكتەپ كەلۋىم كەرەك پە؟ و نەسى وي، ادامدى يت قىلىپ!.. داۆاي قاعاز!
— قاعازدى بەرە المايمىن، — دەپ بەسكەمپىر شالقايدى.
بىرىنشىدەن، رۇقساتتى قاراعايدى جىقپاي تۇرىپ سۇراۋ كەرەك ەدى. ويتكەنى، ونىڭ كاتەگورياسىن، ستاندارتىن، ءشىرۋ ستادياسىن، جاسىنا دەيىن انىقتاپ الماي رۇقسات بەرۋگە قاقىم جوق. ەكىنشىدەن، بىرەۋدىڭ اۋلاسىندا ءوسىپ تۇرعان اعاشىنا قۇقىم جۇرمەيدى. ۇشىنشىدەن، مۇنى قايدا اپارا جاتقانىڭدى قايدان بىلەم؟ ساۋداعا سالىپ، پۇلىن ءبولىپ جەدىك دەپ ەرتەڭ ۇستىمنەن ارىز ايداماسىڭا كوزىم جەتپەيدى!..
ۇيدەن ساماۋىرىن كوتەرىپ ءساميعا شىقپاعاندا قىزىل كەڭىردەكتىڭ ءپاتۋاسى نەمەن تىنارى بەلگىسىز ەدى. ىڭىردە ىرگەگە سۇيەي سالعان كەرنەيىن تاپپاي ساماۋىردىڭ وتتىعىن قاعۋعا كۇيسەۋىنىڭ حروم ەتىگىن قارىزعا شەشىپ اكەتتى دە شۇلعاۋىن سۇيرەتىپ جالاڭ اياق قالعان سيتەكەڭ يۆاندى قۋىپ ءجۇرىپ داۋلاسۋعا ەرىندى. " شيپكاسىن" ەزۋىنە سەلتيىپ ەندى قاداي بەرگەن اسەكەڭ كۇمپ-كۇمپ جەلپىنگەن سەمىز ساماۋىردىڭ بوكسەسىنە بەجىرەيىپ وتىرىپ:
— ويپىراي، شۋاشىنا دەيىن شىعىنعا كەتپەيتىن بۇ جۇرتتىڭ ەتىگى نەتكەن باقىتتى! — دەپ تاڭ قالدى. — مىرزام!.. تويىس.. كەچيريپ قويعۇن، سيتەكە، ەلىڭە وبال بوپ جۇرمەسىن، تەك ۇشىنا كورمەڭىز!..
— ە، كوپ ەسەمنىڭ ءبىرى شىعار، كەڭسىرىگى ءتۇسىپ قالماس! — دەپ سيتەكەڭ ءساميعانىڭ قۇلاعىنا جەتكىزبەي كۇڭك ەتە سالدى.
كەزىندە مىنا كىسىنىڭ ايداي اپاسىنىڭ باشپايىن دا تالاي جالاعانبىز. تۇك ەتكەن جوق!..
بايبىشەسى قايتارىپ بەرگەن ەتىكتى قونىشىنان تۇگىنىڭ سارىقپاي جىپ-جىلى قالپىندا كيىپ العان سيتەكەڭ تويتارىپ بارىپ توقىما شارباقتىڭ ەسىگىن اشتى دا پىسقىرىنا شىققان كوك سەركەنىڭ سوڭىنداعى بوز كاسكا سەكتى بوربايىمەن قىسىپ قالدى.
— ءاي، يمانسىز! قاتىنىڭنىڭ كۇنى جاقىن دەپ ەدى، قالجاسى بار ما ەدى؟
— سەن دە جوقتى سۇرايدى ەكەنسىڭ! — دەپ شارشاپ قالعان يۆان قولدى ءبىر سىلتەپ تاعى دا تومار ۇستىنە قاسقىر قۇلاقشىندى توسەپ جاتقان. — وزىمە قالجا بەرەتىن اعايىن تاپپاي جۇرگەندە قاتىندى كىم ەلەۋشى ەدى!..
— مىنانىڭ ءمۇيىزى قىمبات ەدى، تاعى ءبىر سوققاندا اكەلىپ تاستارسىڭ، — دەپ سيتەكەڭ بوز قاسقا سەكتى دىرىلداتىپ سۇيرەپ كەلدى. جوق جەردە شارۋا تابىلعانىنا كادىمگىدەي قينالعان يۆان ورنىنان تۇردى.
— مۇنىڭدى وتىننىڭ ۇستىنە قالاي ارتام؟
— ارتپاساڭ سويىپ اكەت! تۋ بيەنى دە جارتى ساعاتتا جاۋكەمدەپ جۇرگەن ۇرىعا توقتى دا ءسوز بە ەكەن؟!
— وي، ءپاتشاعار-اي، مۇنداي ساراڭ بولارمىسىڭ! تىم قۇرىسا قان-جىنى مەن بوعى قالسىن دەپ تۇرسىڭ عوي. ونان دا بەرمەي-اق قويمايسىڭ با!..
— بەرمەي-اق قويار ەدىم، اتتەڭ، قاتىنىڭنىڭ قۇرساعىنا ەپتەپ ەنشىلەس بوپ تۇرعانىم...
سيتەكەڭ الدەنەنى كۇبىرلەپ، ون ساۋساعىن تۇگەندەپ شىقتى دا توعىزىنا جەتكەندە شوشىنعانداي كىلت توقتادى.
— ءاي، يمانسىز، تۇرا تۇرشى!.. وسى ءسۇت كەنجەڭ سەنىڭ ەكى ايلىق لتپىڭا ءدوپ ءتۇسىپ تۇرعان جوق پا؟!
— سونى دا ءسوز دەپ!.. تۇسسە وزىڭنەن باسقا الىستان ۇرى كەلدى دەيمىسىڭ؟!
— باسە، ءوزىم دە سوداي ويلاپ ەدىم-اۋ!..
— ءپاتشاعار، سونداعى بەرگەنىڭ جالعىز سەك پە؟ بايبىشەڭنەن ۇيالساڭشى!
— سەك مال ەمەس پە؟! ايتپاقشى، مال دەمەكشى، تەزىرەك سكوتوۆوزدىڭ پريسەپىن تاۋىپ كەل. قولداعى تۇياقتى تۇگەل وتكىزىپ جىبەرمەسەك ەندى سالماعى كەميدى، ءارى شوپكە ورتاق. الگى سوعىمعا دەگەن وگىزىڭدى تاعى دا قاعىپ كەتپەي تۇرعاندا جەتكىزىپ ال. قۇناجىنىڭ قالسىن، جازدا ءبىزدىڭ بايبىشە بۇقاعا توسىپ ءجۇر ەدى، جاتىرى كەۋىپ قالماسا بيىل تۋاتىن شىعار.
— ە، تۋسا تۋات تا. قۇدايعا شۇكىر، ەكەۋمىزگە بىتكەن مال مەن باستىڭ ازىرگە قىسىر قالعانى جوق قوي!..
سيتەكەڭدى مارعاۋ كەشىرىپ جىبەرەتىندەي تايتەرىسىنە سىيماي بۇلدانىپ كەلىپ، بۇلدانىپ زورعا اتتانعان يۆاننىڭ بار پاڭدىعى ءبىر سەكتىڭ قۇنىمەن قولق ەتىپ ءتۇسىپ قالىپ ەدى، سىپ ەتىپ تايىپ تۇرعان تراكتوريستىڭ ارتىنان ىسقىرىق شاشقان اسەكەڭ سيتان سىبولىشىنىڭ سىباعاسىن دا ساقتاپ تۇر ەكەن:
— مۇنىڭ اتىن ۆىموگاتەلستۆو دەيمىز بە، الدە پارا ما؟ — دەپ بىلە تۇرا ءۇي يەسىنىڭ كوڭىلشەك پەيىلىنە كۇمان كەلتىرگەن، وعان سيتەكەڭ دە ساسقان جوق.
— نە دەسەڭ ول دە، كورە الماعان كوپ دۇشپان وسىنداي ازاماتتىڭ ارتىنان دا توپىراق لاقتىردى-اۋ! — دەپ دوسىن اقتاعان بولىپ تۇرىپ اسەكەڭدى الدەكىمدەردىڭ تىزىمىنە قوسىپ جىبەردى. دۇنيەدە ورنى جوق نارسە بار ما، شولاقتا بولسا پۇشىرايىپ ەسىرىنىڭ ءسوزىن تولتىرىپ تۇراتىن قۋ مولاقتىڭ ورىنى ۇڭىرەيىپ قالعان سياقتى، ونىڭ قاسىندا يۆان جامانداساڭ دا قاجاۋعا جارايتىن ءتىرى جان عوي، كوزىنە يت دەسە دە بازارى تارقاعانداي قوڭىلتاقسىعان سيتەكەڭ:
— الگى يمانسىز ورازاسىن اشپاي كەتتى-اۋ! — دەپ ەندىگى ءوشىن مەزگىلىندە قايناي قويماعان سەمىز ساماۋىردان الاتىنداي حروم ەتىگىن وتىرا سالىپ شەشە باستادى.
كۇن كوكجيەكتەن ارقان بويى ۇزاعان. ەرتەڭگىسىن وپا جامىلعان تالدىبۇلاق كوز مونشاعىن توگە الماي، ىركىلدەپ تۇر. ازانعى ءدامىن ادەيى كەشىكتىرىپ، شىق كەپكەن سوڭ جۇرەرسىڭدەر دەگەن ءساميعا داستارقانىن ەت اسىمدا زورعا جايعان، بەسكەمپىر مەن اسەكەڭ اتتانۋعا ىڭعايلانعاندا سيتەكەڭ دە شاعىر كوز شىرقىلداق شابدارعا ەر سالىپ ەدى، سەمىز ساماۋىرمەن سەرتتەسكەندەي بىلق ەتپەي وتىرعان ءساميعا:
— سەن قاي تويدان قالىپ باراسىڭ؟ — دەگەندە سيتەكەڭ قارىلىپ كەتە جازدادى.
— ءاي، مەنىڭ شارۋام از دەپ پە ەدىڭ؟! قاشاننان بەرى مەن ساعان كەرەك بوپ قالىپ ەدىم؟!
ءساميعا ەزۋ تارتىپ جىميدى. كەسەسىنىڭ تۇبىنە قاراپ وتىرىپ جىميدى. "قاي تويدان قالىپ باراسىڭدى" دا سيتانعا ەمەس، كەسەسىنە ايتقان سياقتى ەدى، وسى سول جىميىستىڭ ءوزى-اق سيتان بايعۇستىڭ اشۋىن يتكە كەرەكسىز قىلىپ تاستادى دا، ءۇي يەسى اشىق ەسىكتەن اسپان كەمەرىنە سۇزىلگەن قالپى ءموليىپ وتىرىپ قالدى، توت جەگەن تەمىر شەلەكتىڭ قاق سۋىنداي سارعىش قانارىندا: "شىركىن-اي، مىناۋ ەسىكتەن ەبىن تاۋىپ شىعىپ كەتسەم-اۋ!" — دەگەن ارمان بار. ءومىرى قايدان ءجۇرسىڭ، قايدا ءجۇرسىڭ دەپ سۇراماعان، قايدان جۇرسە دە، قايدا جۇرسە دە " جان پيدا" دوسىنىڭ جامباسى جىلى توسەكتىڭ مامىعىن دا، تايگانىڭ جاپىراعىن دا جاتىرقامايتىن شىعار دەپ ويلايتىن اسەكەڭ مىناۋ بوساعانى ارى اتتاۋى دا، بەرى اتتاۋى دا سيتان سىبولىشىنا قيامەتتەي قيىن ەكەنىن بۇگىن سەزدى.
ءساميعا جايباراقات. جۇزىندەگى الگى ءبىر جىميىستىڭ نۇرىن ءالى سىڭىرمەپتى. سيتان تۇگىلى، قوناقتارىن دا ۇمىتقان سياقتى، وسى ۇيگە بىرەۋلەر كەلىپ ەدى-اۋ، وسى ۇيدەن بىرەۋلەر كەتەيىن دەپ جاتىر-اۋ دەگەن پارۋەيىندە جوق. ءدوي دالادا وتىرعان جالعىز ۇيگە سوقپايتىن پەندە بار ما، سولاردىڭ ءبارىن اسىمەن دە، اجارىمەن دە شۇلعىتىپ ۇيرەتكەن ايەل تاكاپپارلىعى ءدوي دالانىڭ بيلىگىن دە مەنشىكتەگىسى كەلەتىن شىعار، الدە سول ءدوي دالادا قىزىقسىز، قىزعانىشسىز ءوتىپ بارا جاتقان عۇمىرىن، شەرلى جۇرەگىن شەمەندەي كەرگەن قىجىلىن بۇلداي ما، كىم ءبىلسىن؟.. كەسەسىن قيماي توڭكەردى. سيتەكەڭدى دە قيماي وتىرعانداي:
— ءاي، نۇربالا! مىنا اكەڭنىڭ ساۋىت-سايمانىن اكەلىپ بەرسەيشى! — دەدى. — جاۋ تۇسىرە الماي ارماندا قالىپ، قايتىپ كەپ مەنى ساباپ جۇرمەسىن!..
بۇيىردەگى بولمەدەن التىن اسىقتاي قىز شىقتى. كەشەدەن بەرى ءبىر بالانىڭ داۋسىن ەستىمەگەن اسەكەڭ نۇربالانى كورىپ قۋانىپ قالدى، ءساميعادان اۋماي قالعانىنا قۋاندى. سيتان سىبولىشىنا تارتسا قۇددى ءوزى كىنالى بولاتىنداي قۋىستانىپ ەدى. قۇدايعا شۇكىر!..
نۇربالا جۇگىرىپ ءجۇرىپ شولاننان اكەسىنىڭ سىرمالى كۇپايكەسىن، كەرزى ەتىگى مەن سۋىر قۇلاقشىنىن اكەلىپ بەرگەن، سيتەكەڭ راسىندا جاۋ قاشىپ بارا جاتقانداي ابىڭ-كۇبىڭ كيىنىپ، ەسىك كوزىندەگى ورىندىققا جاربيىپ وتىرا قالدى. تۇرىندە وسى ۇيدەن جىلۋ سۇراي كەلگەن كەمباعالدىڭ مۇساپىرلىگى، جۇزىندە: "ال، اعايىن، ەندى نە وتىرىس؟" — دەگەن اسىعىستىق بار، جالتاقتاۋىنان ءساميعادان ىعىسقانىن، اسەكەڭ مەن بەسكەمپىرگە دەگەن جالبارىنىشتى اڭعاردى. اسەكەڭ مىرس ەتىگى يەگىن كوتەرگەن: جىلاننىڭ ىنىندەي سۋىق جانارىنىڭ ءسال جىبىگەنى بولماسا، قيسىق تاناۋى ءمىز باقپاي ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىن تىرەپ قالدى. تىرەپ وتىرىپ:
— ويپىراي، مىرزام، تويىس، سيتەكە! دون-كيحوت جارىقتىق قايدا ءجۇر دەسەم، ءوزىمىزدىڭ تالدىبۇلاقتا ەكەن عوي! — دەپ كويلەگىنىڭ ءتوس قالتاسىنان "شيپكاسىن" سۋىرا باستادى.
بەسكەمپىر دە تىرىلە باستادى. ءۇي-ىشى تىرىلە باستادى. تىرىلتكەن — قاق كۇپايكە، كەرزى ەتىك، سۋىر قۇلاقشىنعا جاراسا قالعان سيتەكەڭنىڭ جۇرتقا ەجەلدەن تانىس مورداسى؛ ۇيرەنىپ قالعان كوزگە، ۇيىرسەك كوڭىلگە سيتەكەڭنىڭ جىلبىسقا ءجۇزى دە قىمبات ەكەن-اۋ!..
— بۇيىمتايىڭ بار ما؟ — دەدى ءساميعا.
جالعىز باۋىرى جارىتىپ ەشتەڭە ايتپادى. ونىڭ ەسەسىنە ەسىك كوزىندە جاربيىپ وتىرعان سۋىر قۇلاقشىن:
— مەنىڭ بۇيىمتايىمدى نەگە سۇرامايسىڭ؟! — دەپ جارق ەتە قالدى. — جامان ايتپاي جاقسى جوق، وسى ۇيگە ءتىرى قايتام با، ءولى قايتام با، ايتەۋىر قامسىز وتىرما!..
الگىندە عانا وسى ەسىكتەن اتىپ شىعۋعا ەبىن تاپپاي وتىرعان سيتەكە ساۋىت-سايمانىن كيىپ العان سوڭ، مەككەگە مەشىت سالۋعا بارا جاتقانداي پاڭدىعى ۇستاي قالىپ ەدى، ءساميعا بۇل جولى ىڭعاي بەرە قويمادى.
— ءتىرى قايتساڭ قاشاندا ءۇي وزىڭدىكى، ءولى كايتساڭ — وكىنىشىڭ جوق، ارتىڭدا ۇرپاعىڭ قالىپ بارادى عوي، — دەگەندە سيتەكەڭنىڭ كۇمپيگەن جەل كوبىگى بىرىسىپ قايتادان قالپىنا كەلدى. — ەنتىرناتقا سوعىپ سولارىڭدى تۇگەندەي كەل، الگى اسكەردەگى كۇشىگىڭنەن حات-حابار بار ما ەكەن، پوشتاعا بارىپ سونى ءبىل، تارتپاعىردىڭ ءدىنى مۇنداي قاتتى بولار ما، ءتىرىمىن دەۋگە جىلىنا ءبىر جاپىراق قاعازىن قيماۋىن قاراشى!..
ءبىر كەتسە كوپكە دەيىن قاراسىن تاپتىرمايتىن اكەسىنە مە، ون جىلدا امانبىسىڭ دەپ ات باسىن بۇرماعان ناعاشىسىنا ما، ايتەۋىر، كىمگە تارتقانىن انىقتاپ ايتپاسا دا ءساميعا تاياقتىڭ ەكى باسىن دا دالدەپ سىلتەگەن ەدى، وتىرا بەرسە وزىنە دە ءبىر شاپالاقتىڭ تيەرىن سەزگەن اسەكەڭ "شيپكاسىن" ساعاتىنا جەتكىزبەي ءوشىرىپ، قيسىق مۇرىنىن ەسىككە بۇرعاندا سيتان سىبولىشى زىم-زيا جوق ەكەن. جۇرتتا قالعانداي ساسقالاقتاپ ورنىنان اتىپ تۇردى.
— بايبىشە، سپاكويستبيە! تولكو سپاكويستبيە! — دەپ، "تاسبيدانيەسىن" ايتۋعا ۇلگەرمەي كەتتى.
6
بىردە تۇمان، بىردە قارا قۇرىق قاراشانىڭ بۇلىڭعىرىن تاسالاپ، كۇزەۋدەن قايتقان مالشىلاردىڭ الدى قىستاۋلارىنا كىرىپ، سوڭى كەڭ قولتىقتى ءالى دە شەت پۇشپاقتاپ قونا باستاعان. بۇل جەردە دە ەل بار-اۋ دەيتىندەي ەمەس، ءار قويناۋدا شوشايىپ-شوشايىپ وتىرعان قۇرىم ءۇي مەن التىاياق، يتارقالاردىڭ ءتۇتىنى سۇيىق، اۋىل مەن اۋىل اراسىنا ات ءىزىن سالعان پەندە بولساشى. جايلاۋ شىعا ەرۋلىكتەن باستاپ، قىز ۇزاتىپ قان-جىنىن ارالاستىرىپ تىناتىن، قىستاۋعا جەتە قونىس مايىن سىلتاۋراتىپ، ونان قالسا سۇندەت تويىنىڭ دىردۋىمەن جىرعاپ قالاتىن كوشى-قوندى جۇرتتىڭ بۇگىندە مالدان باسقا ۋايىمى جوق، ءتۇتىنى دە شىج-بىجدان ءيىسى بولەك، كۋپكانىڭ كەزەگىن كۇتىپ ويدا وتىرىپ قالعان پىشانا بايعۇستار بۇكىل التايدىڭ بورىعى مەن قوپاسىن قارالين ساسىتىپ كەۋلەپ كەلەدى ەكەن. مۇڭى ءبىر بولعانمەن جەلىگى باسقا بۇعىشى مەن جىلقىشىنىڭ قي مۇڭكىگەن قويشىدان اش وتىرسا دا اۋلاق وتىراتىنى وسىدان شىعار. تىشقان قاعىپ جۇرسە دە حانعا سالەم بەرمەيتىن سيتان سىبولىشىنىڭ دون-كيحوتتىعىن دا اسەكەڭ ەندى تۇسىنگەندەي. ەل ىشىنە سىيمايتىن قايران دوسى جاپاندا جالعىز ءۇي وتىرسا دا، سودان باسقا بەت تۇزەپ باراتىن ءبىر ساماۋىر شايدىڭ ادرەسى دە جوق ەكەن. بوز قىراۋدا تۇنىمەن بۇيىتىپ تۇرعان قۇلا مەن قارا كەردى تەزەك تاستاسىن دەپ شىعا شاپقان اسەكەڭ مەن بەسكەمپىر شىرقىلداق شابدار قولقاسى قورقىلداپ قۋىپ جەتكەنشە اتتان ءتۇسىپ جەڭىلدەپ الىستى. تاستاپ كەتەيىن دەسكەن جوق ەدى، قۋىپ جەتۋگە سيتەكەڭنىڭ دە زاۋقى بولعان جوق؛ "دالاقتاپ نەسىنە قاشتىق" دەگەن ءبىر تۇيتكىل ەكەۋىنىڭ دە كەۋىلىنە سۋىر قۇلاقشىندى كورگەندە عانا ءتۇستى دە، "دالاقتاپ نەسىنە قۋدىم" دەگەن ءبىر نامىس سيتەكەڭنىڭ كوڭىلىندە دە كىلكىپ تۇرىپ الدى. ەلبەسىپ-سەلبەسىپ وتكىزگەن ەكى كۇننىڭ ەرمەگى ۇشەۋىن دە تويدىرعانداي. شىرقىلداق شابدار تاۋەلسىزدىگىن تانىتىپ، كەلتە قۇيرىعىن شوشاڭ ەتكىزەدى دە "قوش بول، قالقام" — دەپ — تاعى دا قورقىلداي جونەلدى.
جاز قۋاڭ بولعانمەن تەرىستىڭ شۇيگىنى جاباعىداي ەكەن، شابىندىقتا ءيىن تىرەسە جىپىرلاپ وتىرعان كوپ مايانىڭ شوشاعىنا ۇيىر-ۇيىرىمەن قوناقتاعان قارا قۇردا قيساپ جوق؛ بوز قىراۋ تۇسە سەمىرەتىن تاۋدىڭ الاڭعاسار تاۋىعى مايدان باۋىرىن كوتەرە الماي قالعان با، قامشى سىلتەسەڭ ۇركەتىن ەمەس، اسەكەڭ مەن بەسكەمپىر مىلتىق داۋسىن كۇتىپ ەدى، سيتەكەڭ قوساۋىزىن تاقىمىنان سۋىرماستان قۇر ويناقتى قاق جارىپ قاقپاسى ۇڭىرەيگەن الدەبىر مال قوراسىنا ات-ماتىمەن قويىپ كەتتى.
قىسقا قاراي جىرتىق-تەسىگىن شوپپەن جاماپ، جازعا سالىم توبەسىنىڭ ساعدارىنا دەيىن سۋىرىپ جەپ قوياتىن سوۆحوزدىڭ ادەتى، الا جازداي اشىق قالعان قورانىڭ ساز بالشىعى قورىس بوپ كەتىپتى: شىرقىلداق شابدار شىرىگەن كاشەكتى كۇيسەپ تۇر، سىرعاۋىل جاپپانىڭ ساڭىلاۋىنان سورايعان سيتەكەڭنىڭ سۋىر قۇلاقشىنى بۇكىل قوراعا سىيماي شىرەپ تۇر.
— جىن ۇرعان شىعار! — دەدى بەسكەمپىر.
— ءاي، سىبولىش!
— اۋ!..
— نە بوپ قالدى؟
— وسىنى قورىپ جۇرگەن مەن اقىماق، اقىماققا اقى تولەپ جۇرگەن ساپقوز اقىماق — دەپ سيتەكەڭ ءىن اۋزىنداعى مىسىقتاي ىرگەدەگى قالاقايعا ءۇڭىلىپ تاپجىلماستان وتىرا بەردى.
— سوۆحوزدى قايدان بىلەيىن، سەنىڭ اقىماقتىعىڭا سەنىم جوق! — دەپ بەسكەمپىر بۇرىلا بەرىپ تىك شاپشىعان قارا كەردىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ قالا جازدادى.
وشاعان تۇبىنەن باجىلداي ۇشقان شۇبار تاۋىق قارا كەردىڭ تاناۋىن كاناتىمەن سوعىپ ءوتىپ ەدى، شۇبار تاۋىقتىڭ نامىسىن جىرتقان قورازدار قۋىس-قۋىستان ويبايلاپ يەن جۇرتتى ازان-قازان قىلدى. قىستاۋ ماڭى جىبىر-جىبىر، بۇلك-بۇلك، كوڭ-قوقىردىڭ استى شۇرقىلداپ قايناپ جاتقانداي؛ شوشالا، قورا-قوپسىنىڭ ىرگەسىن ۇڭگىپ كەتكەن ءۇي قوياندارى قالاقاي مەن الابوتانىڭ اراسىنان جىم سالىپ الىپتى. جايلاۋعا كوشەردە جۇرتىنا تاستاپ كەتىپ، قاراقۇس پەن تۇلكىدەن قالعانىن قاراشادا قايتىپ كەپ جيناپ الاتىن مالشىعا قۇس پەن قويان تالشىق بولماسا دا بالا-شاعانىڭ ەرمەگى، التى اي قىس جەم-شوپتىڭ قوقىمىن، الا جازداي شەگىرتكە مەن قۇرت-قۇمىرسقانى قورەك قىلاتىن بەيكۇنا جاندىكتەردىڭ قول بايلار ازابى جانە جوق. قالاقاي اراسىنان الدەنە شوۋ ەتە قالىپ ەدى، قاشان ءشىرىپ كەتكەنى بەلگىسىز، قالىڭ قۋرايدى سۋىر قۇلاقشىن سۇزە شىعىپ كەلەدى ەكەن، قولىنداعى قالاقتاعان تۇلكىسى جيىرىلىپ-سوزىلىپ ءالى دە ءجانتاسىلىم ەتە قويماپتى، قۇيرىعى كوش قۇلاش، جونى اتلاستاي توگىلگەن التايى قىزىلدىڭ اياعىنان قاقپاندى اعىتىپ جاتىپ:
— مىنا قۇداعي قايسىڭا سالەم بەرەر ەكەن؟ — دەپ ەكەۋىن بىردەي ۇمىتتەندىرە جەلپىپ-جەلپىپ قويدى. تاۋىقپەن قوياننىڭ زاۋالى تۇلكى بولعاندا، تۇلكىنىڭ زاۋالى سيتەكەڭنىڭ ءوزى بولىپ شىقتى.
— سىبولىش!
— اۋ!
— قاڭعىرعان مىسىققا دەيىن تۇزاقتايتىن بولعانسىڭ با؟!
— سەن تىشقان باققانعا ۇيالماعاندا مەن قاققانعا ۇيالام با؟!.
— زونتالاق-اي، ەڭ بولماعاندا قارعا ءبىر اۋناۋعا مۇرسات بەرمەدىڭ-اۋ!..
— اۋناماسا دا ءبىر قاتىندى الداۋعا جەتەدى!
— يتكە تاستاساڭ دا ءوزىڭ ءبىل. تەك قاقپاندى بەرى اكەل!
— ءۇشىنشى سيراعىڭدى قىستىرام دەسەڭ دە قاقپان جوق! — دەپ سيتەكەڭ تۇلكىسىن دە، قاقپانىن دا ءوز قانجىعاسىنا بايلاپ، شىرقىلداق شابدارعا شىرەنە ءمىندى. "مىناۋىڭ اناۋ بوپ شىقتى عوي!" دەپ قيسىق مۇرىن ەرنىن ءشۇرشيتىپ قالا بەردى.
ءپاتلاسىن قاتىن بويىنداعى قارا قوستا قالدىرىپ، يۆانىن ءبىر كۇندە ءولتىرىپ، ءبىر كۇندە ءتىرىلتىپ، قيسىق مۇرىندى دا ەكى تاۋلىك ءجىپسىز جەتەلەگەن سيتەكەڭنىڭ ەندىگى جولىنىڭ قايدا تۇسەرىن ەشكىم بىلگەن جوق ەدى، قولتىق اۋزىندا جول بويىنا جاقىنداپ كەپ قونىپ وتىرعان قۇرىم ۇيگە جىرتيا قاراپ الدەكىمدى سوگە جونەلدى.
— قاسيەتسىز يت، كۇرەسىننىڭ دالداسىنا جەتە الماي ءجۇرىپ جەر تۇبىندەگى تانىمايتىن قۇداسىن ىزدەۋىن قاراشى! — دەدى.
— قارا كورسە كىسىنەيتىن شارتىق ايعىرداي وقىرانعىش نەمە، وتىرىك تە بولسا جەكجاتىن تۇگەل ساناپ شىقپاي قايتۋشى ما ەدى! — دەپ تاعى ءبىر قويدى.
ءماتپۇسانىڭ "جەتپەگىرى" الماتىدا قاتىن الدى دەپ ەدى، جورعا بيكەسىن جەتەكتەپ استاناعا كەتكەنىنە جارتى اي بولدى دەگەن، ەندىگى تۇگەندەيتىنى ءماتپۇسا ەدى، ءسىرا. سيتەكەڭنىڭ مىناۋ سىباعاسى سوعان ارنالسا كەرەك. ءورىسىن تارىلتىپ كەتكەن دوسىنا قاراداي وشىگىپ تۇرعان سيتەكەڭ بەسكەمپىردىڭ جىرتىڭىن دا جاقتىرماي قالدى.
— ءاي، وسى سەنىڭ نە بىلگەن ويىڭ بار؟
— سەنىڭ ولگەنىڭ جاڭا، مەنىڭ كورگەنىم جاڭا، مەنىڭ قاي مۇڭىم قابىرعاڭا باتا العانداي بوپ ەدى؟!.
— ءوز مۇڭىم دا ءبىر باسىما جەتەرلىك، سەنىڭ ەنشىڭدى ءبولىپ-جارايىن دەپ تۇرعان مەن جوق!
— ەندەشە، ءوز مۇڭىڭدى تاۋىسىپ ال! ەلدە نەڭ بار!..
— انە ءبىر بوقتاشاقتاردى اسىراعاننان باسقا مەندە نە مۇڭ قالدى دەيسىڭ. جاس جەلپىنسە — ءبىر ءىستى تىندىرىپ تاستاۋدىڭ امالى، كارى جەلپىنسە — ءشىرىپ بارا جاتقان جامباسىن جەل قاقتىرىپ العاننان ارتىلعانى شامالى!.. كەشە دىم بىتىرمەگەن مىرىق، ەندى بۇگىن نە بىتىرگەندەيمىن؟!. ءبىراق بىرەۋدىڭ قوراسىنا تۇسسەڭ دە ادام بوپ ءبىر سىلكىنۋ دەگەن قايدا؟ نە كوسەمگە جاراماي، مە كوسەۋگە جاراماي قۇر كوشكە ەرگەننىڭ نەسى ءومىر؟.. ەلدە نەڭ بار دەيسىڭ، وندا ءوز مۇڭىمىزبەن توز-توز بوپ قورجىن ارقالاپ كەتەلىك! سودان وڭاي نارسە جوق!..
— مىرزام، تويىس، سيتەكە!.. ءبىر تۇلكى بايلاندىم دەپ جۇرتتىڭ توبەسىنەن قاراعانىڭا جول بولسىن!..
— اقسۋدىڭ مەن سياقتى قورتىعى مەن شارتىعىندا ءقايبىر جەتىسكەن توبە بار ەدى؟! ول توبەگە باقا-شايان دا وتىرىپ كەتە بەرەدى!..
سىڭار سوقپاققا تالاسقان قۇلا ايعىر مەن قارا كەر بەستى تىزگىن سۇزە سۋماڭداي شىقتى دا سيتان شىرقىلداق شابداردىڭ قولقاسىن قيناماپ ەدى، سىڭار سوقپاققا سىيماعان ات ۇستىندەگى ۇشەۋ بىر-بىرىنەن بەت-جۇزدەرىن الىپ قاشقان سياقتى. اسەكەڭ ايتىلعان ءسوزدىڭ نارقىنا توقتاعانداي، بەسكەمپىر بەس باتپان ايىپتى بەرەكەسىز اۋىزدان ەستىدىم دەپ قورلاندى ما، الدە مويىنداعانى ما، جەزدەسىنە بەتپە-بەت كەلە المادى. تەك قۇرىم ءۇيدىڭ تۇسىنا تايانا بەرگەندە ارت جاقتان ەستىلگەن سيتەكەڭنىڭ:
— اناۋ ۇيگە ءتۇسىپ سالەم بەرە شىعامىز! — دەگەن بۇيرىعىنا بۇرىلىپ الارا ءبىر قارادى دا:
— سالەم بەرەتىندەي ول ۇيدە كىم بار ەدى؟! — دەپ بۇرق ەتە قالدى.
— كىم بارىن بىلمەي قالعانىڭ؟.. ەرعاليدى مەنسىنبەسەڭ — بويجەتكەن قىزى بار، قىزدى مەنسىنبەسەڭ — قازاقتىڭ ءبىر شاڭىراعى، اتتاپ كەتەم دەسەڭ تاعى ءوزىڭ ءبىل!..
اسەكەڭ سيتان سىبولىشىنىڭ اياق استىنان كوشەلى بولا قالعانىنا تاڭ قالدى دا تىزگىنىن ىركىپ، جولدان شىعا بەرگەن شابداردىڭ قوسارىنا ەردى.
— سىبولىش!
— اۋ!..
— ەرعاليدا بويجەتكەن قىز بار ما ەدى؟
— بار عوي، بار!.. ەرىپ كەلگەن قىز. كەربەز قاتىنىنا ەرىپ كەلگەن. كەۋدەسىنە شىبىن قوناقتاپ كەتسە دە تۋايىن دەپ ءپىسىپ وتىر! تەك دىمىڭ ىشىندە بولسىن. اناۋ ءيتتىڭ مىسىن ءوستىپ قۇرتپاساق ىربىناي بوپ ءبىر كۇنى كۇلگە شوگىپ ولەتىن شىعار!..
اسەكەڭنىڭ قيسىق مۇرىنى ءبىر شاتاقتىڭ ءيىسىن سەزگەندەي شۇرشىك ەرىندى سۇزە ارتىنا بۇرىلىپ ەدى، بەسكەمپىر دە قيسايىپ ەكەۋىنىڭ سوڭىنا تۇسكەن ەكەن.
مويىنى قۇرىقتاي، سازانداي اپپاق قاتىن قوناقتاردى كورە سالا جۇرەلەپ وتىرا كەتتى دە بەتتى قۇبىلاعا، بوكسەنى كەلىمسەك جۇرتقا بەرىپ ايدە كەپ سۇڭقىلداسىپ. داۋسى بايى ولگەن قارالى جاۋلىقتاي ەمەس، بايسىراپ وتىرعان تۋ نەمەنىڭ مەكىرەنىسىندەي ەركە ەدى؛ سىڭسۋ ما، الدە كۇلكى ارالاس ءان بە، ايتەۋىر كومەيى كەرنەيدەي بوزداپ، سەلكىلدەدى دە قالدى:
ارىستانعا اعايىن، الباستىعا ابىسىن، ءتورت اياقتىنىڭ سىرتتانى! ارىستاي قۇلاپ، تالىستاي سۇلاپ، جاتىرسىڭ باراق سيتانىم!
ارعى اتاڭ ءبورى، بەرگى اتاڭ بوستەك، ءتورت اياقتىنىڭ سۇلتانى ارسىلداپ ءوتتىڭ، ارماندا كەتتىڭ، بوق جەمەي ءبىراق سيتانىم! يت تە بولساڭ سىرتتانىم-اي، ويباي!
يتتەن بەتەر سيتانىم-اي، ويباي!..
— اي، مىنا الباستىدان ازعان نە دەيدى؟! بايىڭ ءولدى مە، بۇل نە سۇمدىق؟! — دەپ سيتەكەڭ شىرقىلداق شابداردى تەبىنىپ-اق بارىپ ەدى، قاز مويىن قاتىن ونى تىڭداي قويعان جوق.
— بايى نەسى، ويباي! باي ساداعا عوي! سيتان ءولىپ قالدى! سيتان!
— جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن! جاعىڭ قارىسقىر! — دەپ سيتەكەڭ اتتان قارعىپ ءتۇستى دە، سەرەيىپ جاتقان باراق ءيتتىڭ ولىمتىگىن كۇرس ەتكىزىپ ءبىر تەپتى.
قاز مويىن قاتىن سوندا عانا بۇرىلىپ، سوندا دا ورنىنان كەرىلە، زورعا تۇرىپ، سيتەكەڭنىڭ سۋىر قۇلاقشىنىن ەندى تانىعانداي:
— ويبۋ، سىلقىم قايناعام كەپ قاپتى عوي! — دەپ قوبىراپ كەتكەن شاشىن يىعىنا ۋىستاپ لاقتىرا سالدى.
— استاپىراللا! — دەپ كەرىلىپ تۇرىپ قاراعان قاز مويىن قاتىننىڭ الدىندا سيتەكەڭ قاتتى دا قالدى. — استاپىراللا!..
— قايناعا-اۋ، نە بوپ قالدى؟
— باسقاندى اتاماي-اق قويايىن، القىمىڭنىڭ ءوزى التىنعا تاتىپ العانداي ەكەن، ءباتشاعار، ءتۇبى ەرعاليدى تاستاپ كەتەسىڭ-اۋ!
— ي، قايناعا-اي، وزىندەي سىلقىم سەرى جولىقپاعان سوڭ قويشىعا قور بولىپ ءجۇرمىز دە! اتتەڭ، اناۋ ءتورت بالا!.. قوسىپ كەتەتىن بولساڭ ءقازىر-اق سوڭىڭنان ەرە جونەلەم!
— اۋ، سەندە بالا بەسەۋ ەمەس پە ەدى؟..
— ە، قىزدى قويشى!.. قىز بايعۇس جات جۇرتتىڭ پەندەسى ءىس. ەسىگىمنەن ەڭكەيىپ سىعالار ەركەك تابىلسا ەرتىپ جىبەرۋگە ءازىرمىن!..
— قۇدايعا شۇكىر! — دەپ سيتەكەڭ كوكىرەگىن باستى دا قانجىعاداعى التايى قىزىلدى تابان استىندا شەشىپ الىپ كەربەز كەلىنشەككە ۇستاتا قويدى. — اۋزىڭا قۇداي سالعان شىعار، قۇداعي! العاشقى جورالعىمىز وسى بولسىن!..
— قۇداعيى نەسى، ويباي؟! تاعى نەنى بۇلدىرەيىن دەپ تۇرسىڭ؟
كەربەز كەلىنشەك قاز مويىنىن سيتەكەڭنىڭ سۋىر قۇلاقشىنىنان اسىرا، "كۇيەۋ جىگىت مۇنىڭ قايسىسى بولدى" دەگەندەي ءالى دە اتتان تۇسە قويماعان اسەكەڭ مەن بەسكەمپىرگە كەكىرەيە قارادى.
وسى ەلگە "ەرعاليدىڭ كەربەز قاتىنى" اتانعان كلاۆا بەس قۇرساق كوتەرسە دە قۇلىن مۇشەسىن جوعالتپاعان، كەربەز دەسە كەربەز-اق: بويىنداعى ءبىر قاسيەتى قايىنداي اپپاق قاز مويىنى بولعان سوڭ با، ءيىس شالعان تاعىداي يەكتى اسپانعا كوتەرىپ تاستاپ كەيكيىپ تۇرا قالعاندا ءقازىر دە ءبىر القىمىنا الپىس جىگىتتىڭ كوز قۇرتى سىيىپ كەتكەندەي؛ سول اپپاق مويىندى ۇكىدەي سارى شاشپەن وراپ تاستاپ، تۋ مىقىندى تۋلاتا ءجۇزىپ، ويقاستاپ ءبىر شىققاندا اق بالتىردان بۋ ەسىپ، كەپتەر ءتوسى التايدىڭ كەرىمسال جەلىن جىرتاتىن. جۇرت "كەربەز قاتىن" دەسە، تاكسيدىڭ فونارىنداي شاقىرايعان كوكشىل جانارىنا بولا سيتان ونى "تاكسي" اتاندىرىپ جىبەرىپ ەدى. سول شاقىرايعان كوك فونار اسەكەڭنىڭ ۇيىسقان جاباعى ساقالى مەن قيسىق مۇرنىن مەنسىنبەي بەسكەمپىردى مەشەنگە الدى دا ەكەۋىنىڭ دە كارى بويداق ەكەنىن بىلە تۇرا:
— اۋ، قايناعا، مىنالاردىڭ كۇيەۋى قايسى، كۇيەۋ قوسشىسى قايسى، — دەپ جورتا سيتەكەڭە جارماستى. — ات ۇستىندە تۇرىپ قىز ايتتىرعان قاي اتاندى كورىپ ەدىڭ؟! الدە ءبىزدىڭ التى اياقتى مەنسىنبەي تۇر ما؟ بۇل شىركىنگە ءوزىمنىڭ دە سىيىپ جۇرگەنىم شامالى، باسىمدى تىقسام، بوكسەم جارقىراپ دالادا قالادى.
— ويپىراي، وبال بولعان ەكەن! — دەدى سيتەكەڭ.
— وبالدى بىلەتىن بۇگىندە كىم بار؟!
— سەنى قويشى، وسى ءۇيدىڭ مىقتىسىن ايتام دا. سەنىڭ بوكسەڭ دالادا جاتسا، جانسەبىل بايىڭ شىعاردا تۇنەپ ءجۇر دەسەڭشى!..
— ايتپا، قايناعا، ايتپا!..
— اكەڭ!.. الگى سيتان ءولىپ تىندى ما، ايتەۋىر!.. جەتەككە كونبەي، كوشكە ەرمەي كولىككە جۇك بولىپ ەدى!.. — قاباننىڭ وراق ازۋىنداي سويديىپ قىزىل يەكتە قالعان جالعىز قاسقا ءتىسىن ىرسيتا التى اياقتىڭ الدىنا ءتالتيىپ تۇرا قالعان ەرعالي ءۇش جىگىتتى كورمەگەندەي كەربەز قاتىنىنا كۇشەنىپ سويلەدى دە ارتىنان الاقانىن جايىپ: — ليۋباشا!.. ءتىسىمدى...ءتىس! — دەدى.
كەربەز قاتىندى سويىپ قاپتاعانداي بۇكىل ەن-تاڭباسىمەن قايتالاپ التى اياقتان شىققان كەرىسكەدەي بويجەتكەن سۋ تولا قارا ساپتىاياقتى اكەسىنە ۇسىنا بەردى. پروتەزى تۇپ-تۇتاس التىن ەكەن، كەلىمدى-كەتىمدى جۇرتقا ماقتانىش ءۇشىن كورسەتەتىن قىمبات بۇيىمىنىڭ جۇرناعى وسى بولسا كەرەك، ەرعالي سونىسىن جەڭىنە ۇزاق ىسقىلاپ، سۇيەك قاقشىعان يتتەي قىزىل يەگىمەن ساق ەتكىزىپ تىستەپ الدى دا بۋلدوكتىڭ ۇرتىنداي بىرس-بىرس بەت-اۋزىن تولتىرا:
— وۋ، سۇكەڭ كەپ قاپتى عوي! — دەپ الگىندە عانا سىباپ العان سيتەكەسىن ەندى تانىعانداي وكشەسىن كوتەرىپ تۇرىپ سالەم بەردى. ەركەكتىڭ قىسقاسى سيتەكەڭ ەدى، وكشەسىن قانشا كوتەرگەنمەن ەرعالي ەكى-ۇش سانتيمەتر جەتپەي قالدى.
— ءبىرىڭ ءولتىرىپ، ءبىرىڭ جوقتاپ، ءبىرىڭ بوقتاپ، ايتەۋىر مەنەن قۇتىلا الماي جۇرسىڭدەر ءا؟! سيتەكەڭ التىن اۋىزدىڭ قولىن ناۋمەز الدى. — ءاي، ارام-اي! بۇيتپەسەڭ ارام بولامىسىڭ!..
— ويباي، سۇكە-اۋ، ساعان ءولىم تىلەپ ولە الماي ءجۇر دەيمىسىڭ! جەتى قازىنانىڭ بىرىنەن ايىرىلىپ تۇرمىز دا!..
ەرعاليدىڭ سيتان دەگەن باراق ءيتىنىڭ الجىپ ولگەنى راس ەدى. ادامنىڭ ەسىمىن يتكە بەرۋ ءيىسى قازاقتا جوق بولسا دا ءقادىر تۇتقانى، قورلاعانى بەلگىسىز، ايتەۋىر سيتان دەپ قويىپ، ءيتىمنىڭ اتى كەتەدى دەپ سيتەكەڭدى ەرعاليدىڭ سۇكە دەيتىنى دە سودان. قىر باسىنان قىلاڭ ەتكەن ءۇش سالت اتتىنى ەرعالي التىاياقتىڭ استىندا الشىسىنان جاتىپ-اق كورگەن، قالعان ەكەۋىن جىعا تانىماسا دا شابداردىڭ ۇستىندەگى سيتان ەكەنىن دە بىلگەن. قاشاندا قوناققا تاڭسىق قويلى اۋىل بۇرىلماي كەتە مە دەپ قاۋىپتەندى دە ەرعالي تۇنىمەن قوي كۇزەتىپ شارشاپ جىعىلعان كەربەز قاتىنىن بالا-شاعانىڭ ورتاسىنان سيراعىنان سۇيرەپ تۇرعىزدى.
— ءاي، كىسى كەلە جاتىر!
— ە، كەلسە قايتەيىن؟ كىسى كورمەي ءجۇر مە ەدىڭ؟!.
— كوپتەن قىجىلى بار ەدى، اناۋ سيتان يت بولسا تۇسپەي كەتۋى دە مۇمكىن.
— تۇسپەسە ونان ارمەن!.. الدىنان جۇگىرەيىن بە!
— جۇگىرۋگە ەرىنسەڭ ەسىك الدىنا شىعا سال دا داۋىس قىل! جاتىر عوي انە ءبىر سيتان سەرەيىپ، بايعۇستىڭ جانازاسى دا سول بولسىن!..
ەرەكەڭ ۇساق-تۇيەك بوقتاشاعىن مالعا قۋىپ، قىزىن قازان-وشاققا، كەربەز قاتىنىن سارى ءيتتىڭ ولىمتىگىنە جۇمساعانى سول ەدى. ىڭىردە جان ءتاسلىم ەتكەن ءتورت اياقتى سيتاننىڭ جانازاسى ەكى اياقتى سيتاندى كۇتىپ جاتىر ەكەن دە. انشەيىندە بولسا شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ كەتەتىن ەدى. سيتەكەڭ بۇل جولى ءتىس جارماۋعا تىرىستى. زاتى ورىس بولعانمەن بادىك ايتىسقا كەلگەندە الدىنا قازاقتان جان سالمايتىن كلاۆانىڭ ءبىر اۋىز تاۋىپ ايتقان جوقتاۋىنا جالپ ەتىپ ءتۇسىپ قالدى، ءارى ادەيىلەپ كەلگەن شارۋاسىن ەسىنە الىپ نە دە بولسا، كىشىرەيىپ ب ا ق دەپ ۇكىدەي بويجەتكەندى جىپسىك كوزىمەن ءبىر ءتىنتىپ ءوتتى. قاز مويىن كەربەز قاتىننىڭ نازارىنان بۇل دا تىس قالعان جوق، جالاڭاياق، جالاڭباس شولاق كويلەكپەن سەرەيىپ تۇرعان قىزىن سۇتىڭكەدەي توق بالتىردان جۇرتقا بايقاتپاي شاپالاقپەن تارتىپ جىبەردى.
— ناعىپ تۇرسىڭ ەربەيىپ؟! ءاي، قاتىن نەمە! بار، كيىن!..
قۇلاعىنا جاقسا سىبىردى دا قىر استىنان ەستيتىن سيتەكەڭ التايى قىزىلدىڭ تەككە كەتپەيتىنىن ءىشى سەزدى دە التىاياققا ادەتىڭدە جوق "بىسمىلداسىن" ايتىپ كىردى...
التىنشى تاراۋ
1
قىستىڭ كۇندەرىندە اسىقپاي جىلا قونىپ جۇرگەندى جاقسى كورەتىن سيعات قاڭتاردىڭ ايازىنا قاراماي اۋدان باسىنا ات-شانامەن كەلىپ ەدى. قايتاردا مەرۋەرت پەن قىلاڭحانعا سوعىپ ءبىراز ايالدايمىن، كولىگىڭدى بولەك ءمىن دەپ بەكەتتى دە ەرتپەگەن. جاساۋىن الۋعا ءبىر دۇركىن توركىندەپ قايتقانى بولماسا، تۇرمىسقا شىققالى جالعىز قىز اكە شاڭىراعىن قايتىپ كورمەگەن. اتتاناردا تەرىس قاراپ كوزىنىڭ جاسىن سىعىپ تۇر ەكەن، كوڭىلىندە قاياۋ بار ما دەپ كۇدىكتەنىپ ەدى: "پاپا، مەن سەنى تاعى دا ساعىناتىن بولدىم عوي!" — دەپ مۇڭايىپ كەتتى. الپىسقا كەلگەندە ۇل سۇيسە دە اكە شىركىنگە قىز دەگەن قىمبات ەكەن، تۋعان شاڭىراعىنا قايتىپ ورالمايتىنىنا كوزى جەتسە دە كوڭىلى سەنەر ەمەس، الدە بيىلعى مۇشەل جاستىڭ ءزىلى مە، ايتەۋىر، كوڭىلدە ءبىر قۇلازۋ بار. بۇرىن تۇزگە قاراپ ەلەگزيتىن ساقا سەرى بۇگىندە ءۇي ساعىناتىندى شىعاردى. مۇمكىن، شاۋ تارتقاننىڭ بەلگىسى بولار، بالا دەپ، اعايىن-جۇراعات دەپ ەمەشەك ءۇزۋدى بىلمەيتىن سۋىق جان اياق استىنان وسىنداي ءبىر مىنەز تاپتى. قاراعايلىعا ءارى ساعىنىش، ءارى قوبالجۋمەن اسىعا كەلىپ، ەندى، مىنە، قىز-كۇيەۋىنە دە سوقپاستان، الدى-ارتىنا قاراماي قايتا سالىپ بارادى. بيۋرو ماجىلىسىنە وزىنەن كەيىن كىرگەن بەكەتتى دە كۇتكەن جوق. بىلعارى مۇڭكىپ، كىلەم ساسىعان تاكاپپار كابينەتتەن تۇنشىعىپ زورعا قۇتىلىپ ەدى، ەندى ويلاپ وتىرسا شامىرقاناتىن دا، شاعىلاتىن دا دانەڭە جوق ەكەن، تىلەگى ءبىر، ءۇمىتى الدا جاس جىگىتتىڭ قولىن قىسىپ، قۋانىشىن ءبولىپ جارماعانىنا وكىنىپ كەلەدى. ءوزىن-وزى سوكتى نە، سوكپەدى نە، ءبىر وسالدىق جاساعانى راس.
اۋداندىق كوميتەتتىڭ بيۋروسىنا بەكەت پارتيا مۇشەلىگىنە كانديداتتىققا وتۋگە كەلگەن. سيعات ءوزىن نەگە شاقىرعانىن بىلگەن دە جوق، قىستىڭ كوزى قىراۋ، قىسىلتاياڭ شاق، شارۋانىڭ قامىن تۇگەندەپ، بىرەۋگە شاپاعات، بىرەۋگە شاپالاق ۇلەستىرەتىن شىعار دەپ ەدى، شاپاعاتتى كىمگە سالعانىن قۇداي ءبىلسىن، بار شاپالاقتى ازىرگە ءبىر ءوزى عانا ارقالاپ كەلەدى.
كەشە عانا اعالاپ، الدىن كەسىپ وتپەي، دوستان جاقىن، اعايىننان اياۋلى دەپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءبىر كۇندە بوياۋى بۇزىلىپ، جاعاسىنان العانى كۇيدىردى. قىرىق جىلعى تانىستان قىر اسپاي جاتىپ تانىپ شىعا كەلەتىندەي نە زور قىستى ەكەن؟ تالاسپاس بۇرىن الدىمەن ىشتەي تارتىسىپ، بىرەۋدىڭ ارت جاعىن كورىپ الۋدى، بەلدەسپەي تۇرىپ ارقا قوزدىرىپ، ماڭداي تەرشىتۋدى ۇناتاتىن سيعات، ءاۋ دەگەننەن بيۋرو مۇشەلەرىن ومبىعا سالىپ ساندالاتىپ، جانى كىرىپ، جاساپ قالىپ ەدى، سوعان شامداندى ما، قاڭسىق تابادان جاڭا تۇسكەن قاتىرماداي اۋدان جەتەكشىسىنىڭ بەت-اۋزى تۇگەندەپ شىعا كەلدى. سيعاتقا قاق ءتوردىڭ باسىنداعى بىلعارى كرەسلودا بىلعارى مۇڭكىپ، ءاتىر ساسىپ قوداس جالدى تەكە كوزدىڭ ءوزى وتىرعانداي كورىنىپ ەدى، ونىڭ جانىنا تيگەن دە وتىز جەتىنشى جىلدىڭ قايتا تىرىلگەن وسى ءبىر ەلەسى...
— جولداس ساپانين، ارىز يەسى بەلگىسىز بولعاندىقتان سىزبەن جۇزبە-جۇز بەتتەستىرۋدىڭ رەتى كەلمەدى. ءبىراق بۇل ءىستى قاراماس بۇرىن پارتيالىق باقىلاۋ كوميسسياسى مۇقيات تەكسەرىپ شىقتى. اۋەلگى تەگىڭىز جايلى. اكەڭىز ساپا بەس مىڭ جىلقى ايداعان ءىرى باي جيىرما سەگىزىنشى جىلى كونفيسكەلەنىپ، قالىڭ بۇقارانى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى ۇگىتتەپ كوردون اسىرىپ جىبەرگەنى ءۇشىن وتىزىنشى جىلى سىبىرگە جەر اۋدارىلعان. پارتيا قاتارىنا وتەردە وسىنى نەگە جاسىردىڭىز؟ ءسىز ءوزىڭىزدىڭ پارتيانىڭ سەنىمىن الداعان اۆانتيۋريست ەكەنىڭىزدى مويىندايسىز با؟
— مەيلى، مويىندايىن، تەك دالەلدەي الساڭىز. ال وعان دەيىن ايتارىم، ساپاعا بەس مىڭ ەمەس، ءۇش مىڭ جىلقى بىتكەن، ونى جيىرما سەگىزىنشى جىلدىڭ كونفيسكاسياسىندا ەمەس، جيىرما التىنشى جىلى ءوز ەركىمەن تۇپ-تۇگەل وكىمەتكە وتكىزىپ، قالعان قازىناسىن كونتريبۋسيا رەتىندە تولەپ شىققان. جۇرت سوۆەت وكىمەتىنىڭ اتىن جامىلعان مەسەرلەردەن جان ساۋعالاپ كاردون اسسا، مەنىڭ اكەمنىڭ زيراتى دا مىناۋ ىرگەدە جاتىر. سونان سوڭ، مەنى مۇشەلىككە قابىلداعان سىزدەر ەمەسسىزدەر. مەن پارتيا قاتارىنا مىڭ دا توعىز ءجۇز قىرىق ەكىنشى جىلدىڭ قىسىندا وكوپتا وتكەنمىن. تەگىمدى جانە جاسىرعانىم جوق. تەگىمە ولار دا قاراعان جوق. پارتبيلەتتى لەنينگراد پارتيا ۇيىمىنىڭ ءبىرىنشى جەتەكشىسىنىڭ قولىنان، وكوپتا الدىم. ويلانىڭىزشى، سوندا اۆانتيۋريست كىم؟..
— سوعىس ءبارىن دە كەشىرەدى دەيسىز عوي؟.. امال قانشا، كۋاگەر بىزدە دە جوق، سىزدە دە جوق!
— نەگە جوق؟ ءسىزدىڭ قولىڭىزدا ارىز بار. ونىڭ ارتىندا بوتەن دە ەمەس، ءوزىڭىز تۇرسىز. ال مەنىڭ كۋاگەرلەرىم تۇگەل جينالسا، مىناۋ كابينەتكە ەمەس، بۇكىل اۋدانعا سىيماس ەدى. ولار ءبىر جارىم ميلليون. بۇگىندە ءتىرىسى بار، ءولىسى بار، لەنين قالاسىن قورعاعان ءبىر جارىم ميلليون پاتريوت!..
...ءبىر جارىم ميلليون! بۇل سان دا اۋزىنا بەكەر تۇسكەن جوق ەدى. سيعاتتىڭ ءوز ومىرىندە وڭىرىنە تاققان جالعىز مەدالى "زا وبورونۋ لەنينگرادا". وسى مەدالمەن قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ 18 يانۆارىندا تۇڭعىش ناگرادتالعان ءبىر جارىم ميلليون جانكەشتىنىڭ بىرەۋى سيعات... "ياپىراۋ، سوندا لەنين قالاسىن ءبىر جارىم ميلليون اۆانتيۋريست قورعاعانى ما؟!."
ءتۇن شىتقىل، ەرىنە جاۋعان كوبىك قاردىڭ قىلاۋى اقبوزدىڭ ساۋىرىنان عانا سىرعىپ ءتۇسىپ جاتقانداي، ونان ارعى دۇنيە اپپاق، اسپاننان قوناق تاپپاعان اق شىبىندار بولماسا اق كوبىك دۇنيە ۇيىپ قالعانداي ەدى، اق كوبىك دۇنيەدە ءجۇزىپ كەلە جاتقان جالعىز ءوزى عانا. بيۋرودان شيرىعىپ شىققان سيعات دەلبەنى قاتتىراق سىلكىپ ەدى، اق بوز cap جەلىستەن ءالى تانباپتى، كوڭىلى ورنىققان سوڭ كوبەڭ جانۋاردى قينامايىن دەپ تەجەڭكىرەپ قويدى. قاڭباقتاي جەڭىل كاشوۆكانىڭ استاۋىندا قۇنداققا بولەگەندەي سىرەسىپ وتىر ەكەن، قاسقىر ىشىكتىڭ جاعاسىنا ۇيمەلەگەن اق شىبىنداردى سىلكىپ تاستاپ، تۇلكى تىماقتىڭ باۋىن اعىتتى دا، اق پيمانىڭ قايىرما قونىشىن قارا سانىنا سوزىپ، كوسىلىڭكىرەپ جاتتى. "ياپىراي، وسى دا سوز بولدى-اۋ... قايتسىن-اي ەندى!
جەتكەن جەرى وسى بولسا! مۇنان بويى ارتىلسا، تۋلاقتاي لەسحوزدىڭ تىشقانداي ديرەكتورىمەن الىسىپ ناعىلسىن!.." سىرتىنان اجەپتاۋىر ازامات سياقتى. جۇزىنەن باسقا جۇرتقا توسار دىمى جوق ەكەن-اۋ. سول اجەپتاۋىر دەگەن ازامات كوز الدىنا قوداس جالدى تەكە كوز بولىپ قايىرىلىپ كەلە بەردى... "قالعان جەتى اۋىز شە؟.. مەن بۇرىن كورمەگەندەي، ەندى كەلىپ ءبىر جاۋىزدى جەتى قات جەر استىنان قازىپ العانداي ارپىلدەسكەنى نەسى؟.. ءبىر مەزگىلدە ءبىر قولدان شىققان شيرپوترەبتىڭ ستاندارتى بولعانى ما؟ مومىن ەلدەن كومپىس، كومپىستەن كوكمي تۋماسا ناعىلسىن!.. نە بولىپ بارامىز؟! قايدا بارامىز؟ ءوزىمىز پروكۋرور، ءوزىمىز سوت، ايىپتى تاعى ءوزىمىز، سوندا ادۆوكات قايدا؟!. ءوزىمىزدى-وزىمىز دانىشپانبىز دەپ جاتىرمىز. تاعى دا ءوزىمىزدى-وزىمىز جەپ جاتىرمىز. دانىشپاننىڭ جەتكەن ورەسى قاپتەسەردىڭ ورىسىندەي، جيعانى ماساق!.. ياپىراۋ، ءبىر ارىزبەن-اق ادامنىڭ بۇكىل ارمانىن جوق قىلۋعا بولادى ەكەن-اۋ.."
سيعات كەڭ دۇنيەگە شىعىپ العان سوڭ كوسىلىپ جاتىپ، كىلەمنىڭ شۋاشى مەن بىلعارى مۇڭكىگەن تاكاپپار كابينەتتە قاپ كەتكەن جەتەكشى مەن جارپىلدەك اۋىزعا جانى اشىدى...
— ءسىز وتىز ەكىنشى جىلى ەندى قۇرىلا باستاعان كولحوز كوللەكتيۆىنە ىرىتكى سالىپ، قايىندى مەن اقجار بويىنىڭ ەڭبەككە جارايتىن ەرەسەك جۇرتىن ىشكى جاققا، اقسۋعا كوشىرىپ اكەتىپسىز. ەل ىشىندە كەر جاق دەپ اتالاتىن سەكتانتتاردىڭ سەنىمىن الۋ ءۇشىن سكيد سالىپ بەرىپ، توڭىرەگىڭىزگە ءدىني سوقىر سەزىمدەگى كەرتارتپا جۇرتتى جيناپسىز. سول سكيد كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇمىس ىستەپ تۇر. كەشەگى ءورت اپاتىن پايدالانىپ، كورشى سوۆحوزدىڭ تاعى ءبىر بولىمشەسىن قاڭىراتىپ كەتتىڭىز. بۇل قاراڭعى بۇقارانىڭ سوۆەت وكىمەتىنە دەگەن سەنىمسىزدىگىن تۋدىراتىن ساياسي-ەكونوميكالىق ديۆەرسيا ەكەنىن مويىندايسىز با؟!.
— مەيلى، مويىندايىن. تەك ءبىر قوسارىم، ءسىز وتىز جەتىنشى جىلدىڭ ءارحيۆىن قوپارىپ تۇرسىز. وعان كەزىندە تەرگەۋ ۇستىندە جاۋاپ بەرگەندىكتەن توقتالىپ جاتپايمىن. ايتسە دە، وتىز ەكىنشى جىلعى اشتىقتا بۇرىنعى ەكى بولىس ەلدىڭ ۇشتەن ەكىسى قىرىلىپ كەتكەنىن بىلەسىز بە؟ قالعان ءبىر بولىگى ىشكى جاقتاعى ورىس جۇرتىنا بارىپ جان ساقتاعان. ەندى كەلىپ سول جۇرتقا كەشەگى ءورت اپاتىندا قول ۇشىن بەرمەۋ قاتىگەزدىك ەمەس پە؟.. كارى-قۇرتاڭدار بولماسا، جاستاردىڭ كوپشىلىگى قالاعا كاسىپ ىزدەپ اعىپ كەتتى. ءسىزدىڭ سوۆحوزدارىڭىز ەل اسىراسا سوندا قايدا قالىپتى؟ سكيد دەيسىز، فاشيستەر قۇلاتا الماعان سوۆەت وكىمەتىن جيىرما بەس جىلدان سوڭ ەسكىنىڭ جۇقاناسى جينالاتىن جالعىز كۇركە قۇرتادى دەپ قورىقتىڭىز با؟ الدە مەن ەكى حالىقتى بىر-بىرىنە تەلۋدىڭ ورنىنا ۇلت ارازدىعىن قوزدىرۋىم كەرەك پە ەدى؟!.
جەتەكشى ىشكى جاققا اۋعان جۇرتتى قىرىق جىلدان سوڭ جوقتاپ تۇر. سول ىشكى جاققا جەتە الماعان جۇرتتىڭ ەسەبىن كىم الىپتى؟.. ونى قارا جەر عانا بىلەدى. ونى مىناۋ جاتقان كىرەنىڭ قاسقا جولى عانا بىلەدى...
...شانا جولى كەتىپ، اربا جولى ءالى تۇسە قويماعان ناۋرىزدىڭ الا شابىر سوڭعى كۇندەرى قارا سۋىعىمەن جالاپ تۇر. كۇندىز-تۇنى سارناعان وكپەك جەل التاي ءوڭىرىن تۋلاقتاي سىلكىپ، جۇتاعان ەلدىڭ سوڭعى شەلىن قاعىپ العان. اتى دا جوق، زاتى دا جوق كيىز قالانىڭ سانى توعىز ەدى. اۋدان باسىنان پار اتتى حودوكپەن شىققان سيعات پەن وسيپ ميتريچ اقجار بويىنداعى جەتىنشى اۋىلعا تولارساقتاپ زورعا جەتتى. جيىرما شاقتى كيىز ءۇيدىڭ بىرەۋى سەلت ەتكەن جوق. تەك بىر-بىرىنە تەلىپ تىككەن ورتاداعى قوس ءۇيدىڭ الدىنان ءتۇتىن كورىنگەن سوڭ ات شالدىرىپ الۋعا بۇرىلىپ ەدى. ەڭگەزەردەي ءبىر ادام الاقانىمەن بەتىن باسىپ ەڭىرەپ جىلاپ وتىر ەكەن. سالەم بەرگەندە عانا باسىن ارەڭ كوتەردى. كوز ەتى تەرىس ايلانىپ، كونەكتەي بوپ سوك جالاقتانىپ كەتكەن بەت-اۋىزدان جانجىگىتتى جىعا تانىدى.
— وتاعاسى، نە بولدى؟
— نە بولعانىن كورمەي تۇرعان شىعارسىڭ؟!
وڭ جاعىندا بالتا، سول جاعىندا كەتپەن، ساپتاماسى تىزەسىنە دەيىن سارى بالشىق ەكەن، وتاعاسىنىڭ جاڭا عانا كور قازىپ كەلگەنىن قول - باسىنىڭ توپىراعىنان ءبىلدى.
— بالا-شاعا امان با؟.. جەڭگەمىز قايدا؟
— قاماپ تاستادىم، — دەپ جانجىگىت قوس ۇيگە كوزىنىڭ قيىعىن تاستادى. — ولسە كوپپەن بىرگە ءولسىن دەپ...
كيىز ءۇيدىڭ سىقىرلاۋىعىن سىرعاۋىلمەن كولدەنەڭ باستىرىپ، كۇرمەن تاس بەكىتىپ شاندىپ تاستاپتى، ار جاعىنان الدەكىمدەردىڭ ءالسىن-السىن تۇرتكىلەپ، ىڭىرسىعان داۋىستارى ەستىلەدى.
— قاماپ تاستاعانىڭىز نە؟
— بىرەۋى قازانعا ءتۇسىپ كەتە مە دەپ...
جانجىگىت تاي قازاننىڭ قاقپاعىن اشىپ، شۇرىق-شۇرىق قايناعان قارا تەرىنى كوسەۋ تاياقپەن بۇقتىرا باسىپ قويدى. جانجىگىتتىڭ قايناتىپ وتىرعانى قارا سابا ەكەن، كوبىگى قۇلا كۇرەڭ ىس، بۋىنان قىمىزدىق پەن ارشانىڭ ءيىسى كەلەدى.
— اعا، مەن ساپانىڭ سيعاتىمىن عوي.
— جۇزىڭنەن تانىپ وتىرمىن، كەلگەنىڭدى دە ەستىگەم... جاقسى كەلىپسىڭ، مىناۋ قايناپ جاتقان دا ساپانىڭ جۇرتىندا قالعان قارا ساباسى، ءدام تاتاتىن بولدىڭ!..
قارا سابانى سيعات بالا كەزىنەن بىلەتىن. قانشا ساۋىننىڭ ءسۇتى سىياتىنىن كىم ءبىلسىن، تۇرقىنا بويلارى جەتپەگەن سوڭ كەپىلگە شورىمىق قويىپ بۇكىل اۋىلدىڭ كەلىندەرى مەن بالالارى جابىلىپ پىسەتىن ەدى. قاراتاي ەلىنىڭ باقىر تيىنىنان باسالقاسىنا دەيىن بۇل سابادان دوم تاتپاعاندار كەمدە كەم شىعار، ءبىراق كونىن شاينايمىن دەپ كىم ويلاعان.
كالىكتىپ دەپ اتاتىن اقجار بويىنداعى جەتىنشى اۋىلدىڭ شىعارعا جانى بار ەرەسەگى ىشكى جاققا ءنار ىزدەپ كەتىپتى دە جانجىگىت سولاردىڭ ارتىندا قالعان بالا-شاعاسىن جيناپ الىپ وتىر ەكەن. كۇنى بويى كور قازۋ ءبىر قاجىتسا، كوردەن دە ازالى مىناۋ اپاتتىڭ ۋداي اششى قاسىرەتى كەمىرىپ جەپ تاستاپتى، اتانداي ازامات ارسا-ارسا بوپ ساۋدىراپ، ەڭگەزەردەي ەكى يىق قازانداي باستى ارەڭ كوتەردى.
— الگى ەسىمحان جىندى كەلىپ، ءمۇيىز بەن تۇياق سالىعىن ورىندامادىڭ دەپ اڭگىرتاياق ورناتتى. — جانجىگىت جايباراقات كۇڭك ەتتى دە كۇرەگىنە قاراپ ۇزاق وتىرىپ قالدى. — باستان ءبىر سالىپ، تىرىدەي كومەيىن دەپ ەدىم، وعان ءدۇم قايدا، ءبىراق ءبىر قاۋجاپ قالدىم عوي دەيمىن... يتشە تەپكىلەپ، اتىنا تەرىس تاڭىپ قويا بەردىم!..
— ونىڭىز بولماعان ەكەن.
— بۇگىندە بولعان-تولعان نە بار ەدى!؟. ول قايتا اينالىپ سوققانشا مەن دە ءبىر ىڭعايلى بولارمىن... تەك ءوزىمدى كومەتىن ەشكىم تابىلماي قالا ما دەپ قورقام.
— اعاتاي، ەسىكتى اش! مىنا بالالار ۇزىلەتىن بولدى! اعاتاي! — دەگەن ايەل داۋسى كيىز ءۇيدىڭ ىشىنەن تۇنشىعىپ ەستىلدى.
— شىدا، بايبىشە! شىدا، بالاقاي!..
ەڭكەيسە قۇلاپ كەتەتىندەي جانجىگىت بۇگىلمەگەن قالپى، بۇرىلماعان قالپى قازاننىڭ قاقپاعىن تاعى ءبىر اشىپ، كوسەۋدى تولعاپ-تولعاپ قويدى دا اتتارعا جەم بەرەيىن دەپ جارتى موشەك سۇلىنى اربادان ءتۇسىرىپ جاتقان وسيپكە قادالىپ، تاس بولىپ قاتتى دا قالدى. اش كوزدىڭ سۇعىن تابان استىندا سەزگەن وسيپ تە موشەكتى سىعىپ ۇستاعان كۇيى تىرپ ەتپەي مەلشيىپ تۇر. قاعىنىپ كەتكەن كوك جالقاق شەلدىڭ جىقپىنىنان كەكتەنە قاراعان اشقاراق كوزدەن: "اعايىن اشتان قىرىلىپ جاتقاندا سەنىڭ اتىڭ دا اق س ۇلى جەپ ءجۇر ەكەن-اۋ!" — دەگەن ىزعاردى سيعات كامىل ءتۇسىندى. وسى ەلمەن بىرتە كۇيزەلىپ، سيعاتپەن بىرگە كۇرسىنىپ كەلە جاتقان وسيپ تە قارا قازانعا ەمىنە تەرىس بۇرىلىپ كەتكەن جانجىگىتتىڭ ءۇنسىز بۇلقىنىسىن ەمەۋرىنسىز-اق ۇقتى دا موشەكتى وت باسىنا اكەلىپ قويا سالدى. وتاعاسى جەرگە تيگىزبەستەن تىزەسىنە قويىپ، قاپتىڭ اۋزىن اشىپ جىبەردى دە اق سۇلىعا تاناۋىن تىعىپ ۇزاق يىسكەدى، ارمانىمەن ارىزداسقانداي قاپسىرا قۇشاقتاپ جاتىپ الىپ ەدى، نە زاماتتا بارىپ قازاننىڭ قاقپاعىن كوتەرىپ، ءبىر ۋىس سۇلىنى قارا سۋعا قيماستىقپەن زورعا سالدى.
— اتاسى، مىنا ەكى ات سىزدەردى قانشا كۇن اسىرايدى؟
— ات دەيمىسىڭ؟.. ەكەۋى ەمەس، بىرەۋىنىڭ ءوزى-اق جاۋقازىننىڭ تامىرىنا جەتكىزەر ەدى-اۋ!..
— ەكەۋىن دە الىپ قالىڭىز. اقسۋعا جەتسەك بىزگە كولىك تابىلار.
— جوق، بىرەۋىن-اق دوعار. اقسۋعا جەتكەنشە الدىڭنان تالاي ءمۇساپىر جولىعار. ولىگە قاراما، ءتىرىنى تاستاما. قۇداي الدىنداعى قارىزىڭ وسى بولسىن! ەكى دۇنيەدە دە ەسىمىڭدى ۇمىتپاسپىن!..
جۇرەردە جانجىگىت جانىن قيناپ وتىرىپ ءبىر دوربا س ۇلى سالىپ بەردى. مۇنى قايتەم دەگەندەي ءوسيپتىڭ العىسى كەلمەپ ەدى، وتاعاسىنىڭ ويلاپ تۇرعانى باسقا ەكەن.
— ءبىر اتىمنان ارتىق ۇلەستىرمە، — دەدى. — سىلەكەيىن جۇتسا دا اش وزەككە ءبىر تاۋلىك مايەك بولادى.
سەگىزىنشى اۋىلدىڭ جانجىگىتى جوق ەكەن. جانجىگىتى بولماعان سوڭ وتىز ءۇي تۇگەلدەي قاراڭ قالىپتى. ەكەۋى كىشى بەسىنگە دەيىن ءولىپ-تىرىلىپ ءبىر شۇڭقىردى ارەڭ قازدى دا ون شاقتى ءمايىتتى ورتاق زيراتقا بەتىن جاسىرىپ كەتتى. ودان سوڭعى كورگەنى... ءدال وسى قاسقا جولدىڭ بويى!..
بويىندا جانى باردىڭ كوبى ايەل. ەركەكتەردىڭ ءبارى دە بۇل جالعانعا وكپەلىدەي جول جيەگىندە تەرىس قاراپ توڭقايىسىپ جاتتى. ءبىر اتىم سۇلىعا ايىرباستاپ العانداي ايەلدىڭ قولىنان بالالاردى جيناپ اكەلىپ وسيپ ەكەۋى ارباعا ۇيە بەردى. ءبىر اتىم سۇلىنى ۋىسىنا تاستاي قىسىپ قالا بەرگەن ايەلدەر بالاسىن امانات قىلعان سوڭ مەنى دە الا كەت دەپ ءبىرى اۋىز اشقان جوق. كوكىرەگىنەن ءسابيىن ءۇزىپ بەرگەن انا بايعۇستىڭ اقسۋعا جەتكەنى دە بار، جەتپەگەنى دە بار. اقسۋعا جەتكەنشە سيعات تا وكسىگىن باسا الماي ارباعا ىقىلىق اتىپ قۇلاعان ەدى. قۇلاعىندا قالعانى:
— پاريا! دوۆولنو پلاكات پو ۋسوبشيم! جيۆىح نادو سپاسات! — دەگەن ءوسيپتىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى.
سيعات ىقىلىقتان ىشەگى ءتۇيىلىپ ءولىم اۋزىنان قايتتى. ونى ءولىم اۋزىنان الىپ قالعان ءتاۋىپ كەمپىر اگافيا ەدى. ءبىر سيعات ەمەس، ول اقسۋعا ۇزدىگىپ جەتكەن بۇكىل اش-ارىقتىڭ ساۋابى مەن باتاسىن العان. اگافيانىڭ قولىنان تاتقان ءشوپتىڭ ءنىلى، تامىردىڭ قورداسى، قارامىقتىڭ سۋى تالايدىڭ تاڭدايىن ءجىبىتىپ، تاعدىرىنا شيپا بولعان. سول قولعا جۇرت بولىپ بايلاعان اعى — ءبىر سكيد، ءبىر باسىنىڭ تىنىشتىعى؛ مارقۇم كەمپىردىڭ بار تىلەگى، زاڭنان — مۇرسات، زورلىقتان — اراشا ەدى. سول ءبىر شيپالى قول، سانالى كوكىرەك اقىرى زاڭنان مۇرسات، زورلىقتان اراشا تاپپاي وتىز جەتىنشى جىلى سىبىرگە ايدالىپ، سۇيەگى دالادا قالدى. سول جىلدارى "جاۋ" اتانعان شۇيكەدەي كەمپىردىڭ ارتىندا قاپ كەتكەن جەتىم كۇركەسى بۇگىندە "ءدىني سوقىر سەزىمنىڭ ۇياسى" بولىپ، ەلۋ ءۇش جىلدان سوڭ تاعى دا سوۆەت وكىمەتىنە ءقاۋىپ توندىرسە قورقىنىشىمىز كۇشتى-اق ەكەن!.. شارۋانىڭ بۋاز سيىرىنا دەيىن جەگىپ، سوناۋ قىزىلجاردىڭ پريستانىنان بوسقان ەلدىڭ ءتىرىسىن قويىپ، ولىگىن دە تاستاماي كىرەلەپ تارتقان وسيپ ءميتريچتىڭ سول ەلدەن بۇگىنگى بار دامەتەتىنى — تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعى... "ياپىراۋ، ەلدى توپىراعىنان اداستىرىپ، توپىراقتى ەلسىز تۋسىراتقانىمىزدا تاپقانىمىز نە؟!."
...باسقا جولدىڭ ناۋاسىن كەمەرلەپ تۇرعان قار ەمەس، جۇرە-جۇرە، سۇرە-سۇرە جەر جارىقتىقتىڭ ءوزى ويىلىپ كەتكەندەي؛ اقبوزدىڭ كىرش-كىرش قادالعان تاعاسى مەن كاشوۆكانىڭ جونىپ تۇسكەن تەمىر ۇلتانىنان قاسقا جولدىڭ تاق-تاق تابانى ىڭىرسىپ، جون ارقاسى قايىسقانداي بوزداپ كەلەدى؛ بوزداعان جول ما، الدە جەر جارىقتىقتىڭ سارناعان مۇڭى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر جول كەشتى جاننىڭ بۇكىل تاعدىرى قاسقا جولدىڭ تاق-تاق تابانىنا زار بولىپ جازىلاتىن كورىندى عوي... سيعاتتىڭ دا بۇكىل عۇمىرى جول ۇستىندە قالعانداي: اۋەلى وسى قاسقا جول، ودان سوڭعى باسقا جول — "تىرشىلىك جولى" دەپ اتالاتىن بلوكادا مەن ۇلكەن جەردىڭ اراسىنداعى قيامەت-قايىم؛ وننىڭ توعىزىن اسىراعان سول تىرشىلىكتىڭ ءۇمىتى وننىڭ ءبىرىن ءوزى جۇتقان. سيعاتقا وقتان ولگەن راقات تا اشتان ولگەن ازاپ سياقتى. شەيىت كەتكەننىڭ كوز الدىندا ەرلىگى قالادى دا اشتان كەتكەننىڭ ازابى قالادى ەكەن؛ قيماس كوڭىلدە العاشقىنىڭ ساعىنىشى، كەيىنگىسىنىڭ قاسىرەتى مەن ۇرەيى تۇرادى...
كولوننا جولعا ىلعي دا اق تۇتەك بوراندا شىعاتىن ەدى. اق تۇتەك بوران دا قۇزعىنداي قاپتاعان جاۋ سامولەتتەرىنەن قورعان بولاتىن. الدىڭعى كولىكتىڭ اماندىعى كەيىنگىگە وريەنتير، وپات بولسا ورنىندا كوك جىلىمنىڭ ويىعى عانا قالاتىن. كەيىنگىنى ەشكىم كۇتىپ جاتپايدى، وعان ۋاقىت جوق، قاقىسى دا جوق، ويتكەنى بۇيرىق سولاي، ءبىردىڭ شىعىنىن جوقتاپ وننىڭ باسىن قاتەرگە تىگۋگە بولمايدى. الدىڭعى كولىك اشىققان جۇرتتى امان جەتسە، كەيىنگىنىڭ اماناتى سول. الدىڭعى كولىك اشىققان بالا-شاعانى ۇلكەن جەرگە امان جەتكىزسە، كەيىنگىگە اماناتى سول! سيعات ۇلكەن جەرگە ادام تاسىسا، ۇلكەن جەردەن سول ادامعا اس تاسىدى. تىرشىلىكتى جالعاستىرىپ ءجۇرىپ...
— ءسىز العاشقى ايەلىڭىزدى ءبىر بالاسىمەن لەنينگرادقا قاڭعىتىپ تاستاپ كەتىپسىز. ەندى كەلىپ، جاس قىزدى زورلاپ جۇكتى قىلىپ، وسەكتىڭ اۋىزىن باسۋ ءۇشىن لەسحوزعا باس بۋحگالتەر ەتىپ ۇستاپ وتىرسىز. وسىنىڭ ءوزى مورالدىك ازعىنداۋ.
— مەيلى، مويىندايىن. ءبىراق ءبىر عانا قوسارىم، لەسحوزدىڭ باس بۋحگالتەرى مەنىڭ نوقتالى قوساعىم. العاشقى ايەلىم مەن بالامنىڭ مەكەن-تۇراعى. — لەنينگرادتاعى باۋىرلاستار زيراتى، ەسىمدەرى — قۇلپىتاستا قالدى. ءولى — تىرىگە ساعىنىش بولعانمەن ومىرلىك جولداس ەمەس. كومفورتابەلدى بولماعاندىقتان بالتىقتان التايعا جەتكىزە المادىم. سول ءۇشىن عانا تۋعان جەردىڭ توپىراعىنان كەشىرىم وتىنەم.
...تىرشىلىكتى جالعاستىرىپ ءجۇرىپ اياۋلى جارى مەن جالعىز ۇلىن تىرشىلىككە جەتكىزە الماعان. قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن سان ءوتىپ، سان قايتىپ جۇرگەندە اشتىق پەن اجال قۇرساۋىنان الدىمەن ءوز سەمياسىن قۇتقارۋعا مۇمكىندىگى بولىپ ەدى. ءبىراق سۋ ىشكىلىككە قاقىسى بار، ۇمىتپەن عانا ۇزىلمەي وتىرعان ءجاۋدىر كوزدىڭ ءبىرىن ومىردەن سىزىپ تاستاپ، ءوزىنىڭ ۇرىق-شارقىن اجالدان اراشالاۋ ادامگەرشىلىكتىڭ مورالىنە سىيمايدى.
ءوزىڭنىڭ ەت-باۋىرىڭ قاشاندا قىمبات، ءبىراق ول دا كوپتىڭ ءبىرى ەمەس پە، كوپتەن ونىڭ نەسى قىمبات؟.. جالعىز ۇلىنان كورىپ تۇرىپ ايىرىلعاندا باۋىرىنا پىشاق قادالعانداي قاتتى كۇيزەلدى، كۇيزەلسە دە كوپتىڭ ازاسى ءبىردىڭ قازاسىن جوقتاپ جاتۋعا مۇرسات بەرگەن جوق.
ءتىرى قالام دەسەڭ، تىرلىكسىز وتىرما. ول كۇندەردىڭ تىرلىگى تەك جاۋمەن جاعالاسۋ. سۋىق وشاقتىڭ باسىندا سارى ۋايىممەن وتىرعانداردىڭ ءتىرى قالعان ءبىرى جوق. جاۋمەن جاعالاسقانداردىڭ وققا ۇشپاسا اشتان ولگەن ءبىرى جوق. اشتىق الدىمەن سانانى الادى ەكەن. وق جاندى العانمەن سانانى وشىرە المادى. وققا ۇشقاننىڭ ارتىندا كەيىنگىگە ءبىر ساباق، ءبىر سەزىم قالدى. ءتىرىنىڭ ناسيحاتىنان وققا ۇشقان جانكەشتىنىڭ اجالى ءوتىمدى ەكەن. سيعاتتىڭ ءبىر تۇيگەنى وسى. ول زايىبىنىڭ ءقادىرىن ولگەن سوڭ ءبىلىپ ەدى.
ادامنىڭ اسىلى، ۇرعاشىنىڭ كوركەمى ەدى دەپ ايتا المايدى. ومىردەن العان ساباعى بولماسا دا ءار نارسەدەن اجەپتاۋىر حابارى بار، ينتەلليگەنت سەمياسىنىڭ تاربيەسىن كورگەن، بەلگىلى پروفەسسوردىڭ قىزى ادا ابراموۆنا دارىگەرلىك فاكۋلتەتتىڭ ءۇشىنشى كۋرسىن تاستاپ سيعاتتى التايدىڭ تايگاسىنان قۋىپ جەتىپ ەدى. ارتىقتى تىلەمەيتىن، كەمدىككە قورلانبايتىن كومپىس مىنەزىمەن تارشىلىق كەزدە سيعاتتىڭ ەل ىشىندەگى بورىش-قارىزىن ءبولىپ-جارماسا دا ۋايىمىنا ورتاقتاسىپ، قىردىڭ قوراش تىرلىگىنە كەلە سالا ءسىڭىپ كەتتى دە، وتىز جەتىنىڭ ۇرەيلى شاعىندا ءوزىن مۇلدەم ۇمىتىپ، كۇيەۋىنىڭ قاراقان باسىن ساقتاپ قالۋعا، اقتاپ قالۋعا بارىن سالدى.
ءبىر ەمەس، ەكى دۇركىن قوداس جالدى تەكە كوزدىڭ الدىنا بارىپ قايتقان سوڭ، سيعات ءوزىنىڭ ءۇشىنشى رەتتە ۇستالاتىنىن ءبىلىپ وتىرعان.
— سەنىڭ ساۋدايىلىعىڭدى دا كەشتىم، سالقىندىعىڭدى دا كەشتىم، بار تىلەيتىنىم — سەنىڭ ساۋلىعىڭ! كەت! تەزىرەك كەت! — دەپ جىگىت-جاپار بوپ جالىندى. — ەلىم دەپ ەلجىرەگەنىڭمەن سەنى قورعايتىن ءقازىر ەشكىم جوق، لەنينگرادقا جەت!
— قاش دەگەنىڭ عوي؟..
— قاش!
— سوندا قاتىن-بالاعا دا قورعان بولا الماعانىم با؟! ءويتىپ ساقتاعان قاراقان باستىڭ كىمگە قاجەتى بار؟!
— سەن ءۇشىن مەنى كۇيدىرمەس. كۇيدىرسە سەنەن جانىم ارتىق پا؟! ولسەم ساتان قاتىن تابىلادى. ءتىرى بولسام، ارتىڭنان مەن دە جەتەمىن. كەت!..
ادانىڭ بار سەنگەنى اكەسىنىڭ بەدەلى مەن زاڭ قىزمەتىندە ىستەيتىن ءۇش بىردەي اعاسى ەدى. ونان سوڭ ءجۇزى تانىس دوس-جاران بار. تۇكپىردەگى قوداس جالدى تەكە كوز ءبىر ناداننىڭ ساپتاماسىنىڭ ۇلتان شەگەسىن ساناپ قور بولعانشا مەسەلىڭدى جىقپايتىن، ساتىڭدى سىندىرمايتىن ءتىلى بار جۇرتقا جالبارىنا تۇر دەگەنى ەدى. ولەردەگى ءسوزىن تاۋىسىپ، تىزەسىن قۇشاقتاپ اعىل-تەگىل جىلاعاندا سيعاتتىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتقان. سول ءبىر ۇرەيلى ءتۇن ەستەن كەتەر ەمەس، ءۇزىپ-جۇلىپ ون جىل وتاسقان سيعاتتىڭ كوز الدىندا ادانىڭ سول ءبىر تۇنگى سۋرەتى تانا قالىپتى.
جارىقتىق، ءتۇبى ءتۇسىپ قالعانداي ءبىر اي بويى سەلدەتكەن اق جاڭبىر التايدى الاسارتىپ، جەر-كوكتى ەزىپ جىبەرىپ ەدى.
كۇننىڭ بەتىن، ايدىڭ ءجۇزىن ۇمىتتىرعان سىركەلى بوز تۇمان جىلدىڭ مەزگىلىنەن اداستىرىپ، ءتۇتىن قاپقانداي قولقانى كەپتەدى دە تۇردى. دۇنيەنى قۇرت كەمىرىپ جاتقانداي سىتىر-سىتىر. شوشىمالى قۇلاققا سول سىتىر ىرگە تورىعان تىقىرداي كۇندىز-تۇنى وكشەلەپ، ۇيدەن پانا، تۇزدەن تىنىس تاپتىرماعان. تاس قاراڭعىدا تارانتاسقا پار اتتى جەگىپ قويىپ سيعات پەن وسيپ ءالى تۇر. دۇنيەنى سىتىر-سىتىر كەمىرگەن سىركە جاڭبىر شاتىر شالعايىنان سىلپ-سىلپ تاڭداي قاققان تامشىمەن جارىسىپ، جەر كوشكەندەي سارناعان تايگانىڭ ۇلى شۋىنا ۇلاسىپ بارادى. ۇزاق كۇتكەن سوڭ با، قۇلاعىنا قورعاسىن قۇيعانداي سيعات سول شۋدان ءبىر ساتكە تاس كەرەڭ ايرىلىپ قالدى. باسپالداققا اتىپ شىعىپ تاقتاي كەپەشتىڭ استىنا تىعىلعان مەلشيمە ەسىكتى سالىپ-سالىپ جىبەردى.
تاس قاراڭعىدا ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىن اپپاق ماسكا تەسىپ كەلە جاتىر ەكەن، تاس قاراڭعىمەن ۇلاسقان قاس-كىرپىك، شاش تا جوق، تەك اپپاق ماسكا. تاناداي كوزدىڭ نوبايى بار دا قاراشىعى جوق، ويماقتاي اۋىزدىڭ سىزاتى بار دا ەرىن جوق، ولىكتەي سۋىق تاس ماسكانىڭ ىزعارى سيعاتتىڭ وڭمەنىن تەسكەندەي بولدى. ەسىكتىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاعان اپپاق ەلەستىڭ جىلاپ تۇرعانىن دەمىنىڭ دىرىلىنەن عانا سەزىپ ەدى.
— جانىم-اۋ، سەن شىنىمەن جاۋدى قۋىپ تۇرعاننان ساۋمىسىڭ؟!. ەڭ بولماسا، اناۋ شيكى وكپەنى ءبىر يىسكەپ كەتەيىن دە!..
— بوساعانى ءبىر اتتاعان سوڭ قايتىپ ورالما! قاتىن-بالانىڭ ءيىسى ازاماتتىڭ جولىن بوگەيدى. ءبىزدى ءبىر قۇدايعا تاپسىر! بۇل ۇيگە ەندى اجال بولماسا، ءتىرى پەندە كىرمەيدى! كەت!..
"كەت" دەگەن ءسوزدىڭ جارمىسى كاسەكتى ساق ەتكىزىپ تىستەپ العان ەسىكتىڭ بەر جاعىندا قالدى دا جارمىسى ار جاعىنان ەستىلدى. سيعاتتىڭ جارىم جانى بەر جاقتا، جارىم جانى ار جاقتا قالعانداي بولىپ ەدى.
سيعات اقسۋدىڭ ءيتىن ۇرگىزبەي، جۇرتىن تۇرعىزباي ۇرلانىپ اتتانعان. ارتىنان ۇرەتىن يتتەردىڭ تابىلاتىنىن دا بىلگەن. تەك ىزدەيتىن جاننىڭ تابىلاتىنىنا سەنبەگەن.
تاعانىڭ تاسىرى بولماسا، تاس قاراڭعىنى ەكپىنمەن جىرتقان پار اتتىڭ قۇلاعى دا كورىنبەيدى. بالشىقتى بىلش-بىلش لاقتىرعان دوڭعالاقتىڭ سالدىرى بولماسا، وڭىنان قۋىپ كەلە جاتقان دا دىبىس جوق. بالشىق كەشكەندەي تىتىركەنىپ، كوڭىلى قوجىراپ وتىرعان سيعاتتىڭ كوز الدىنان اق ماسكا كوپكە دەيىن كەتپەي قويىپ ەدى، ارتىنان الدەكىمنىڭ ايعايى ەستىلگەندە تارانتاستان سەكىرىپ ءتۇستى. تاس قاراڭعىدا تىم بولماسا تاس ماسكانى تاعى دا ءبىر كورەم بە دەپ ۇمىتتەنگەن. بالتىرىن بالشىققا قاپتىرىپ، جالاڭ اياق-جالاڭباس، ءتۇرىنىپ تاستاپ قۋىپ جەتكەن سارقىت ەكەن. قۋىپ جەتتى دە قالشيىپ تۇرىپ قالدى. توبەسىنەن سۋ ورعىپ، سۇمەلەكتەي كويلەگى كوكىرەگىنەن سىپىرىلۋعا شاق قالىپتى، كورىكتەي جەلپىگەن كەۋدەسىنەن بۋ اتقانداي بولىپ ەدى. ءتىل-اۋزى بايلاعانداي باجىرايىپ تۇرعان بايعۇس قىز سيعاتتى باس سالىپ قۇشاقتاپ:
— اعاتاي-اۋ، مەن سەنى ەندى قايتىپ كورە الام با؟! — دەپ ەڭىرەگەندە سيعات ءبىر ساتكە دۇنيەنى تۇگەل ۇمىتىپ، ەسەڭگىرەپ قالىپ ەدى. "ولتىرمەيمىن دەپ الىپ كەپ، ەندى ءوزىڭ قاشىپ باراسىڭ با؟!" — دەگەندى سارقىت ايتقان جوق، ءبىراق جەتىم قىزدىڭ زارىنان سيعات سونى ۇقتى دا: "شۇكىر، مەنى دە ىزدەيتىن ادام بار ەكەن!" — دەپ ءوزىن-وزى اقسۋدان ۇزاپ شىققان سوڭ بارىپ جۇباتتى.
ىزدەيتىن دە، جوقتايتىن دا جالعىز ادا ەكەن. باسقا دا ىندەتىپ قۋعاندار بار ەدى، اۋەلى قايىن اتاسى، ونان سوڭ ءۇش بىردەي قايناعاسىنىڭ اراشاسى باسىنا تونگەن قارا بۇلتتى سەيىلتكەن سوڭ، كەشەگى ءوزى ۇشقان ۇياسىندا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ءجۇرىپ جاتقان. كوڭىلى توعايىپ، كوپكە ءسىڭىپ، كەشەگى كۇپتى كۇنىن ۇمىتا باستاعان سيعات، ءبىر جىلدان سوڭ ازىپ-توزىپ، قۋ جانىن سۇيرەتىپ زورعا جەتكەن ايەلىن كورگەندە اقسۋدان ءتۇن جامىلىپ تاعى ءبىر قاشىپ شىققانداي سەزىندى. بالاسىنىڭ بەتىنەن مەيىرلەنە ءبىر يىسكەۋگە باتپاي، بىلاپىت بيكەشپەن ءتۇن اسىپ قايتقان بەيپىل جانداي جارىنىڭ جۇزىنە قاراۋعا دا جاسقانىپ، شەرمەندە كۇيگە ءتۇستى دە: "وسىنىم نە ءجۇرىس، وسىنىم قاي تىرلىك؟!" — دەپ ىشتەي كۇيزەلدى ادا سيعاتتى تاعى دا قۋىپ جەتكەنىنە ەمەس، سيعاتتىڭ اماندىعىنا قۋاندى. ايەل زاتىنا باي تابۋ، بالا تابۋ بايلىقتان دا قىمبات ەكەنىن كىم بىلگەن. سوعىس باستالعاندا ءبىرى ينستيتۋت ءبىتىرىپ، ءبىرى ديسسەرتاسياسىن قورعاپ ۇلگەرگەن ەدى. ءۇش اعاسى سەمياسىمەن ەۆاكۋاسياعا ىلەسكەندە ادا جەتپىستەگى جالعىزباستى اكەسىن سىلتاۋراتىپ لەنينگرادتان قيا باسپاي قويدى. ەلگە قايتارۋعا سيعاتتىڭ ءوزى دە قورىققان، ات بايلاپ تۇسەر قازىقتىڭ، جاناشىر اعايىننىڭ جوقتىعى بىلاي تۇرسىن، كەشە عانا جان ساۋعالاپ ازەر قۇتىلعان ءجابىر-جاپانىڭ ۇياسىنا قايتىپ بارۋ قاقپانعا ءوز اياعىڭدى ءوزىڭ تىققانمەن بىردەي ەدى. اكەسى دۇنيە سالعان سوڭ دا ۇلكەن جەرگە جەتكىزىپ تاستاۋدىڭ رەتى بولدى، تەك بايىرعى اريستوكراتتىڭ ات شاپتىرىم پاتەرىندە جالعىز قالعاندا بارىپ ادانىڭ ۋايىمى شال ەمەس، بايىنىڭ باقىر باسى ەكەنىن ءبىراق بىلگەن.
— سەنىمەن بىرگە ولەمىن! — دەدى.
— مەن ولمەسەم شە؟
— ودان باسقا جاراتقاننان تىلەرىم جوق!
— سەن ءولىپ قالساڭ مەن قايتەم؟
— مەن ولمەي سەن ولمەيسىڭ. ايتەۋىر ءوزىم ولمەي سەنى ولتىرمەيمىن!..
باۋىر ەتى بالاسى ولگەندە دە قينالعان جوق. قينالعانىن سيعاتقا سەزدىرگەن جوق. اسكەر كيىمىن كيدى دە مەدسانباتتان ءبىراق شىقتى. قاسىڭنان قالمايمىن دەدى. جانىڭدا جۇرمەسەم دە جاقىن جۇرەيىن دەدى. لەنين قالاسىن قۇددى وسىنىڭ بايى عانا قورعاپ جۇرگەندەي، سول ءۇشىن بۇكىل جۇرت وسىنىڭ بايىنا بورىشتى بولعانداي!.. ول ءوزىن كوپتىڭ بىرىنە عانا بالادى. جارى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن مۇنداي ەگويزمدى سيعاتتىڭ كورگەنى وسى. مۇمكىن، سولاي بولۋى كەرەك تە شىعار. باي مەنىكى، بالا مەنىكى، ەل مەنىكى، وتان مەنىكى دەمەسە سول ءۇشىن كىم جان پيدا ەتپەك؟.. كۇندىز-تۇنى وپەراسيادان بوساماي بۇرلىعىپ ءجۇرىپ تە بايىنا ءبىر مەزگىل ۋاقىت تاپتى. قان ساسىپ ءجۇرىپ تە ايەلدىك مىندەتىن ۇمىتقان جوق. ساعات سايىن، ءسات سايىن ءولىمدى كورىپ ءجۇرىپ، اجال سەپكەن وقپەن وتتىڭ استىندا ءجۇرىل تە ەكىقابات بولدى. ونىسىن كۇپىرلىككە ساناعان جوق.
— مەن ولسەم سەن جالعىز بولماسسىڭ، — دەدى — مەن ولسەم سەنىڭ باۋىرىندا ءيىسىم قالسىن، ەلەسىم قالسىن، سول ءۇشىن دە مەن ساعان نارەستە تاستاپ كەتۋگە مىندەتتىمىن! — دەدى.
ءولىپ كەتسەم دە مەن سەنىڭ قاسىڭنان قالمايمىن دەگەنى شىعار. ءولىپ كەتسەم دە سەن مەنى ۇمىتا المايسىڭ دەگەنى شىعار.
ارەدىكتىڭ كەزىندە سالىپ-ۇرىپ كەلەتىن دە تۇراتىن. ەڭ قۇرىعاندا بەت ورامالىن اۋىستىرىپ كەتەتىن. ءبىراق ارەدىك دەگەن دە ءجيى بولىپ تۇرمايدى: بىرەسە جەردەن شابۋىل، بىرەسە كوكتەن شابۋىل — جەر مەن كوكتىڭ ۇلاسىپ كەتكەن، جەر مەن كوكتىڭ استاسىپ وتكەن الاساپىرانى... ءوڭى قۇپ-قۋ ەكەن. كەلە سالا سيعاتتىڭ قولىنا جارماستى.
— نە بولدى؟
— سەنىڭ سول قولىڭ جوق ەكەن...
— قولىم ورنىندا.
— كوزىم ءىلىنىپ كەتىپ... سەنىڭ جالاڭاش وتىرعانىڭدى دا كوردىم... ءدال وسى قالپىندا. تەك سول قولىڭ جوق ەكەن... سودان شوشىپ...
جالاڭاش وتىرعانى راس ەدى. شالبارىن دا جاڭا عانا بۇراپ كيگەن. وسىدان ءبىر ساعات بۇرىن كانالدىڭ ارعى بەتىنەن ءجۇزىپ وتكەن ۆزۆود روتانىڭ وڭ قاناتىنان جاڭا بەكىنىسىن بەلگىلەپ، كەپتىرىنىپ جاتىر ەدى. قاشاندا كوكىرەگىنەن تۇسپەيتىن جاكەسىنىڭ سۋرەتى سۋ بولىپ قالىپتى، ەزىلىپ كەتپەسىن دەپ ەلۋ قادام جەردەگى جالعىز ەمەنگە گيمناستەركاسىمەن قوسا ءىلىپ قايتتى دا ارەدىكتى پايدالانىپ جاۋىنگەرلەرگە اس ىشۋگە بۇيرىق بەردى. كولەڭكەدە جاتىپ وتىرىك ۇرگەن باراق يت سياقتى "بەگلىي وگون" دەيتۇعىن جاۋ زەڭبىرەكتەرىنىڭ اۋىق-اۋىق كۇڭكىلى بولماسا، سەسكەنەتىن دە ەش نارسە جوق-تۇعىن. ادا وسى جايباراقاتتىڭ ۇستىنە كەلدى... ءوڭى قۇپ-قۋ ەكەن. باياعى ءبىر تۇڭگى ەلەستى ەسىنە سالىپ ەدى. كەمسەندەپ وتىرعانداي ەرىنى جىبىرلاپ، تاناۋى قۋسىرىلا ەردى.
قاڭعىرما وقتىڭ ىسقىرىعى ەستىلگەن، قاڭعىرما ەمەس، سنايپەرلەر ەكەن، ترانشەيا ەرنەۋىنەن باسىن قىلتيتقان جاۋىنگەر:
— گادى! پو پلاكاتۋ پاليات! — دەپ جۇگىرە جونەلدى.
— ستوي!.. ۆەرنيس!..
جۇزدەن بىرەۋ بولماسا سنايپەرلەر قالت جىبەرمەيدى. جاكەسىن جاۋ مازاعىنا قالدىرمايمىن دەپ ءبىر جىگىتتىڭ مەرت بولعانى ەسىندە. ەندى ەكىنشىسىنىڭ قانىن جۇكتەگىسى كەلمەدى... بىرەۋ سەنەر، بىرەۋ سەنبەس. گيمناستەركانىڭ ومىراۋى شۇرىق-تەسىك، جاكەڭە ءبىر وق دارىماپتى. جاكەسىن كوكىرەگىنە قاتتاپ سالىپ كەيىن جىلجىعانى سول ەدى، گۇرس ەتكەن دۇمپۋدەن ەكى-ۇش دۇركىن اۋناپ ءتۇستى. توپىراق سەيىلگەندە بۇل دا ەسىن جيعان. ترانشەيانىڭ قاق ورتاسىندا ۇڭىرەيگەن قازان شۇڭقىر قالىپتى، سونان سوڭ ءوزى قالىپتى. جاۋىنگەر دە جوق، جۇبايى دا جوق... ۇڭىرەيگەن قازان شۇڭقىر قالىپتى، سونان سوڭ ءوزى قالىپتى... بىرەۋ سەنەر، بىرەۋ سەنبەس. جاكەسى مۇنى ادەيى شاقىرىپ العانداي كورىندى. جاكەسى شاقىرىپ الماعاندا اداسىمەن بىرگە كەتكەندەي ەدى عوي. بەيشارانى اجال ايداپ كەلدى مە، الدە سيعاتتى اجالدان اراشالاپ قالۋعا كەلدى مە؟!. سيعات ءۇشىن ءوزىن-وزى ولىمگە ازىرلەگەندەي بولىپ ەدى، سيعات ءۇشىن قۋ جانىن ساداقا قىلدى ما؟.. بايىنىڭ تۇسىندە جوعالتقان سول قولى ءوزى بولعانى عوي...
كوز الدىندا جوق بولعان جۇبايىنىڭ ءتىرى بەينەسىنەن كوز الدىندا تەك قانا اق ماسكا قالىپتى. قانشا ىزدەگەنمەن تابا المادى. سۇيەگىن تاپتى، ءتىرى بەينەسىن تابا المادى. تەك اق ماسكا... كەيدە ءتۇس سياقتى. ادانىڭ ءوزى ومىردە بولماعان سياقتى. ون جىل ءۇزىپ-جۇلىپ وتاسقان ءومىرى دە ءتۇس سياقتى. "مەن ولسەم سەنىڭ باۋىرىڭدا ەڭ بولماسا ءيىسىم قالسىن، ەلەسىم قالسىن!" — دەپ ەدى. ەلەسى قالعانمەن ءيىسى قالمادى. ەلەسى — اق ماسكا. ىمىرتتا كەلىپ، ىمىرتتا كەتەتىن مەزگىلسىز قوناق سياقتى بەت-جۇزىن دە انىق كورسەتپەي، قىر سوڭىنان قالماي قۋادى دا جۇرەدى. قانشا ايەلدىڭ توسەگىن كورىپ، ءيىسىن السا دا كوز الدىندا تۇراتىنى اق ماسكا. كۇندىز ەكەۋى، توسەكتە تورتەۋ دەگەن وسى ەكەن. سيعاتتى مەڭسۇلۋدان باسقا اق جاۋلىققا توقتاتپاعان دا وسى اق ماسكا ەدى...
...شىمىرلاعان اق كوبىك دۇنيەنىڭ ءتۇبى جوق سياقتى، جىبىرلاعان اق شىبىندار اق بوزدىڭ ساۋىرىنان عانا سىپىرىلىپ ءتۇسىپ جاتقان سياقتى. شابىسقا جوق، اياڭى ءسان، cap جەلىستەن باسقانى بىلمەيتىن اق بوزدىڭ سالت ءجۇرىس پەن شاناداعى مىنەزى ەكى بولەك: ەتىنىڭ اۋىرلىعىنان سالتتا تەز شارشاپ، جۇرىسىنەن جاڭىلا بەرەدى دە شانانىڭ سالماعىنان تەر توگىپ العان سوڭ، تاق-تاق جولدى سارناتىپ سالىپ وتىراتىن ادەتى، تاعى ءبىر مىنەزى — جىلقىعا ۇقساپ ءتۇن بالاسىندا نە وقىرانىپ، نە پىسقىرىپ كورمەگەن ۇرى. ءقازىر دە اق شىبىنداردى ساۋىرىندا بيلەتىپ قويىپ، اپپاق ەلەستەي اق كوبىك دۇنيەدە تىم-تىرىس ءجۇزىپ كەلەدى. شىتقىل ءتۇننىڭ بەت شىمىرلاتار ىزعارى بار، جاپالاق قاردىڭ شىلانباي، ورالماي تۇسۋىنە قاراعاندا ارتىنان ەرتكەن ايازى بار.
قوياننىڭ جىلى بولەك-اۋ، ايتپەسە قاڭتاردا قار كۇرتىگى ءدال وسىنداي جوندانعان ەمەس، ءقازىردىڭ وزىندە ءۇش مەترگە جۋىقتاپ، ورماننىڭ جالاڭاش بوكسەسىن قىمتاپ سالىپتى. ەندى ايازى كەلسە التايدىڭ تاعىسى تۇگىل، قوراداعى مالدىڭ دا بوكسەسى شومەيەتىن بولدى. سازدىڭ ولەڭى، قورىستىڭ مۇگىنە دەيىن جالاپ كەتكەن جاز بويعى قاپىرىق بۇل ەلگە ءشوپ تە الدىرماعان؛ باسشىلاردىڭ وتىرىك اقپارىن ەسەپتەمەگەندە، كۇندىككە ءجۇز قويعا ءبىر باۋ، ون سيىرعا ءبىر ايىر دەپ زار يلەسىپ وتىر ەدى، جىلقى بايعۇس بولسا دا ەسەپتە جوق قوي. ەكى وتار قوي، ءبىر فەرما سيىر، جارتى مىڭ جىلقىدان باسقا مۇڭى جوق لەسحوزعا جەم-شوپ دەگەن قات ەمەس، ءبىراق ونى دا تابىستىڭ كوزى، بارلىقتىڭ ىرىمى دەپ سيعات قول جەتەر جەردىڭ شابىندىعىن تۇك قويماي سىپىرتىپ العان. جىل سايىن جازعا سالىم شاناسىن سۇيرەتىپ جەتەتىن اۋدان شارۋاشىلىقتارى بيىل اقپان تاۋسىلماي اياعىما كەلىپ جىعىلارسىڭ دەپ ءبىر ءتۇيدى. بۇل دا ەسەك ۇستىندە اياعىمەن جەر سىزىپ كەلە جاتىپ تۇيەلىگە سالەم بەرۋگە ارلاناتىن اۋدان باسشىلارىن كىرىپتار ەتۋدىڭ ءبىر امالى ەدى كىرىپتار ەتە قالسا... قۇدانىڭ قۇدىرەتى، وتكەن قويان جىلى دا ءتورت مەتردەن اسقان قالىڭ قار مەن قاقاعان اياز ۇڭگىردەگى ايۋ، اعاش كەمىرگەن قوياننان باسقانىڭ ءبارىن قىرىپ سالىپ، مەرگەننىڭ مەشەنىنە ىلىكتىرمەيتىن بۇعى مەن ەلىكتى اۋىلدىڭ باراق ءيتى تالاپ جەپ ەدى... ارقاسىن اياز قىسسا اقپارشىل پىسىق قايدا بارار دەيسىڭ! تەك جۇتتىڭ بەتىن ارى قىلسىن دە...
— ءسىز ءوزىڭىزدىڭ افەريست ەكەنىڭىزدى مويىندايسىز با؟
— مەيلى، مويىندايمىن. تەك ءسىز دالەلدەي الماي شارشايسىز عوي!
— ءسىز ورمان شارۋاشىلىعىن نەگىزگى پروفيلىنەن اداستىرىپ، ەل ىشىندە جەكە مەنشىكتىك پسيحولوگيانى قوزدىرىپ وتىرسىز.
— ماسەلەن؟..
— مال ۇستاپ وتىرسىز.
— راس. اتتەڭ، مۇمكىندىك جوق، ايتپەسە بەس ءجۇز مىڭ گەكتار زاكازنيككە بۇعى قاپتاتىپ جىبەرەر ەدىم. ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە تۇلكى مەن تاۋىق فەرماسىن اشاتىن شىعارمىن. كەكەدى دەپ ويلاماڭىز!
— سوندا ەتكە، سۇتكە، جۇنگە تۇسەتىن گوسپوستاۆكا بار ما؟
— جوق. ءبىراق مەنىڭ ءبىر سيىرىم سوۆحوزدىڭ ەكى سيىرىنان ءسۇتتى دە، ەتتى دە ەكى ەسە كوپ بەرەدى، ءبىر قويىم ەكى قويدىڭ ءجۇنىن، ەكى قويدىڭ ەتىن بەرەدى، ءومىرى سىڭار تۋىپ كورگەن جوق. ول از دەسەڭىز، مەنىڭ ەتىم دە، ءسۇتىم دە، ءجۇنىم دە اۋدان شارۋاشىلىعىمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە ارزانعا تۇسەدى. مەن ءونىمدى مەملەكەتكە شيكىزات كۇيىندە ەمەس، دايار زات، دايار اس كۇيىندە تاپسىرام. قىسقاسى، دايارلاۋشى دا ءوزىم، ساتۋشى دا ءوزىم.
— ومارتادان عانا وسىنداعى بال شارۋاشىلىعى سوۆحوزىنىڭ جارتى تابىسىن وندىرەدى ەكەنسىز.
— راس. وعان كوكونىس پەن جەم-شوپتەن، جوڭىشقانىڭ دانىنەن تۇسەتىن قىپ-قىزىل اقشانى قوسپاي وتىرسىز.
— نەگىزگى التى سەحتىڭ پرودۋكسياسىن ايتپاعاندا الدەقاشان تىيىم سالىنعان پيموكات، قولونەر ماستەرسكويىڭىز جانە بار.
— راس. التى لەسنيچەستۆوداعى جەمىس-جيدەك، جاڭعاق پەن ءتامىر-دارى، ءشوپ-شالام جينايتىن پۋنكتتەردى ۇمىتىپ كەتتىڭىز.
— الا جازداي تراسسانىڭ بويىنا اعاش كۇركەلەردى شاشىپ تاستاپ، ارى وتكەن، بەرى وتكەننىڭ قالتاسىن كاۋاپ پەن، قىمىزبەن قاعىپ الىپ وتىرعانىڭىزدى دا بىلەمىز.
— راس. ول تەك ەلدەن ارتىلعانى عانا عوي. جالپى، ەل اسىرماسا كەز كەلگەن شارۋاشىلىقتىڭ كىمگە قاجەتى بار؟ ءسىز ءبىر تراكتور مەن ءبىر ماشينانىڭ جىلدىق شىعىنى قانشا ەكەنىن بىلەسىز بە؟ ال، مەنىڭ كولىگىم دە، ترانسپورتىم دا تەگىن. ول جىلقى. ءسىز التى ايعى قىمىزىن ايتاسىز، مەن جىل ون ەكى ايعى قىزمەتىن ايتامىن.
— ال وسىنشا تابىس كىمنىڭ ەسەبىندە، كىمنىڭ باقىلاۋىندا جانە كىمنىڭ قالتاسىنا بارىپ قۇيىلادى؟..
— بۇل تەرگەۋىڭىزگە مەنىڭ جاۋاپ بەرگىم كەلمەي تۇر. ويتكەنى، مەنىڭ ەسەپ-قيسابىمدى سۇرايتىن باقىلاۋشىم دا، قۇياتىن قالتام دا بوتەن، وعان ءسىزدىڭ بيلىگىڭىز جەتكەن جوق. دەگەنمەن، باشما-باش ءبىر سۇراق: وسى اۋداننىڭ سوڭعى بەس جىلدا مەملەكەتكە ەلۋ سەگىز ميلليون سوم قارىزدار بولعانىن بىلەسىز بە؟ ارينە، بىلەسىز!..
— وندا ءسىزدىڭ شارۋاڭىز بولماسىن!
— مىنەكي، كوردىڭىز بە، بىرەۋدىڭ قالتاسىنا ءتۇسۋ — مال يەسىنىڭ شامىنا تيەدى. ءوز قالتامىزدى تەزەككە نىعارلاپ الىپ، بىرەۋدىڭ قالتاسىنداعى التىندى تەكسەرمەسەك قايتەدى!..
— ءسىز سىرعاقتاتپاڭىز! ءورت اپاتىنا ۇشىراعاندارعا كومەك دەگەن سىلتاۋمەن لەسحوز جۇمىسشىلارىنا ەكى اي بويى تەگىن جۇمىس ىستەتىپسىز. ونىڭ ۇستىنە جۇرتتان جىلۋ جيناپ، ۇزىن ىرعاسى ەلۋ مىڭ سومداي قارجىنى ىركىپ قالعانسىز. بۇل دا ءسىزدىڭ قالتاڭىزداعى التىننىڭ ەسەبىندە مە؟
— ءسىز تىم ارزانعا ءتۇسىپ تۇرسىز. قارجى مولشەرى ودان ەكى ەسە، ءۇش ەسە كوپ بولۋى دا مۇمكىن. مەن جوسپاردان تىس تابىسىمنىڭ ون پروسەنتىن قالاي پايدالانسام دا ەركىم بار. ماسەلەن، ءبىر عانا پيتومنيك جىلىنا ءبىر جارىم ميلليون تاپ-تازا پايدا اكەلەدى ەكەن. ال ونىڭ جوسپارلى مەجەسى ءبىر ميلليون. ەندى ەسەپتەپ كورىڭىزشى.
— ونى مەنەن باسقا دا ەسەپتەيتىن ورىن تابىلادى. ءسىز الدىمەن قازىناعا قايتاراتىن قالتاڭىزدىڭ مولشەرىن ايتىڭىز.
— قايتارا المايتىن شىعارمىن. ءبىراق ايتايىن... سىزدە عوي، كۇردەلى قۇرىلىسقا قارجى جوق. شارۋاشىلىقتى دامىتۋعا دەپ بەرگەن مەملەكەتتىڭ قاراجاتىن سوعان سالىپ جىبەرىپ، ەندى تاڭقيىپ وتىرسىز. قارىزعا باتۋ وسىدان باستالادى. كوز بوياۋ وسىدان باستالادى. ءسىز جۇرت بولىپ جيعان ازداعان جىلۋدى جوقتاپ تۇرسىز. ال وكىمەتتىڭ سول پاناسىز قالعاندارعا دەپ بەرگەن قاراجاتى قايدا؟ حالىق سول كومەكتى سەزىندى مە؟ جوق، ويتكەنى، قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورگەن جوق. سەبەبى، سىزدەر ونى شارۋاشىلىقتاردىڭ ەنشىسىنە اپارىپ قوستىڭىزدار دا باسىڭا ءۇي، الدىڭا مال سالىپ بەرەدى دەپ جۇرتتى سەندىردىڭىزدەر. ارينە، بۇل جۇمىس قولىن زورلاپ ۇستاۋدىڭ، ءارى كۇيزەلگەن شارۋانى دالدالاۋدىڭ امالى ەدى. باسپانا قايدا؟ مال قايدا؟.. ءسويتىپ، امالدىڭ ارتى الداۋ بولىپ شىقتى. ءار تۇتىنگە ءبىر تورپاق، ءبىر شىبىشتى جەتەكتەتىپ جىبەرە سالۋ وڭاي، ونسىز دا جازعا سالىم ءولىپ قالاتىن ارىق -تۇراق قوي. ال اقسۋدا ەكى ايدىڭ ىشىندە باسپاناسىز جيىرما ءتۇتىن جاڭا ۇيگە كوشىپ كىردى. قالعانى ۋاقىتشا تەگىن جاتاقحانا، تەگىن كوتتەدجدە تۇرىپ جاتىر. وعان بالالاردىڭ باقشاسىن، تەگىن تاماق، تەگىن كيىمىن قوسىڭىز. بۇعان ارزان ەت، ارزان ءسۇت، ارزان ءشوپ-شالام، ارزان ماتەريال، سۋ تەگىن ءوندىرىس قۇرالىن، ترانسپورتتى قوسساڭىز، بۇل ءسىزدىڭ تۇسىڭىزگە كىرمەيتىن ارمان. شتاتتان تىس جۇزدەگەن ماۋسىمدىق جۇمىسشىعا جالاقىنى قايدان تاۋىپ بەرىپ وتىر دەيسىز؟ جانە دە ول اۋدان كولەمىندەگى جان باسىنا شاققانداعى ورتاشا تابىستان ەكى ەسە كوپ بولسا شە؟.. مۇنىڭ بار قۇپياسى جۇمىسشىنىڭ قولىندا. ماعان قىزمەت جاساعان ءار جۇمىسشى قالتاما ءجۇز سوم السا، ون سومى وزىنىكى. ەكى ءجۇز سوم سالسا، جيىرما سومى وزىنىكى. سوعان وراي، ءجۇز سومنىڭ ون پروسەنتى، ەكى ءجۇزدىڭ جيىرما پروسەنتى قورعا كەلىپ قوسىلىپ جاتادى. ارينە، تابىس تاپقىسى كەلگەن ادام ەكى جۇزگە جەتكىزۋگە قۇشتار. كەشىرىڭىز، بۇل ەندى وسىنداعى ەل باسقارىپ وتىرعان ءبىراز ازاماتتاردىڭ توعاي -توعايعا، قامىس-قوپاعا جاسىرىپ باققان تايىنشا-تورپاق، تاي-جاباعىسىنان اناعۇرلىم قوماقتى!.. مال اشۋى — جان اشۋى دەيدى، مەنى ءدال وسى بيۋروعا ايداپ كەلگەن دە سول مال اشۋى ەكەندىگىن سەزىپ وتىرمىن!..
— جولداستار، اۋدان تاريحىندا بولىپ كورمەگەن مىناۋ ماحيناسيانىڭ بۇكىل قالتارىسىن اقتاۋ ءبىر ءماسليحاتتىڭ شاماسىنان تىس ەكەن. مەنىڭ ۇسىنىسىم: ءساپانيندى كپسس مۇشەسىنەن شىعارۋ ماسەلەسى باستاۋىش پارتيا ۇيىمىندا قارالسىن دا ءىسى پروكۋراتۋراعا تاپسىرىلسىن. قارسىلىق جوق قوي؟.. ەندەشە ءسىز بوسسىز! ازىرشە عانا!.
...ماڭايىندا قارا-قۇراسى دا جوق، قارا شاڭىراقتان ەنشى بۇيىرماعان وتاۋ ۇيدەي شوشايىپ جەتىم وتىراتىن قوڭقاي دا كورىندى. التايدىڭ ءبىر پۇشپاعىنان كەسىپ الىپ، الاقانداي جازىققا اكەلىپ قوندىرا سالعانداي ىرگەسى دە جاپ-جالاڭاش. قالىڭ جۇرتقا مولاسىن دا قوسا الماي اكەسى مارقۇم جەتىم تاۋدىڭ بوكتەرىندە جالعىز جاتىر.
ناق دا ناق ءتۇرى ەسىندە قالماپتى. اپپاق قۋداي ساقال-شاشى، ءاجىم شالماعان قىزىل-كۇرەڭ ءجۇزى، قىزىل-كۇرەڭ شىرايىنا ۇيلەستىرىپ قىزىل-كۇرەڭ بارقىتتان توپى كيەتىن ەدى. كىسىنىڭ كوزىنە قاراپ سويلەيتىن دە جاۋابىن توسپايتىن. سۇسى ما، سيقىرى ما، كىم ءبىلسىن، بەت قاراتپايتىن ىزعارى بار ەدى، مۇمكىن، سيعاتقا اكە ءجۇزىن جاتتاتپاعان دا سول ىزعار شىعار. كوبىنە ەل ىسىمەن ءجۇرىپ، ەل ىسىنە بالا-شاعانى ەرتپەيتىن، ەل سوزىنە بەدەلسىز جۇرتتى، بەدەۋ قاتىندى ارالاستىرمايتىن كىنازدىگىنەن دە شىعار، ايتەۋىر سيعات اكە جىلۋىن سەزگەن ەمەس. سەزىنەتىندەي جىلۋ قالدىرماپتى: بار داۋلەت، بار مالىن وكىمەتكە كۇنى بۇرىن وتكىزىپ ەدى، ونى دا اۋلەكىلەر ەلگە بۇيىرتپاي ىرىڭ-جىرىڭ قىلدى. جەتىم تاۋدىڭ ەتەگىندە جالعىز قالعان اكەسىن ويلاسا باسىنا جالعىزدىق تۇسەدى. باسىنا جالعىزدىق تۇسسە جاعالاسىپ اكەسىنىڭ ويىنا ورالاتىن ادەتى. ايتەۋىر جالعىزدىق پەن اكە بەينەسىنە جاعالاستىرىپ قويعان ءبىر سەزىمدى، جارىستىرىپ قويعان ءبىر مۇڭدى ءوزى دە ءتۇسىنىپ بولعان ەمەس. جالعىز مولا جاتپايدى، قاسىنا قوڭسى شاقىرادى دەۋشى ەدى، ول دا بەكەر ەكەن، ارتىندا قالعان اعايىن ولگەن اپانىڭ قاسىنا ولىگىن قاتار جاتقىزۋعا دا قورىقسا كەرەك.
قاراپ وتىرىپ بالالىعىن اڭساپ ەدى، اڭساي قوياتىن بالالىعى دا جوق ەكەن. قارشادايىنان جەتەلەپ ورىس — تۇزەم مەكتەبىنە اپاردى، قارشادايىنان جەتەلەپ وقۋ وقيسىڭ دەپ سەمەيگە اپارىپ تاستاپ كەتتى. اكەسىنە ەرگەن ەڭ العاشقى، ەڭ سوڭعى ساپارى دا وسى ەدى. ەڭ العاشقى جالعىزدىقتى دا سوندا كەشكەن ەكەن-اۋ. كورمەگەن شاھار، بوتەن جۇرت... قوشتاساردا بەت-اۋزى بۇلك ەتپەگەن اكە... جاعانىڭ ەسپە قۇمىنا ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ پاروحودتىڭ سوڭىنان جۇگىرگەنى ءالى ەسىندە. قۇلىنداي داۋسى شىرقىراعان ءوز كىندىگىن كورىپ تۇرىپ بىلق ەتپەگەن اكە، سول بىلق ەتپەگەن قالپى پالۋبادان قازديىپ ءتۇسىپ، ارتىنا قايىرىلىپ ءبىر قاراماستان كايۋتاعا كىرىپ كەتىپ ەدى. قۇددى كەرەكسىز ءبىر نارسەسىن شالا قازاق، شالا نوعاي سەمەيدىڭ قالاسىنا تاستاپ بارا جاتقانداي كورىنگەن. ءاۋ باستا-اق جالعىزدىقتى ماڭدايىنا جازعان ەكەن-اۋ! سول جالعىزدىقتى ماڭدايىنا تاستاي قىپ اكە جازىپ كەتكەندەي بولىپ ەدى، ەندى، مىنە، ءوزى دە جالعىز جاتىر.
جەتىم تاۋدىڭ بوكسەسىنە جارماسقان جالعىز كۇمبەزگە جەتە بەرە اق بوزدىڭ باسىن تارتتى. ەسكى مۇردەنى جاڭارتۋعا بولمايدى دەگەن ىرىمشىل شال-شاۋقاننىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان كۇمبەز ورناتقان شەرۋباي ەدى: "كورىڭە تىرىدەي دە ءتۇسىپ ەدىم، ەندى ولگەندە زورلىق قىلسام، ەنشى تاستاپ كەتپەگەن وزىڭنەن كور!" — دەپ قاسىنان ءبىر كىسىلىك ورىن قالدىرعان...
"ءتۇۋ، اتتەگەن-اي!.. قوداس جالدى تەكە كوزدىڭ اۋزىنا وسىنى سالۋ كەرەك ەدى عوي! سوۆەت وكىمەتىنىڭ قاس-جاۋىنا كۇمبەز تۇرعىزدىڭ دەسە، باس جۇتاتىن وسىدان ارتىق قىلمىستىڭ كەرەگى نە؟!. بۇگىنگى اشقاراق ءبىر قۇلقىنعا جەم بولمايتىن تيىن-تەبەندى ساناپ، ءشوپ-شالام، قيقىم-سيقىمدى تەرىپ... قاپ!"
كەيدە وزگەدەن تاپپاعان ءمىندى وزىنەن ىزدەپ، ءوزىن-وزى مازاق قىلسا كادىمگىدەي شەر تارقاتىپ الاتىن سيعات ءقازىر دە ماڭدايىنىڭ قىرىسىن جازىپ، جادىراپ قالدى. كوڭىلى تىم لەپىرىپ بارا جاتسا، كىسى كوزىنشە جەر قاپقان ۇياتتى ساتتەرىن، مۇڭ باسسا، ۋايىمسىز داراقى شاقتارىن ەسىنە الىپ توقتايتىن ادەتى ەدى، جاپان تۇزدە جارىمەستەي ارسالاڭداپ، جالعىزدان-جالعىز وتىرىپ تىنىش جاتقان اكەسىن جامباسىنان ءبىر اۋدارىپ تاستاعىسى كەلدى، ءبىراق تىرىسىندە دە ءجۇزىن بەرىپ جايدارى ءبىر ءتىل قاتپاعان اكەنى مازاقتايتىن دا، ماداقتايتىن دا تۇك تاپپادى. "ءجا، تارتتىق، اق بوزىم! ارۋاقتىڭ باسىن قاتىرىپ قايتەمىز، ونسىز دا ايىبىمىز جەتىپ جاتىر!.."
جيىرما ءۇش جاسىندا اتقا مىنگەن ەكەن. جان ساۋعالاپ كەتكەن جەتى جىلىن ەسەپتەمەگەندە وتىز ءبىر جىل وسى وڭىردە تىرپىلداپ ءجۇرىپتى. وسى ءوڭىردىڭ وشاعى دەپ، ورمانى دەپ ءجۇرىپ ارتىنان ەرەتىن ءبىر ازاماتتى ويلاماپتى. جاماندى جاراتپاي، جاقسىنى تابا الماي، جالپاق جۇرتقا قۇر جاناشىر بولعاننان شىققان توبەڭ قايسى؟ اق كيىزگە كوتەرىپ جالعىز سەنى كوسەم سايلايدى دەپ ويلادىڭ با؟! كورىڭە اقىرەتكە وراپ تۇسىرسە دە رازى بولارسىڭ!.. وتىرعىزامىن دەگەن جوق پا! وتىرعىزسا وتىرعىزات تا. بۇگىندە وتىرعىزۋدان وڭاي شارۋا جوق. بالەنشىنى ءويتىپتى، تۇگەنشەنى ءسويتىپتى!.. بىرەۋگە سور، بىرەۋگە دارەجە. بىرەۋدىڭ اتاعىن شىعارادى، بىرەۋدىڭ شاتاعىن شىعارادى. ارامدىقتان اتاق جيناۋ، ادالدىقتان شۇقاناققا قۇلاۋ كۇرەسىن باسىندا تايىپ جىعىلعانمەن بىردەي. تەك بىلعانىشى جامان دا... كەيدە بيلىگى بار كرەسلونى ءبىر كۇنگە بەرسە دەپ ارمانداۋشى ەدى. ءبىر كۇندە دۇنيەنى توڭكەرىپ تاستايتىنداي!.. ءبىر كۇندە ەمەس، ءبىر جىلدا ەمەس، ون جىلدا ەمەس، قىرىق جىل بۇرىن قيسايا باستاعان جۇكتى ءبىر كۇندە تۇزەتە قويۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ەندى تۇسىنگەندەي. تەك اۋماسا بولعانى. اۋ پارتكومنىڭ قاق ماڭدايىنا قاعىپ تاستاعان قوزى كوش قىزىل ماتانى تاعى ءبىر وقىپ شىقتى: "كاجدىي چاس، كاجدىي دەن، كاجدىي گود ي ۆسيۋ پياتيلەتكۋ — دوسروچنو!". سوعان سەنىپ جاتقان، سوعان ۇمىتىلىپ جاتقان بىرەۋ بار ما؟... سەنىپ جاتسا، ۇمىتىلىپ جاتسا ەلۋ سەگىز ميلليون سوم قارىز قايدان كەلدى؟
موينىندا ەلۋ سەگىز ميلليون قارىز جۇرگەنىن سوقا سوڭىنداعى، مال سوڭىنداعى كوپ تىرپىلداق بىلەر مە ەكەن؟ بىلەدى دەگەن جەتەكشىنىڭ قاپەرىندە تۇيسىك بار ما؟ ايتەۋىر ۇكىمەت امان بولسىن: ءبارىن كەشىرەدى، ءبارىندى اسىرايدى. ۇكىمەتتى ۇرانمەن تويعىزساق تا بولادى. جەتەكشىنىڭ بار تۇيسىگى وسى شىعار؟ ويتكەنى، ونىڭ قارا باسىنىڭ شىعىنى جوق، ونىڭ قارا باسىنىڭ قارىزى جوق. بۇلداعانى كرەسلو ما؟ تابىلادى!
ەكىنشىسىنە بارىپ وتىرا سالادى. ورايى كەلسە جوعارىلاپ وتىرادى. وتىرا سالادى دا تاستاپ كەتكەن كرەسلونىڭ بىلعانىشىن باسقاعا تازالاتادى. تازالاماسا، قينالماي-اق وتىرعىزا سالادى. جىلى ورىنعا. كۇزەتى بار ورىنعا. سونان سوڭ مۇراعا العان بىلعانىشتى سەنەن قالعان سىباعا ەدى دەپ دالەلدەپ كور. بۇل دا انشەيىن سيعاتتىڭ ءبىر جارىم ميلليون جانكەشتىنى كۋاگە شاقىرعانى سياقتى. ءبىر جارىم ميلليون كۋاگەرىڭ بولعانشا ءبىر جارىم سۇيەۋشىڭ بولساشى! ءبىرلى-جارىم ءىزباسارىڭ بولساشى!.. سەنىڭ ايىبىڭ دا، سورىڭ دا جالعىزدىعىڭ! وتىز ءبىر جىل قورىعانىڭ تايگانىڭ ءبىر پۇشپاعى ەدى. وتىز ءبىر جىل سۇيرەگەنىڭ بىر جارىم ميلليون تۇرماق مىڭعا جەتپەيتىن وشاق ەكەن. سونىڭ قايسىسىن كۋاگە تارتقاندايسىڭ؟.. ءوز سورىن ءوزى جاساعان بەيباق!
بەيباق!..
تاق-تاق جولدىڭ تابانى اۋىرلاي باستاعان. تاق-تاق جولدىڭ تابانى سارناۋدى قويىپ بوزداۋعا كوشكەن. ونسىز دا cap جەلىپ كەلە جاتقان اق بوز يەسىنىڭ سوڭعى داۋسىنان ەكىلەنىپ دەلبەنى سۋىرىپ تاستاپ، سۋىرىپ تاستاپ كوسىلدى. ات ساۋىرىنان وسىلعان اق شىبىندار ۇساقتاپ، اق شىركەيگە اينالىپ بارا جاتىر ەدى. اق كوبىك دۇنيە ءىرىپ، اسپان شىرىگەن شىتتاي جىرتىلىپ بارادى. قاقىراپ كەتكەن جىرتىقتان راكەتاداي ءسۇمپيىپ جەتىقاراقشىنىڭ تۇمسىعى شىعا كەلدى. اسپاندى قاق ايىرىپ، قاقىراتا جىرتىپ كەلەدى ەكەن. تەك ازىناعان داۋسى عانا جوق. ازىناعان كاشوۆكانىڭ تەمىر ۇلتانى ەكەن. كاشوۆكا ما، جەتىقاراقشى ما، راكەتا ما، سيعاتتىڭ قۇلاعىندا ازىناعان اششى ىسقىرىق، كوز الدىندا قاقىراعان اسپان قالىپ ەدى. سودان سوڭ كەۋدەسىنەن الباستىداي باسقان قاسقىر ىشىك... قول-اياعى شىمىرلاپ، كەۋدەسىنەن باسقان قاسقىر ىشىكتى سەرپىپ تاستاي المادى. كاشوۆكانىڭ القىمىندا، ءدوي دالادا قالعان اق پيما بوتەن نارسە سياقتى باۋىرىنا جينالماي قويدى.
...اسپان جۇزىنە شىرت تۇكىرگەن تاكاپپار وسوبنياكتىڭ اق شاتىرىن قىزىل-كۇرەڭ قانعا بوياپ التاي كۇنى كەمپىرقوساقتانىپ شىقتى. اسپان جۇزىنە شىرت تۇكىرگەن تاكاپپار وسوبنياكتىڭ جاڭا تۇرعىندارى — بولتىرىكتەي كوك باقايلاردى باسپالداقتان ساناپ ءتۇسىرىپ جاتقان مارۋسيا قاقپا الدىنان اق بوزدى كورىپ تاڭ قالدى. سيعات اسپانعا تەلمىرىپ ۇيىقتاپ وتىرعان. بەت-اۋزىنا ۇيمەلەگەن سىرعاقتان تۇيمە مۇرت پەن قاس - كىرپىگى ەدىرەيىپ شىعىپ تۇر ەكەن...
— وي، بەدا!.. وي، بە-دا-ا!..
2
— ءبىز وسى كىمبىز؟!. كىمبىز؟!. كىمبىز دەيمىن؟!.
زيرات باسىندا جىگىتتەردى جاعاسىنان الىپ سىلكىلەپ، وكىرىپ جىلاعان مەشەل ۇيىنە جەتە مۇرتتاي ۇشىپ ەدى، سودان بەرى ەسىن جيىپ وتىرعانى وسى. وعان دا ءۇش كۇن ءوتىپتى. ءۇش كۇن بويى تولاسسىز جاۋعان قار دۇنيەنى باسىپ سالىپتى. قار جامىلعان ورمان-توعايدىڭ بوكسەسىنەن ءتۇرىپ - قاشىپ ويناعان شولاق جەل ءار تۇستان ادا قۇيىن كوتەرىپ، قاراعايدىڭ قارقاراداي اق سالدەسىن شالعايىنان تارتقىلاپ ءجۇر.
التايدىڭ مۇزارتى دا تۋ بيەنىڭ ساۋىرىنداي تۋىرىلىپ، دوڭكيىپ كەتكەن ەكەن، اق كوبىك دۇنيەنى تەسىپ شىققان قىلىشتاي سۋىق كوك - جاسىل شىندار كوكجيەكتىڭ بوز كەرەگەسىن ىرسيتا جىرتىپ بارادى.
تۇكىرىك جەرگە تۇسپەيدى. توڭ — ايىرىلىپ، توق — بۇرسەڭدەپ، اش-ارىقتى اياز اتىمەن جۇتىپ قويىپتى، كۇنشىلىكتەن زارلاعان مەزگىلسىز جولاۋشىنىڭ ات-شاناسى بولماسا، تىرشىلىك اق كەبىننىڭ استىندا قاتىپ قالعان سياقتى. ءۇش كۇندە ءسۇر بوپ قالعان نوپىرگە كۇرەك باتپاي قويعان سوڭ مەشەل دە قينالىپ جاتپادى: "وسىنى كۇرەدىڭ نە، كۇرەمەدىڭ نە؟ ءوزى جاۋادى، ءوزى كەتەدى. الدى-ارتى وسى ما؟! اسپاننان كەلگەن ىرىس پا، زاۋال ما... سونىڭ ءبارىن كۇرەكتەپ تاۋىساتىنداي!" بۋىنى كەتىپ، سۇزەكتەن تۇرعانداي السىرەپ قالىپتى. قار لاقتىرماق تۇگىلى، شولاق قارا توندى باقايشاعى مايىسىپ زورعا سۇيرەپ ءجۇر ەدى، مۇزدان ساقال-مۇرت بايلانعان تەرشەڭ ەسىكتى ءجاميلا تەۋىپ اشقاندا ۇيگە كىر دەپ ايتار ما ەكەن دەپ موليە قارادى. بوسانار كۇنى جاقىنداپ وتىرعان كەلىنشەگىنىڭ باس-اياعىن، باسقان ءىزىن اندىپ، بايەك بولاتىن مەشەكەڭ ودان ءۇش تاۋلىك بويى اداسىپ قالعانى ەسىنە ەندى تۇسكەندەي كۇرەگىن لاقتىرىپ جىبەردى.
— اسەكەڭدى ۇمىتپا.
"وسى اسەكەڭ دە قىزىق! ءۇش مەزگىل ىشەتىن شايىنا دا كىسى جۇمسايدى!". ەكى ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ اراسىندا مەشەكەڭ جارتى جىلدىڭ ىشىندە ءۇش كەبىس توزدىرعان شىعار. قابىرعادان كەۋدەڭ سياتىن ۇڭگىر تەسىپ ال دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلدى. جازدىڭ جاڭبىرى، قىستىڭ ايازىندا ەكى ارادا ءۇش مەزگىل سۇمەڭدەگەنشە كورشىسىنىڭ سيراعىنا ارقان بايلاپ، ءبىر ۇشىن جامباسىنا باسىپ جاتپاسا بولماس!.. ءۇش دۇركىن قاققاندا بارىپ قىراۋ باسقان بىجىرقاي تەرەزەدەن ءيميىپ قيسىق مۇرىن كورىندى.
شۇكىر، ەل امان، جۇرت تىنىش ەكەن!..
شاناعىن ون جىل جاماپ، پەرنەسىن ون جىل باپتاعان قارا دومبىرانى اسەكەڭ ءۇش كۇن ىڭىرانتىپ ەدى. قارا دومبىرانىڭ ءۇش كۇنگى كۇڭىرەنىسىنە، كەۋدەسىنىڭ ءۇش كۇنگى كۇمبىرىنە ەرە الماعان ون ساۋساق اقىرى ەش نارسەنى جۇپتاي الماي ساندالاپ جاتقان... كوگالا قالىڭ نۋدىڭ جىنىسىندا قاپ كەتكەن قيسىق مۇرىننان تۇڭعىش رەت شوشىدى. قايشىنى قالىڭ نۋعا كومەيلەتە سالىپ جىبەرىپ باسىپ قالماق ەدى، ونىڭ ار جاعىنا دا جەتىسكەن بەت مونشاعىنىڭ جوقتىعى ەسىنە ءتۇسىپ رايىنان تەز قايتتى: ءبىر قيسىعىن جاسىرىپ جۇرگەن بايعۇس جۇندە نەڭ بار، ءوزىڭ ۇيلەسىپسىڭ دە ۇيلەسپەگەن جالعىز وسى قيسىق مۇرىن مەن كوگالا ءجۇن بە ەكەن؟!. قيسىق مۇرىندى بوكتەرىپ بۇرعان بەت ەمەس، اشىعان قامىرداي كۇمپيىپ كەتكەن بەس گەكتار بالشىقتى بەت قىپ تۇرعان قيسىق مۇرىن ەدى. ءۇش كۇن بويى قۇبىرىنىڭ تەرەڭدىگىن تاڭدايمەن ولشەگەن كوك بوتەلكە مويىنى قىلدىرىقتاي حرۋستال قۇتىنى جاستانىپ الىپ قيقيىپ جاتىر ەكەن، كوك بوتەلكەگە ءحرۋستالدىڭ، حرۋستالگە بەس گەكتار بالشىقتىڭ دا ۇيلەسپەيتىنىن ەندى سەزدى.
تابالدىرىقتان اتتاي بەرە قاقالىپ قالدى. شىنىداي شىتقىل اۋا ەمەس، توتيايىننىڭ شاڭىن جۇتقانداي بولدى. دۇنيە كوكپەڭبەك ەكەن: كوك توتيايىنعا تۇنشىعىپ قالعان تاۋلى ولكەگە كوك شاتىردى توڭكەرە سالعانداي. كوگىلدىر ساعىمنىڭ كولەڭكەسىنەن قۇلا ايعىر ۇدىرەيە قارادى. جۇدەپ، ءشوجىپ قارادى. ءۇش كۇن بويى سىپىرىلماعان اتدوربا ىستىق دەمنەن كونەكتەي كوك مۇز بوپ تاناۋىنا كەپتەلىپ قالىپتى. ءۇش كۇنگى "شيپكانىڭ" كوك ءتۇتىنى مەن كوك بوتەلكەنىڭ يىسىنەن شامىرقانىپ زورعا شەشتىردى دە "جولاما!" — دەگەندەي قۇلاعىن تارس جىمىرىپ، اقىردى كۇرس-كۇرس تارپىپ تاستادى. جىلقى — جىلقى ەكەنىن تانىتقان.
شۇكىر، ەل امان، جۇرت تىنىش ەكەن!..
ءۇش كۇن تولعاتقان لەسيا دۇنيەگە دۇرەگەيلەۋ ءبىر شيكى وكپە اكەلدى جاقىپتىڭ قۇلاعىن جارىپ، باقىرىپ تۋىپ ەدى، كىندىك شەشەسى سارقىتتىڭ قولىنان ىرشىپ كەتەتىندەي كورىنگەن. كىمنىڭ اۋلەتى بولسا دا، ايتەۋىر، وسىنداعى وتىز بەن قىرىقتىڭ اراسىنداعى سۇر بويداقتاردىڭ ەنشىسىنە شاققاندا بيىلعى تۋما سانىن ءبىر جىلىككە ءوسىرىپتى.
قىراۋ باسقان تەرەزەنىڭ كوگىلدىر ساۋلەسى ونسىز دا شايىرى كەپپەگەن اعاش ءۇيدىڭ تىنىسىن باسىپ تۇر ەكەن. ءتورت بولمەنىڭ ءدىن ورتاسىنا دوڭكيە شوككەن ورىس پەشىنىڭ اپانداي وڭەشى ۇڭىرەيىپ وتىن تىلەدى. وسيپ ءميتريچتىڭ پەش توبەسىنەن تۇسپەگەنىنە ءۇش كۇن بولعان. "ياعني، وسى شالدان وشاعىن ءبولىپ بەرمەگەن قاي قۇداي ەكەن؟!" جىپ-جىلى كۇركەسىن بويداق كەمپىرلەرگە تاستاپ تاعى كەپ قىستىرىلعانىن كورمەيسىڭ بە! شاشىلىپ قالايىن دەپ ءجۇرىپ جومارتتىق مۇنىڭ نە تەڭى! شاشىلىپ!.. "وۋ، وسى شال ءولىپ قاپ جۇرمەسىن؟!" جالما-جان پەش كەمەرىندەگى شولاق شىمىلدىقتىڭ ەتەگىن ءتۇردى. شولاق توننىڭ ەتەگىنەن سەكسەۋىلدىڭ شور بۇتاعىنداي قۋ جىلىنشىك سورايىپ شىعىپ جاتىر ەكەن. تابانى ءتىلىم-تىلىم شىرىش باشپايدى قىسىپ-قىسىپ جىبەرىپ ەدى...
— دۋراك! نە زا تو مەستو حۆاتاەش!..
— شۇكىر، ەل امان، جۇرت تىنىش ەكەن!..
بەسكەمپىر ليۋباشاعا ۇيلەنگەلى باسالقا كوبەيىپ تۇر. قالىڭىن سيتان كوتەردى، تويىن شەرۋباي جاسادى، باس قۇدالىققا بەكەت جۇرگەن سوڭ تامادانىڭ مىندەتىن اسەكەڭ اتقارىپ ەدى، جاساۋىن كەربەز ەنەسى جاقىپتىڭ ەكى بولمەسىنە نىعارلاپ بەرىپ كەتكەن. قىزىپ العان مەشەل توي ۇستىندە ءابدىجاپاردى بىلاي شىعارىپ الىپ، سويىپ تۇرىپ ساباپتى دەسەدى. ودان باسقا ينسيدەنت بولعان جوق. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، قاتىن الىپ، قارايىپ ءۇي بولسا دا جاقىپتىڭ بوساعاسىنان ۇزاتپاعان تاعدىر شىعار. ءبىر بولىمشەنىڭ بيلىگىن قولىنا بەرسە دە كۇندە ەرتەسىمەن جاقىپ كەلىپ قۇيرىقتان تەۋىپ تۇرعىزاتىنداي تىكسىنىپ جاتقانى. پەش كومەيىنىڭ ارتى بەتتە بولعانى قانداي جاقسى: وتىڭ جاعۋلى، ءۇش مەزگىل اس-سۋىڭا دەيىن ءولى كۇنگى ءبىر داستارقاننىڭ ۇستىندە. باققانى باياعى سول جاقىپتىڭ قاباتى، اڭدىعانى سول لەسيانىڭ تاماعى. قاسىندا ءتاڭىرى قوسقان قوساعى بارىن دا ىڭىردە تانا سەزىپ ءجۇر. سول كىسىنىڭ توركىندەپ كەتكەنىنە ءۇش كۇن بولىپ ەدى، ءۇش كۇن بويى ىزدەمەگەنى ەندى عانا ەسىنە ءتۇستى. وندا دا ەسىكتىڭ سىقىرى... جاقىپ قوس شەلەكتى باۋىنان ۇسىنىپ، جارتى شەكەسىمەن سىعالاپ تۇر ەكەن.
— ءاي، جىراۋ، سەن وسى ءبىر قاتىن الىپ ەدىڭ عوي!..
— شۇكىر، ەل امان، جۇرت تىنىش ەكەن!..
ءۇش كۇننەن بەرى جالى كۇدىرەيىپ، يىعىنان جۇك سىپىرىلعانداي سەرگىپ قالعان ءابدىجاپار، ەلۋ بەس جاسىنا دەيىن تالاي تاڭدى اتىرسا دا ءدال بۇگىنگىدەي تاڭدانباعان شىعار: ءتاڭىرىم-اۋ، بۇل وڭىردە تۋماعانداي، بۇل ءوڭىردى بۇرىن كورمەگەندەي، ەلۋ بەس جاسىنا دەيىن قايدا جۇرگەن؟!. ۇلى تاۋ دەگەنى ءبىر جاۋعان قاردىڭ ومبىسىنان اسپايتىن قوتىر قىرات، ۇلان-عايىر دەگەنى ۇلتاراقتاي بورىق ەكەن، ات اياعى جەتپەيتىن اقسۋى — تەبىنگە تاستاپ كەتكەن تايدىڭ تەزەگىندەي ءبىر شۇڭقىردا تومپايىپ وتىر. وسىنىڭ تىرلىگى ءۇشىن دە بىرەۋ اقىرەتكە دەيىن ارپالىسىپ، وسىنىڭ بيلىگى ءۇشىن دە بىرەۋ ارۋاقپەن دە الىستى-اۋ!.. ءتىفۋ!..
قاڭىراپ قالعان كەڭسەنى ءۇش دۇركىن اينالىپ، ەسىكتەگى قارا قۇلىپتى ءۇش دۇركىن ءسۇزىپ قايتتى. قارا قۇلىپتىڭ ار جاعىندا قازىناسى قالعانداي، قازىناسىن قارا قۇلىپ ماڭگى-باقي جاۋىپ قالعانداي كوز الدىنان كەتپەي قويعانى. الگى بەكەت ءيتتى الدى-ارتىنا قاراتپاي استاناعا شاقىرىپ اكەتىپ ەدى. بىرەۋلەر بوس ورىنعا بەكىپ قايتادى دەسەدى. بىرەۋلەر ءولىم-جىتىمنىڭ جاۋابىن بەرىپ قايتادى دەسەدى... قاڭعىتىپ جىبەرۋ كەرەك ەدى! قاڭعىتىپ جىبەرۋ كيىن بولىپ پا! ءبىر ارىزبەن-اق جاھاننامعا جىبەرۋگە دە بولادى ەكەن!.. ارينە اۋزىڭا تۇكىرۋشى، ارتىڭنان ۇرلەۋشى بولسا!..
بىرەۋىن قولتىعىنا تىعىپ، بىرەۋىن قۇرساعىنا تىعىپ، ومبىعا تولارساقتاپ بارا جاتقان مەڭسۇلۋعا ەدىرەيە قارادى. كوك جۇزىنە شىرت تۇكىرگەن تاكاپپار وسوبنياككە ەركەلەپ باراتىن ەدىڭ، ەندى جەتىمىڭدى جەتەلەپ باراتىن بولدىڭ با؟!. جەتەلە، جەتەلە! جەلكەڭ قيىلعانشا جەتەلەرسىڭ!.. وسى وڭىرگە وزىنەن باسقانىڭ اتىن قالدىرمايتىنداي، وسى وڭىرگە زاتى قىسىر قاتىن قالدىرمايتىنداي بولىپ ەدى. ءبىر ۋىس توپىراقتان باسقا نە بۇيىردى؟.. ابەكەڭ ونى دا قيعان جوق. جۇرتتىڭ شىمشىپ سالعان ءبىر اتىم توپىراعىن دا قىزعانعان. مەشەل ۇسىنعان استاۋداي كۇرەك تاعى دا ەكى مىڭ سوم اقشا تىلەپ تۇرعانداي كورىنگەن. ارىسى قۇلاعانداي اقسۋ بولىپ ازا تۇتىپ، ءۇش كۇن اڭىراعاندا ءىش قۇسادان وسى ەلدىڭ تاعى بىرەۋى ولەتىن شىعار دەپ ەدى. ولسە ولسە ەكەن دەپ ەدى!
— شۇكىر، ەل امان، جۇرت تىنىش ەكەن!..
...ەلدىڭ اماندىعىن، جۇرتتىڭ تىنىشتىعىن تۇگەندەمەگەن سيعات قانا، ونىڭ قوڭقاي باۋىرىنداعى جەتىم كۇمبەزگە كوشىپ قونعانىنا ءۇش كۇن بولعان. حالىق ايتسا، قالىپ ايتپايدى، جالعىز مولا قاشاندا قاسىنا قوڭسى شاقىراتىنى راس شىعار.
...بەتەگە كەتسە بەل قالار، بەكتەر كەتسە ەل قالار، بەرەكەڭ كەتسە نەڭ قالار؟..
ەپيلوگ
ناۋرىز تۋىسىمەن بەلگى بەرەتىن التايدىڭ جىلىمىق جەلى بيىل تارس ءبىتىپ قالعان: ساۋىردىڭ سۇر قارى سەمىزدىڭ سۇبەسىندەي، ۇلى تاۋدىڭ كۇنگەيى دە شاڭقايىپ جاتىر.
مۇز استىندا قىستاپ شىعاتىن كۇلمەس ءالى ۇيقىدا، جار جاعاسىنداعى جالعىز كوشەنىڭ بىركەلكى اعاش ۇيلەرى قالپاعىن كوتەرە الماي جەرمەن جەكسەن بوپ جاپىرايىپ كىرىپ كەتىپتى. قىشتان سوققان ەكى قابات قوس وردا قويمەن بىرگە جايىلعان بوز قاسقا ەسەكتەي ودىرايىپ كورىنگەن، ولاردىڭ اۋداننىڭ اقسۇيەك مەكەمەلەرى ەكەنىن اسەكەڭ شتۋكاتۋرلى كارى كەلىنشەكتەي ءسانقوي سىرت پوشىمىنان-اق تانىپ وتىر. ەل-جۇرتتان ەكى-ۇش شاقىرىم قاشىپ شىعىپ، ۇلتاراقتاي جازىقتىڭ ءدىن ورتاسىنا جالپايا كەپ قونعان اەروپورتتىڭ قورتىق تامى دا جىم-جىرت جۋساپ تۇر. ەندى قايتىپ ەشكىمدى شىعارىپ سالمايتىنداي، ەندى قايتىپ ەشكىمدى قارسى المايتىنداي ەكى اراداعى سۋىرتپاق جول ءۋاھام دۇنيەدەن كۇدەرىن ءۇزىپ بوس جاتىر.
ءۇي ىرگەسىندە شۋاقتاعان ون ادامنىڭ دا جەتىسىپ وتىرعانى شامالى، الگىندە عانا ءبىر-بىرىن كورۋگە ۇيالعانداي تيىن بورىك، سۋىر بورىك، كور تىشقان، بورسىق بورىكتەر ماڭدايداعى ون سەگىز كوزدى ميلىقتاتا بۇركەپ الىپتى. اسەكەڭنىڭ پۇشپاق بوركى قيسىق مۇرىنعا جەتپەي قالدى دا مانادان بەرى جەل ءۇپ ەتكەن سايىن ءبىر دەلديىپ، ءبىر سولعان دىڭگەك باسىنداعى الا دامبالدىڭ سىڭار بالاعىن باعىپ وتىر.
جاپسارداعى قيىق-شيى قىسقارعان ءراديستىڭ مازاسىز بۋدكاسىنان دۇڭكيىپ ءتورت بۇرىشتى تۇپ-تۇتاس بىرەۋ شىقتى دا، دۇڭكيىپ تۇرىپ ۇزاق ەسىنەپ، اۋىلدىڭ تۇتىنىنە تەلمىرىپ ۇزاق كەرىلدى. ۇرتىنا ءبىر ۋىس تۇزدى نىعارلاپ الىپ، سونى نە جۇتا الماي، نە تۇكىرىپ تاستاۋعا قيماي لوقسىپ تۇرعانداي كوز شاراسى بوتالاپ، جۇرتتان الدەبىر قايىر كۇتكەندەي:
— شورتۋ، قارىن اشتى! — دەدى.
— نەمەنە، كەلەتىن بولدى ما؟
— كەلمەيتىن بولدى.
— نەگە كەلمەيدى؟
— ونى سينوپتيكتەن سۇرا.
قاپشىعى بار، قايىس قوبديى بار، بۇتىنا باسقان جۇكتەرىن كوتەرە جونەلگەن بورىكتەردى اسەكەڭ قيسىق مۇرنىنىڭ شالعايىمەن شىعارىپ سالىپ، جۇرتتا جالعىز قالىپ ەدى، وزىنەن داۋسى زور بوجىلداق كوك "موسكۆيچ" ەسىك كوزىنە ىسقىرىپ كەپ توقتادى. كابينادا ءتورت بۇكتەتىلىپ ۇيەلەپ وتىرعان قىلاڭحان ەكەن. ەكىنشى ەسىكتەن اتىپ شىققان ءسان ەدى.
— اعاتاي، ءسىز دە كەتىپ باراسىز با؟
— قاراعىم-اۋ، مىناۋ قيسىق مۇرىن ونسىز دا دۇنيەگە تەرىس باعىنىن بىتكەن نەمە ەدى، ەندى تىپتەن دە ەل-جۇرتقا قاراۋعا بەت قالمادى عوي!..
...توركىندەپ كەلگەن كارى كەمپىردەي ىرعالىپ-جىرعالىپ اقسيراق قويان جىلى التاي وڭىرىنەن ءالى دە قايتقان جوق ەدى..
1987 جىل.
You Might Also Like
-
قوناق ءۇيدىڭ كۇڭگىرت زالى. ءار تۇستان جىلتىراعان اقسۇر لامپالاردىڭ الا-بۇدىر ساۋلەسى كوز تەنتىرەتىپ ەلەۋسىرەپ قانا تۇر. اراگىدىك شىعار اۋىزداعى پرۋجينالى ەسىكتىڭ سارت-سۇرت ەتكەنى بولماسا، بوگدە دىبىس...
-
12 مىڭ قازاقستاندىق ءمۇعالىم سيفرلىق ينكليۋزيۆتى وقۋ كۋرستارىنان وتەدى.
