InfoHub Logo

^{سۋرەت: كيم ەۆگەنيي}

ايەل - الەمنىڭ اجىراماس بولىگى. ايەل - ادامزاتتىڭ اناسى. ايەل - تىرشىلىكتىڭ باستاۋ بۇلاعى. ايەل - باقا باستى ەركەكتىڭ قوساعى. ايەل - وتباسىنىڭ وزەگى. ايەل  - شاڭىراقتىڭ شامشىراعى. ايەل - ءتاڭىر-تاعالانىڭ مەيىرىمىنىڭ سىنىعى. ايەل - نازىكتىكتىڭ قاس ۇلگىسى.

قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىن ونىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن ايشىقتاۋعا بولادى. ونىڭ ىشىندە ايەل مەن ەردىڭ مارتەبەسى دە تۇرمىس-سالتتاعى ءداستۇرلى تۇسىنىكتەرمەن باعامدالادى. ماسەلەن، اتام قازاق: «ەركەك ءۇيدىڭ يەسى، ايەل ءۇيدىڭ شەگەسى» دەپ، ايەل مەن ەركەكتىڭ ەرىك-مىندەتتەرىن دالمە-دال كورسەتەدى. ياعني، كوشپەلى حالىقتىڭ پاتريارحالدى تۇسىنىگىندە ەركەك شاڭىراق يەسى سانالسا، ايەل سول وتاۋدىڭ وتىن جاعىپ، وشاعىن قايناتىپ، ءۇيدىڭ بەرەكەسىن كىرگىزەتىن جان. بۇل تۋرالى كونە تۇركىنىڭ دۇنيەتانىمىن تەرەڭىرەك زەرتتەپ جۇرگەن د.كەنجەتاي بىلاي دەپ تۇجىرىمدايدى: «الەمدى كەڭىستىكتەر مەن باعىتتارعا ءبولۋ ارقىلى مادەنيلەندىرۋ قۇبىلىسىن كيىز ءۇيدىڭ ەركەكتىك جانە ايەلدىك تاراپقا بولىنۋىنەن دە كورۋگە بولادى. ءبىراق كيىز ۇيدەگى ەڭ ماڭىزدى قازىق - ايەل بولىپ تابىلادى. ويتكەنى بۇل كەڭىستىك (عارىش) - ايەلدىكى. ونىڭ ىشىندە جاساۋ، دۇنيە دە ايەلدىڭ وزىنە ءتان. ەركەكتىڭ الەمى ءۇيدىڭ بوساعاسىنان شىقققاننان كەيىن باستالادى. ءۇي - ايەلدىكى، ءتۇز ەركەكتىكى. كيىز ۇيدە ءار نارسەنىڭ، ءار زاتتىڭ ءوز ورنى بولعانى سياقتى ءاربىر وتباسى مۇشەلەرىنىڭ دە جانۇيادا ءوز ورنى بار. بۇل ءتارتىپ، جۇيە بۇزىلماۋى ءتيىس. ياعني، ايەلگە ءتان زاتتار ءوز تاراپىندا بولىپ، ەركەك جاعىنا اۋىسىپ كەتپەۋى كەرەك» (د.كەنجەتاي. قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى. تۇركىستان 2004). جاراتىلىس زاڭدىلىعىندا ايەل سۇلۋلىق پەن نازىكتىكتىڭ ۇلگىسى سانالسا، ەركەكتىڭ پەشەنەسىنە قايرات-كۇش پەن جىگەردى سارقا جۇمساۋ جازىلعان. ەركەك ايەلدەگى جىڭىشكە، نازىك سەزىمنەن قۇرالاقان بولسا، ايەل قانشا تىرىسقانىمەن ەركەك-تەگى قايرات-كۇشپەن يىق تىرەستىرە المايدى. دەمەك، بىرىندە جوق سەزىم ەكىنشىسىندە بار، بىرىندە بار قابىلەت ەكىنشىسىندە جوق. ايەل ءوزىنىڭ جاراتىلىسىنا ءتان نازىكتىكتى قاجەت ەتەتىن ءۇي شارۋاسىمەن، بالا تاربيەسىمەن شۇعىلدانسا، ەركەك تە ءوزىنىڭ جاراتىلىسىنا ساي قايرات-كۇشتى قاجەت ەتەتىن ءتۇزدىڭ جۇمىسىن اتقارادى. ياعني، ايەل مەن ەركەكتىڭ ءبىر-بىرىنسىز ءتورت اياعىن تەڭ باسىپ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا قازاقتىڭ دۇنيە-تانىمىندا ەركەك پەن ايەل تەڭ سانالادى.          

قازاقتىڭ ەر-جىگىتتەرى نازىك جاندىلاردىڭ ىشىندە قۇداي قوسقان قوساعىن عانا وزىمەن تەڭ كورگەن. ال، اجەنىڭ ۇلاعاتىن ۇيىپ تىڭداپ، ونىڭ ونەگەسىن ۇدايى ۇلىقتاي بىلگەن. اۋلەت كەيۋاناسىن ءپىر تۇتىپ، ونى پاتشاسىنداي سىيلاعان. انالاردى «پەيىش انانىڭ اياعىنىڭ استىندا» دەپ ارداقتاعان. اپكە-قارىنداستارىن ەكى بەتىمنىڭ ارى دەپ ايالاپ، ولاردىڭ ءوتىنىشىن ەكى ەتپەگەن. قىزىن از كۇنگى قوناعىم دەپ، شۇعانىڭ قيىعى، التىننىڭ سىنىعى دەپ، بوركىنە ۇكى تاعىپ، ەركەلەتىپ وسىرگەن. سايىپ كەلگەندە ايتپاعىمىز، ايەل زاتىن جەلەپ-جەبەيتىن قاستەرلى رۋحقا بالاپ، ونىڭ نازىك بولمىسىن كوسموگونيالىق جاراتىلىسپەن بايلانىستىرىپ، ءتىپتى جەر-سۋ اتاۋلارىن دا ايەل زاتىمەن اتاعان جاھانداعى بىرەگەي ۇلتپىز. سوندىعى بولار، قازاق تاريحىندا، كوپتەگەن انالار - ەل ۇستازى اتالعان. 

دومالاق انا. دومالاق انا (شايحى ميزامبەك قىزى ءنۇريلا) (VI-VII ع.ع.) دومالاق ەنە 1378 جىلى تۇركىستان قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. شىن اتى - ءنۇريلا. 1456 جىلى، ياعني 78 جاسىندا قايتىس بولعان. وزگەنى دە ءوز بالاسىنداي كورىپ، توڭىرەگىنە انالىق مەيىرىن شاشقان، بارىنشا كىشىپەيىل، الداعى كۇننىڭ جايىن ويلاپ ايتار ءسوزى اقيقاتقا اينالعان بولجامپاز، كورەگەن قاسيەتىن قۇرمەتتەگەن ۇرپاقتارى سول زاماننىڭ وزىندە اق ونىڭ اتىن اتاماي، جاراتىلىسىنان بويى شاعىن بولعاندىعىنا قاراي «دومالاق انا»، «دومالاق ەنە» دەپ اتاپ كەتىپتى. دومالاق انانىڭ ءقادىر قاسيەتى ەرتە-اق تانىلعان. دومالاق انا قوس بوگەننىڭ ساعاسىنداعى ءبىر جازىققا جەرلەنگەن. اينالاسىن كوگىلدىر تاۋلار قورشاعان سول جازىقتا ءقازىر بوزارىپ ساۋلەتتى كۇمبەز كورىنەدى. ول دومالاق انا مازارى. اۋليە انانىڭ قاسيەتىن قاستەرلەگەن ۇرپاقتىڭ انا بەيىتىنە اعىلعان ءىزى، سالعان جولى ەسكىرىپ كورگەن ەمەس.

ەل ىشىندەگى دەرەكتەرگە قاراعاندا دومالاق اناعا «ديھنات ماما» دەگەن اتاۋدى ءتۇپ تەگى تۇرىكپەن قارا حايدار دەگەن كىسى ونىڭ دانالىعىنا ءتانتتى بولىپ قويعان ەكەن. «ديھنات ماما» - پارسى ءسوزى. قازاق تىلىندە «اۋليە انا» دەگەن ماعانا بەرەدى. «ديھنات ماما» ءسوزى ۋاقىت وتە كەلە ءتىلدىڭ دامۋ زاڭدىلىعىنا وراي دىبىستىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، «دومالاق اناعا» اينالعان. دومالاق انا ەل اراسىنداعى داۋلى ماسەلەلەرگە ارالاسىپ، بىتىمگەرشىلىكپەن شەشىمىن تابۋعا ءوز ۇلەسىن قوسقان. دومالاق انادان ۇرپاقتارىنىڭ ءبارى دە بىلىمىمەن، اقىلدىلىعىمەن ەرەكشەلەنىپ، ەل بيلەگەن.         

......ءنۇريلا كەلىنشەك بۇلاق باسىندا جالعىز ءۇي وتىرادى. بايدىبەكتىڭ ەكىنشى زايىبى زەرىپ بولسا، سونىڭ الدىندا شايان وزەنى بويىنا جايلاۋعا قونعاندى. بايدىبەكتىڭ بيلىك جۇمىسىمەن تۇركىستان، ساۋران جاققا كەتكەنىن ەستىپ، سايرامدا جاتقان قارا قايدار دەگەن قاراقشى بورالدايداعى بايدىبەك بايدىڭ جىلقىسىنا اتتانادى. ساباۋداي-ساباۋداي ونشاقتى جىگىت بۇلاق باسىندا وتىرعان جالعىز ۇيگە بۇرىلادى. بوتەن ادامداردىڭ ۇيىنە بۇرىلعانىن كورە سالىپ ءنۇريلا اجەسىنىڭ كيمەشەگىن كيىپ. كەمپىرگە ۇقساپ وتىرا قويادى. مۇرتتى قارا شويىرتپاق:          
          - بۇل كىمنىڭ ءۇيى؟        

          - ءبىزدىڭ وتاعاسىنىڭ ءۇيى.     

          - وتاعاسىڭ كىم؟       

          - بايدىبەك بي.

          - ءوزى قايدا؟     

          - تۇركىستان جاققا جولاۋشىلاپ كەتكەن 

          - شولدەپ كەلەمىز، سۋسىن بار ما؟   

ءنۇريلا ولارعا ەشكىنىڭ ايرانىن ۇسىنادى... مۇرتتى جىگىت ايراندى مەنسىنبەي، قاسىنداعى سەرىكتەرىنە بەرەدى. ولار ايراندى ءسىمىرىپ سالىپ تاعى سۇرايدى. ءنۇريلا ەكى زەرەڭ ايران بەرگەن سوڭ:- مىرزالار، ايران تاۋسىلدى، - دەيدى.

مۇرتتى جىگىت:- وقاسى جوق، جىگىتتەر سۋسىنداسا بولعانى، مەن نان اۋىز تيەيىن.
ءنۇريلا وعان ءبىر كۇلشە نان بەرەدى. قارا مۇرتتى كۇلشەنى شەتىنەن وپىرىپ جەيدى دە: - كۇلشەڭ ءتاتتى ەكەن، نە قوسىپ ەڭ؟ 
- ءوز ەمشەگىمنىن سۇتىنە يلەپ ءپىسىرىپ ەدىم. 
- پالە. اللانىڭ راقىمىنا قاراڭىز. ءسىز بىزگە انا، ءبىز سىزگە پەرزەنت بوپ قالدىق قوي! ءسىزدى ۇمىتپايمىز... قايتاردا سوعا كەتەرمىز. ەكىنشى شەگىر كوز جىگىت:          
- بايدىبەك بايدىڭ جىلقىسى قايدا؟        
ءنۇريلا سەزىكتەنە قويادى:   

- ونى قايتەرسىزدەر؟ جىلقىعا دا، جىلقىشىلارعا دا تيمەڭىزدەر. جولدارىڭىز بولا قويماس. اۋرە بولاسىزدار. مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭىزدار، كەيىن قايتىڭىزدار! الاڭعاسارلاۋ ءبىر جىگىتى:- "قاتىننىڭ ءتىلىن العان قاراڭ قالادى" دەمەكشى، العان باعىتىمىزدان قايتا قويماسپىز، - دەپ ءبارى ءجۇرىپ كەتەدى. سونىڭ الدىندا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن نوسەر جاڭبىر جاۋىپ، بورالداي وزەنى تاسىپ جاتقان كەز ەكەن. قاراقشىلار وزەنگە بارسا، بورالداي سۋى كەنەرەسىنەن اسىپ، بۇرقىراپ جاتادى. ولار وزەن جاعالاپ وتكەل ىزدەپ ءبىراز اۋرە-سارساڭ بولادى. سايازداۋ شىعار دەپ ءبىر جەرىنەن وتە بەرەم دەگەندە، الدىمەن الگى الاڭعاسار جىگىتتىڭ اتى تاسقا ءسۇرىنىپ كەتىپ، ات-پاتىمەن سۋعا اعىپ بارا جاتادى. تاعى بىر-ەكەۋى شۇڭەيتكە ءتۇسىپ كەتىپ اتتارىنان ايىرىلىپ، وزدەرى ءولدىم-تالدىم دەگەندە، مالتىپ جاعاعا ارەڭ شىعادى. قارا مۇرتتى:- جىگىتتەر، بولماس، كەيىن قايتايىق. الگى كەمپىر تەگىن ادام ەمەس ەكەن. قايتا بارىپ كەشىرىم سۇراپ، اۋىلدى تابايىق، - دەيدى. اتىنان ايرىلعان ۇشەۋى وزگەلەرىنە مىنگەسىپ، ءبارى ءنۇريلاعا قايتىپ بارادى. العاشقى كەلگەندەگىدەي ەمەس، بۇل جولى ءبارى اتتارىنان ءتۇسىپ:     

- و، قاسيەتتى انا، كەشىرىڭىز! ايتقان ءتىلىڭىزدى المايمىز دەپ، وسىنشا پالەگە ۇشىرادىق! وڭ باتاڭىزدى بەرىڭىز، ەلىمىزگە قايتايىق! - دەيدى. كىشكەنتاي جارىقشاعىن ەمىزىپ وتىرعان ءنۇريلا:- ەندەشە قولدارىڭدى جايىڭدار! قۇداي وڭداسىن، ءارۋاق قولداسىن، ادال ءجۇرىپ، ادال تۇرىڭدار. الدارىڭنان جارىلقاسىن!- دەپ، وڭ باتاسىن بەرەدى. وسى كەزدە الگى قاراقشىلاردىڭ باستىعى: - ديھنات ماما! - دەپ وعان تاعزىم ەتىپتى. - ءسىز ماعان شىن انا بولدىڭىز؟ قۇداي-اقى، ناعىز اۋليە، كيەلى انا ەكەنسىز، ءبىز ەندى تۇسىندىك! بۇل قارا قايدار اتالىپ كەتكەن قاراقشىلاردىڭ باستىعى تۇركمەن جىگىتى ەكەن. ونىڭ شىن اتى ايدار نۇركەلە ۇلى ەدى. كەزىندە قىزىل قوجاحاننىڭ اسكەرباسى بولىپتى.ول ولە-ولگەنشە ءنۇريلانى "ديھنات ماما" دەپ، بورالدايدا بولسا بورالدايعا، تاشكەنتكە بارسا تاشكەنتكە، تۇركىستاندا جۇرسە تۇركىستانعا ادەيى بارىپ، سالەم بەرىپ، ءنۇريلانىڭ باتاسىن الىپ جۇرەتىن بوپتى. جۇمىسى وڭعارىلىپ، اق جولعا ءتۇسىپتى.         

ەل اۋزىندا ول كىسى جونىندە اڭىز-اڭگىمە كوپ. سولاردىڭ ءبىرى مىناداي: «بايدىبەك زامانىندا جايلاۋىندا ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسى، كەلە-كەلە تۇيەسى، وتار-وتار قويى ورگەن، شىعىس پەن باتىسقا كەرۋەندەر جۇرگىزگەن اسقان باي ادام بولعان. بىردە الاتاۋ اسىپ كەلگەن قالىڭ جاۋ قاراتاۋ جونىن جايلاپ وتىرعان بايدىبەكتىڭ اۋىلىن شاۋىپ، سان مىڭ جىلقىسىن تۇرە ايداپ كەتەدى. بايدىبەك باستاعان ەل ازاماتتارى اۋىلدا بولماسا كەرەك. سودان جاۋ شاپتى دەگەن حاباردى ەستىپ، بايدىبەك ەلدەن جاساق جيىپ، قاسىنا ۇلكەن ايەلى سارى بايبىشەدەن تۋعان التى ۇلىن الىپ، جاۋعا اتتانعالى جاتقاندا ءنۇريلا: «باي-ەكە، مالدىڭ قۇتى، جىلقىنىڭ يەسى قۇلا ايعىر قولدا قالدى. اماندىق بولسا، التى كۇننەن كەيىن جىلقى جاۋعا قايىرۋ بەرمەي ءوزى اۋىلعا كەلەدى. جاۋدى قۋما، ازاماتتار امان بولسىن، وسى تىلەگىمدى بەرىڭىز» – دەپ ءوز وتاۋىنىڭ بەلدەۋىندە ماتامەن بايلاۋلى تۇرعان، جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن شۋ اساۋ ايعىردى كورسەتىپتى. ءبىراق جاۋعا كەكتەنگەن باتىر ايەلىنىڭ ءتىلىن الماي، جاساعىن باستاپ ءجۇرىپ كەتىپتى. بايدىبەك جاساعى جاۋعا كۇيىك اسۋىندا جەتىپ، قىرعىن ۇرىس سالىپتى. الايدا جاسانىپ كەلگەن جاۋ اتتانعا ىلەسىپ اتقا قونعان از جاساققا تەڭدىك بەرمەپتى. وسى سوعىستا قازا تاپقان التى ۇلىن ءۇشقاراساي جازىعىنا جەرلەپ، كەرى قايتىپتى. ارادا التى كۇن وتكەندە بايلاۋلى تۇرعان قۇلا ايعىر جەر كۇڭىرەنتە دۇلەي كۇشپەن كىسىنەدى دەيدى. سول كۇنى كەش شاماسىندا شىعىستان قالىڭ شاڭ كوتەرىلىپ، ۇزاماي
بايدىبەكتىڭ قالىڭ جىلقىسى كورىنەدى. ەرەۋىلدەپ بارىپ، كەرى قايتارا الماعان جىلقىنى دومالاق انا وسىلايشا ۇيدە وتىرىپ-اق تۇگەل قايتارىپ السا كەرەك. دومالاق انا تۋرالى ءان:

              كەندە ەمەس قوي بۇل قازاعىم اقىل بەرگەن داناعا،         
              كەندە ەمەس قوي بۇل قازاعىم اق ءسۇت بەرگەن اناعا.       
              تەڭىزىمنىڭ تامشىسىنداي ارنالادى بۇل ءانىم –
              ەلىن سۇيگەن قاسيەتتى دومالاقتاي اناعا          
              ەلىن سۇيگەن قاسيەتتى دومالاق انا        
              قيراتقان سوڭ تاس-تالقان عىپ قاسيەتتى مازارىن،   
              اتا-بابا ءارۋاعى سالماي قويدى نازارىن.        
              بالكىم الدە سودان بولىپ ءجۇر مە ەكەن ومىردە  
              ۇرپاعىڭنىڭ بۇل كۇندەرى تارتىپ جۇرگەن ازابى.      
              تولعانايىن، اينالايىن، دومالاق اننا
              كوپ اداسقان ۇرپاعىڭدى كەشىرە گور ارداعىم،
              ارۋاعىڭمەن جەلەپ-جەبەپ جۇرە بەرشى ءاردايىم!     
              ءقادىرىڭدى، قاسيەتىڭدى كەش بىلسەم دە ءاز انا،    
              ەسىمىڭدى انگە قوسىپ ماڭگىلىككە جالعايىن!       
              تولعانايىن، اينالايىن، دومالاق انا 
              ريزا بولشى قولدا بارعا، دومالاق انا

دومالاق انا جەتىسۋ جەرىنىڭ، اۋليە اتا، شىمكەنت، تاشكەنت حالقىنىڭ ارعى اناسى بولىپ سانالادى. دومالاق انانىڭ قادىر-قاسيەتى ەرتەدەن-اق تانىلعان. ءسويتىپ ول قازاقتىڭ اناسىنا اينالعان. ەنە دەپ سىيلاۋ، قۇرمەتتەۋ، اۋليە ساناۋ ۇماي انادان كەيىن وسى جانعا قونعان دەسەدى. ول ەل اراسىندا ءومىر سۇرە ءجۇرىپ، ەلدىك، حالىقتىق نامىستى قاتتى ۇستاعان. بۇگىنگى تاڭدا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قاراتاۋ بوكتەرىندە بالابوگەن وزەنىنىڭ بويىندا ساۋلەتتى كۇمبەز بار، بۇل ءحى عاسىردىڭ ساۋلەت ەسكەرتكىشى بولىپ تابىلادى. انانىڭ سيمۆولى رەتىندە انالاردىڭ اناسى اتانعان شايحى ميزامبەك قىزى ءنۇريلانىڭ زيراتىنىڭ باسىنا تۇرعىزىلعان كەسەنە 1957 جىلى قايتا جوندەۋدەن وتكىزىلىپتى. اڭىز بويىنشا دومالاق انا كەسەنەسىندە ەكى قاسيەتتى تاس بار، وسى ەكى تاستىڭ اراسىنان تەك جانى تازا ادام عانا وتە الاتىن كورىنەدى. بايدىبەك بي بالاسى جارىقشاققا (1398-1475) ەرەكشە مەيىرىم، قامقورلىق كورسەتەدى. ونىڭ بولاشاعىن ويلاپ، ءنۇريلانى بالاسىمەن تاشكەنتكە كوشىرىپ اپارادى. اكەسى قاراشا بيدەن قالعان ءاۋلى-جايعا يەلىك ەتكىزەدى. ءنۇريلا جالعىز بالاسىن قالا داستۇرىمەن تاربيەلەيدى. مەدرەسەگە وقۋعا بەرەدى. جارىقشاق وقۋعا اسا ىقىلاستى، زەرەك بولادى. 7-8 جاسىندا ارابشا كىتاپتاردى، اڭىز، حيسسالاردى مۇدىرمەي وقيتىن بولادى. ءنۇريلا جارىقشاقتان كەيىن 1402 جىلى قىزايىم دەگەن قىز، ونان سوڭ تاڭىربەردى، اقبەردى دەگەن ەكى ۇل، كۇلايىم جانە ءبىر قىز تۋادى. بۇل پەرزەنتتەرىنىن قىزايىمنان باسقاسى جاستاي ءولىپ كەتەدى. ال قىزايىم ءنۇريلانىڭ وزىنە اينىماي تارتقان اقىلدى، شىمىر بوپ ەر جەتەدى. قىزايىم بويجەتكەن سوڭ نايمان اتالىق دەگەننىڭ ۇلكەن بالاسى شاعىر باتىرعا ۇزاتىلادى. قىزايىمنان دەربىس، بەگىمبەت، يتەلمەن، مەڭى تۋادى. ولار كەيىن 19 بولىس ەل بوپ كەتەدى، ءبارىن "قىزاي نايمان" دەپ اتايدى. قىزاي، مەڭىس، تاڭىربەردى، قۇداي-نازار ءبارى دە شەتىنەن باباسى بايدىبەككە ۇقساپ ەلىن، جەرىن قورعاپ وتكەن باتىرلار ەكەن. سولاردىڭ ىشىندە اسىرەسە، قىزاي قىز بەن قۇداينازاردىڭ اسقان باتىرلىعى ەل اۋزىندا اڭىزعا اينالىپ، وسى كەزگە دەيىن ايتىلىپ كەلەدى. قىزاي اسپانعا لاقتىرعان تاقيانى، كوز ۇشىندا ۇشىپ بارا جاتقان تورعايدى اتىپ تۇسىرە بەرەتىن مەرگەن بوپتى. ءبىر سوعىستا قىزاي شاپقىنشىلاردىڭ قۇز باسىنا بەكىنگەن ون شاقتى مەرگەنىن اتىپ ءتۇسىرىپ، وزدەرىنە جول اشادى. اياكوز، ماتاي ارالىعىنداعى تاۋلاردى جايلاعان اۋىلداردى مال-جانىمەن جاۋدان قۇتقارىپ الادى. سول تاۋلارداعى قىرعىن شايقاستا ءوزى دە ەرلىكپەن مەرت بولعان. كەيىن ەلى-جۇرتى سول تاۋدى "قىزاي تاۋى" دەپ اتاپ كەتەدى.           

جارىقشاق كەيىن بۇحارداعى جوعارى مەدرەسەنى تامامداپ، تاشكەنت مەشىتىندە يمام-سوفى بولادى. ءنۇريلا بالاسىن ءۋايىس ناعاشىسىنا ەرتىپ بارىپ تانىستىرادى. ول كەزدە ءۋايىس موعولستاننىڭ حانى بوپ تۇرادى. ناعاشىسى جارىقشاقتى جەتىسۋ اتىرابىنا بەك ەتىپ بەلگىلەيدى. سونىمەن جارىقشاق جەتىسۋ ولكەسىن ۇزاق جىلدار بيلەيدى. جارىقشاقتىڭ ءبىرىنشى ايەلى تاۋكەل بيبىدەن: البان، سۋان، ەكىنشى ايەلى ءبيبىفاتيمادان دۋلات (1426-1506) تۋادى. ءنۇريلا كىشى كەلىنى ءبيبىفاتيمانى ەركەلەتىپ "بيپاش" دەيدى ەكەن. بايدىبەك بابا مەن دومالاق انا سول ەجەلگى دۋلۋ تايپاسىنىڭ اتىمەن دۋلات دەپ قويعان. دۋلات 1426-1506 جىلدارى ءومىر سۇرگەن باتىر ءارى بي بولىپ شىعادى. 1452 جىلدارى جارىقشاق اناسى نۇريلامەن اقىلداسا وتىرىپ، ءۇش بالاسىنا جەتىسۋدى ورلەي مەكەندەپ، ەن جايلاۋعا قونىس تەبۋدى تاپسىرادى. سودان البان ودان تاراعان سارى، شىبىل ۇرپاقتارى، سۋاننان وربىگەن بايتەگەي بالالارى قىتايمەن شەكتەس نارىنقول، كەگەن جەرىن مەكەندەپ كەتەدى. ال دۋلاتتان وسىپ-ونگەن بوتباي، شىمىر، سىيقىم، جانىس رۋلارى قازىرگى تالدىكقورعان، الماتى، شىمكەنت وبلىستارىن مەكەن ەتىپ، تىرشىلىك ەتەدى. دۋلاتتىڭ سول ءتورت بالاسىنىن وسكەلەڭدىگى جونىندە: شىمىر كوپ پە، شىبىن كوپ پە، جانىس كوپ پە، قامىس كوپ پە، سىيقىم كوپ پە، قىيقىم كوپ پە، بوتباي كوپ پە، بوتا كوپ پە؟-دەگەن حالىق ورتاسىندا ءسوز قالعان.        

«بايدىبەك بالالارىنا ەنشى بەرگەندە، دالانىڭ قالىپتاسقان زاڭىن بۇزىپ، ءوزىنىڭ جاقسى كورگەن سۇلۋىنىڭ بالالارىنا ۇلەستى ەرەكشە مول بەرىپ، دومالاق ەنەنىڭ بالالارىنا قالعان اقساق-توقساق، كارى-قۇرتاڭىن عانا بەرەدى. بۇعان ريزا بولماي تۇرتاڭداعان بالالارىنا دومالاق ەنە: «ءتاڭىرىنىڭ جازۋى سولاي شىعار. قۇداي دەگەن قۇر قالماس، جاساعاننان تىلەيىك» دەپ ولاردان تاعدىردىڭ سالعانىنا كونۋدى تالاپ ەتەدى. بايدىبەك، دومالاق ەنەنى بالالارىمەن جۇرتقا قالدىرىپ، ءوزى باسقا جاققا كوشىپ كەتەدى. ارادا بەس جىل وتەدى. باياعى اقساق-توقساق، كارى-قۇرتاڭ مالدىڭ تولىنەن ونگەن ءتورت تۇلىك دالاعا سىيماي كەتەدى. دومالاق ەنە كىم كەلسە دە ەسىگىن ايقارا اشىپ، داستارقانىن جايىپ، قۇرمەتپەن قارسى الادى. ال، شالعاي جايىلىمعا كەتكەن بايدىبەك - ۇلكەن جۇتقا ۇرىنىپ، جوقشىلىقتا قايتىس بولادى. مۇنى ەستىگەن دومالاق ەنە بالالارىن جۇمساپ، اكەسىن ارۋلاپ جەرلەتكىزەدى. جىلى بولعاندا اسىن بەرگىزدىرەدى. ءوزى قارا جامىلىپ، قوساعىنىڭ قايعىسىن ازا تۇتادى.» (مومىش ۇلى ب.)  

ءابىلقايىردىڭ بوپاي سۇلۋى (ءباتيما، ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى شامامەن 1690-1780 جىلدار). قازاق حانىمدارى سول ءداۋىردىڭ كەڭەسشىلەرى بولدى، سول زاماننىڭ ىرقىنا كونىپ، ەل باسشىلارىنىڭ تۇرمىس جاعدايىنا دا، مەملەكەتتىك ىستەرىنىڭ ورىندالۋ بارىسىنا دا كىرىسىپ وتىردى. ءبىر قولىمەن بەسىكتى، ەكىنشى قولىمەن ەل تىنىشتىعىن تەربەتكەن قازاق ايەلدەرىنىڭ رۋحى ءارقاشان جوعارى بولعان. سولاردىڭ بىرەگەيى ءوز ەرلىكتەرىمەن، اقىلدىلىعىمەن تاريحتا اتىن قالدىرعان. بوپاي سۇلۋ-حاننىڭ بايبىشەسى، ەل اناسى، بايىرعى دالا وركەنيەتىنىڭ داستۇرىمەن، كورگەندىلىكپەن ەلدىڭ قامىن ويلايتىن ۇرپاقتارىن تاربيەلەگەن. بوپاي سۇلۋدىڭ قازاق قوعامىندا وزىندىك ورنى ەرەكشە.

قازاق حالقى باستان كەشكەن اسا كۇردەلى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى ءحۇش عاسىر بولسا، سول كەزدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ىستەرىنە بەلسەنە ارالاسقان كورنەكتى قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى بوپاي (ءباتيما) بولعان. بوپاي − كىشى ءجۇزدىڭ حانى قوجاسۇلتان ۇلى ءابىلقايىردىڭ زايىبى ءارى مۇددەلەسى. ولاردىڭ ۇيلەنۋ تاريحىنىڭ ءوزى ۇلكەن داستان. «ءبىر كۇنى كىشى جۇزدەگى ايگىلى باتىر جانىبەك پەن ءابىلحايىر جولدا كەلە جاتىپ كەش تۇسە ءبىر اۋىلعا كەز  بولادى. بۇل ءبىر باتىردىڭ اۋىلى ەكەن. اۋىل يەسى اسا باي، جاسى ۇلكەن كىسى ەكەن. ونىڭ بوي جەتىپ وتىرعان قىزى بوپاي سۇلۋدى كورگەندە ءابىلقايىر اقىل-ەسى كەتە عاشىق بولدى. جانىبەك باتىر جاس تورەنىڭ بۇل مىنەزىنە تاڭ قالادى. كەلەسى كۇنى جولعا اتتانعان ءابىلقايىر كۇتپەگەن ونەر شىعارىپ سول اۋىلدا قالاتىنىن ايتادى. «قايتسەم دە بوپاي سۇلۋدى الماي تىنبايمىن»-دەگەن ءابىلقايىر وعان ەرمەي قالىپ قويادى. قىز اۋىلىنا قايتىپ كەلگەن ءابىلقايىر ءوزىنىڭ تورە تۇقىمىنان ەكەنىن جاسىرىپ بوپايدىڭ اكەسىنىڭ مالىن باعۋعا جالدانادى. ۇزىن بويلى، باتىر تۇلعالى، جىگىتتىڭ سۇڭقارى ءابىلقايىر باتىر جىلقىشى بولىپ جۇرسە دە، از ۋاقىت ىشىندە اۋىل ادامدارى اراسىندا سەنىمگە يە بولا باستايدى. كوپ ۇزاماي سىرىن اشقان جاس باتىردى بوپاي سۇلۋ دا جان تانىمەن ۇناتىپ ءسۇيىپ قالادى. وسىلاي ەكى جاستىڭ ارا-سىنداعى سەزىم ۇلعايا ءتۇسىپ، ءابىلقايىر بوپاي سۇلۋدىڭ اكەسىنەن رۇقسات سۇراۋعا بەل بۋادى. مۇنداي جاعدايدى كۇتپەگەن قىزدىڭ اكەسى قىزىنىڭ باعاسىن بىلگەندىكتەن، وزىنە كەدەي جىگىتتى تەڭ كورمەيدى. ەندىگى كەزەكتە ول قىزىن ءابىلقايىرعا بەرمەستىڭ امالىن ىزدەستىرىپ، «قىزىمنىڭ قالىڭ مالىنا الا اياقتى 90 كۇرەڭ ات جانە 60 بوز ات اكەلەسىڭ، ايتپەسە قىزىمدى بەرمەيمىن»- دەپ شارت قويادى. اتالعان شارت جاس باتىرعا اۋىر تيەدى. دەگەنمەن كوزسىز عاشىق بولعان ءابىلقايىر قىز اكەسىنىڭ شارتىن ورىنداۋعا جولعا اتتانادى. بوپاي سۇلۋدىڭ اكەسى «جالعىز اتتى كەدەي جىگىت بۇل شارتىمدى ورىنداي الماس»- دەپ ۇمىتتەنەدى. «ءتىرى جۇرسەم بوپاي سۇلۋدى الماي تىنبايمىن»- دەپ سەرت بەرگەن ءابىلحايىر الگى ايتقان جىلقىنى اعايىندارىنان، ەل-جۇرتتان سۇرايدى، الايدا ەشقانداي ناتيجە شىقپايدى. شارق ۇرعان باتىردىڭ وسىنداي ايانىشتى كۇيىن ەستىگەن جانىبەك باتىر جەتىپ كەلەدى. قۋ كەدەيلىك قولىن كەسىپ وتىرعان جاس تورەنى اياعان، ءارى كەلەشەگىنە سەنگەن جانىبەك باتىر ءابىلحايىرعا كەرەكتى 150 ايعىردى ءوز جىلقىسىنان شىعارىپ، ساناپ بەرەدى. وعان قوسا ول ءوزى بارىپ بوپاي سۇلۋدىڭ اكەسىنە قازاقتىڭ ادەت-عۇرپى بويىنشا قۇدا تۇسەدى. ءسويتىپ ايگىلى قازاق باتىرى جانىبەك ەكى عاشىقتىڭ باسىن قوسىپ، ۇلكەن ازاماتتىق ءىس جاسايدى». ءابىلقايىر حان مەن بوپاي حانىمنىڭ اراسىنان نۇرالى، ەرالى، قوجاحمەت، ايشۋاق، ءادىل ەسىمدى بەس ۇل تۋعان ارينە، ەجەلدەن كەلە جاتقان قازاقتىڭ ءداسۇرى بويىنشا بوپاي سۇلۋدىڭ اتاستىرىلىپ قويىلعانى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە بايدىڭ قىزى بولعاندىقتان، سايكەسىنشە مىقتى ادامعا ايتتىرىلعان. ءابىلقايىر مەن بوپاي سۇلۋدىڭ اراسىنداعى عاشىقتىق سەزىم ءداستۇردى بۇزۋعا ماجبۇرلەدى. قالاي بولعان دا ءابىلقايىر سىندى جاس باتىردىڭ بوپاي سەكىلدى ايگىلى سۇلۋعا ۇيلەنۋى ونىڭ شىن مانىندە ومىردەگى باقىتى ەدى. 1711 جىلى ولاردىڭ تۇڭعىش بالاسى نۇرالى دۇنيەگە كەلدى.     

بوپاي تورە ۇرپاعىنىڭ شاڭىراعىندا قۇتتى كەلىن بولدى. ول كەلىن بولىپ تۇسكەلى قاجى سۇلتان شاڭىراعىنىڭ قۇت-بەرەكەسى ارتا ءتۇستى. ءابىلقايىردىڭ تاسى ورگە دومالادى. كوپ ۇزاماي ءابىلقايىردى كىشى ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى اق كيىزگە كوتەرىپ حان سايلايدى. بوپاي سۇلۋدىڭ ءوز باسى دا قازاق ايەلىنە ءتان كىشىپەيىلدىلىك، اقىلدىلىق، ۇستامدىلىق، پاراساتتىلىق جانە باسقا سول سەكىلدى قاسيەتتەرىمەن ءابىلقايىر شاڭىراعىندا جاقسى كەلىن، ءارى جاقسى بايبىشە اتاندى. ايەل بولسا دا ەردىڭ اقىلى مەن باتىرلىعىن ءوز بويىنا سىيدىرعان ابزال جان ەدى. بوپاي سۇلۋدىڭ اسا بەدەلدى بولعانى سونشالىق ءابىلقايىردىڭ كوپتەگەن ساياسي ىستەرىن اقىلمەن شەشۋگە كومەكتەسكەن. باتىر اتانعان ءابىلقايىردىڭ قيلى مىنەزدەرىنە توقتاۋ ايتىپ، سابىرلىققا شاقىرىپ، ساباسىنا ءتۇسىرىپ، قيىن ماسەلەلەردى بابىمەن شەشۋگە كومەكتەسكەن. بوپاي ءابىلقايىردىڭ ەل باسقارۋ ىسىندە كەڭەسشىسى، ارقا سۇيەر تىرەگى بولعان. ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى ماسەلەلەرى شەشىلەتىن قۇرىلتايلاردا بوپاي ءوزى قۇقىق بىلگىلەرى بيلەر مەن شەشەندىك ونەر يەلەرىمەن قاتار ءسوز سويلەپ ەل باسقارۋ ىسىنە قاتىسقان. «بوپاي سۇلۋ ءوزىنىڭ اقىلىمەن قۇرمەتكە يە بولعان، سوندىقتان دا كەي كەزدەرى وردانى باسقارۋ ىسىنە ۇلكەن اسەر ەتكەن. ادەتتە ايەلدى بارلىق قوعامدىق جۇمىسقا ارالاستىرمايتىن قارىم-قاتىناستىڭ بولعانىنا قاراماستان، بوپاي سۇلۋدىڭ ءوزىنىڭ جەكە ءمورى بولعان»- دەپ ا.ي.ليەۆشين جازىپ كەتكەن. سوندىقتان ەل ىشىندە ءقادىرى ارتقان بوپاي اناعا حالقى مارتەبەلى، پاراساتتى «بارا بايبىشە» اتاعىن سىيلاعان. «بارا بايبىشە» ۇعىمىنىڭ باتىس قازقستاندا بىرنەشە مازمۇندى ماعىناسى بار كورىنەدى. نەگىزىنەن - ءوز اقىلىمەن، دانالىعىمەن ەلگە ءقادىرلى بولعان ەل ىشىندەگى اسا بەدەلدى انالارىمىزعا ايتىلعان. سونىمەن قاتار، بوپاي سۇلۋ ەسىمى «ارداقتى بايبىشە»، «ارداقتى انا» بولىپ ەل ەسىندە ماڭگى قالدى.

ءابىلقايىر ايەلى بوپايدىڭ كەڭەسىن تىڭداپ، ونىڭ پىكىرىن باعالاعان. اسىرەسە ەدىل قالماقتارى مەن باشقۇرتتارمەن قارىم-قاتىناستىڭ ورشىگەن شاعىندا ءابىلقايىردىڭ سول كەزدەگى رەسەيگە جاقىنداسۋىن قولداعان بوپاي بولاتىن. 1731 جىلى ا. ي. تيەۆكەليەۆ باستاعان اننا يواننوۆنانىڭ ەلشىلىگى كەلگەن كەزدە، ءبىرىنشى بولىپ ءوز ءمورىن باسقان ەدى. سونىمەن قاتار ءوز ۇلگىسى نەگىزىندە وزگەلەردى دە وسى شارتقا كوندىرە العان. ءابىلقايىر ولگەننەن كەيىن ۇلى نۇرالىنىڭ حان بولىپ سايلانۋى، بوپايدىڭ رەسەي يمپەرياسىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسىنىڭ نەگىزىندە ىسكە اسقان. بوپاي اقىل-كەمەڭگەرلىگىمەن قاتار، تاڭقالارلىق ەرەكشە ادەمى بولعان. بۇل تۋرالى كوپتەگەن اڭىز-اڭگىمەلەر عانا كۋالىك ەتپەيدى. 1736 جىلى كىشى ءجۇز دالاسىنا اعىلشىن ساياحاتشىسى جانە سۋرەتشىسى دجون كەستل كەلگەن. كەستلدىڭ سۋرەتتەرىندەگى ونىڭ بەينەسىنە قاراي وتىرىپ، بوپايدىڭ بەس بالاسى بار، قىرىقتان اسقان ايەل ەكەنىنە سەنۋ قيىن. سونىمەن قاتار، دالا سۇلۋىنىڭ سونشالىقتى نازىك كەلبەتىنىڭ ارعى جاعىندا اسقان اقىل مەن قاتال مىنەزدىڭ بولعانىنا سەنە المايسىز. حVIIءى عاسىردىڭ ورتاسىندا، ياعني 1748 جىلى ءابiلحايىر ولگەننەن سوڭعى ءداۋiردەگi تاريحي قۇجاتتاردا بوپايدىڭ اتى كوپ كەزدەسەدi. ونىڭ ورىنبور باسشىلارىنا جانە پەتەربۋرگكە جازعان حاتتارى ساقتالعان. بوپاي سۇلۋ 1780 جىلى 31 مامىردا قايتىس بولعان. الايدا ەل اقىندارى مەن دانا قارتتارى اۋزىنان بوپاي ەسiمi تۇسكەن جوق. بەلگiلi اداي اقىنى ابىل جىراۋدىڭ (1777-1864) بايماعامبەت سۇلتانعا ايتقاندارىنىڭ iشiندە مىنانداي تولعاۋلار بار: اپامنان (بوپايدان) تۋعان اكەڭ ايشۋاق حان، تابانىڭ تايماي تۇر-اۋ مiنگەن تاقتان. ءدالiرگەن تاجال سىندى دارەجەڭدi، دەپ ءجۇرسiڭ قۇداي قورىپ، قىدىر باققان...ءابiلقايىر حاننىڭ بوپايدان باسقا دا ايەلدەرi بولعان. بوپايدان كەيiن ءار ءتۇرلi جاعدايدا ەكi ايەل العان ەكەن. الايدا، بارلىق قۇجاتتاردا بوپاي سۇلۋدىڭ عانا اتى اتالادى. ونىڭ وسىنشا قۇرمەتكە يە بولۋى تەك ءابiلقايىر حاننىڭ ايەلi عانا ەمەس، ءوزiنiڭ جەكە باسىنىڭ اقىلدىلىعى مەن بەدەلiنە بايلانىستى بولدى. ءابiلقايىر حان مەن بوپاي سۇلۋدىڭ التى پەرزەنتi دۇنيەگە كەلدi. سولاردىڭ بەسەۋى ۇل، بiرەۋi قىز بالا بولعان. ۇل بالالارى نۇرالى (1710/11-1790)، ەرالى (1720-1794)، قوجاحمەت (1722-1749)، ايشۋاق (1723/24-1810)، ءادiل (1730-1750). قىز بالاسى زىليقا 1745 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. بوپاي سۇلۋدىڭ تاربيەسىمەن ونىپ-وسكەن ءۇش ۇلى دا حان بولىپ، ەلىنە ەلەۋلى قىزمەت اتقارعان. نۇرالى (1748-1786)، ەرالى (1791-1794)، ايشۋاق (1797-1805). كiشi ءجۇز حاندارى بولدى. اڭىزعا اينالعان بوپايدىڭ تۇلعاسىنىڭ داڭقى قازاق ەلىنە تارالعان. بوپايدىڭ اتى ماقتانىش پەن ونەگەنىڭ رامىزىنە اينالعان. بوپايدىڭ ماۆزولەيىنە ءتاۋ ەتۋ ماقساتىندا قادىرلەپ، قاستەرلەپ حالىق رۋحىنا سىيىنعان. ەل iشiندە قىزدارعا بوپاي دەپ ات بەرۋشىلەر كوبەيگەن. سونىڭ ىشىندە ءوز ءداۋىرىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپاي قاسىمقىزىن دا اتاپ وتۋگە ابدەن بولادى. بوپاي سىندى اقىلىنا كوركى ساي كەمەڭگەر ايەل - انا تۇلعالارى قازاق تاريحىندا كونەدەن بەرى بارشىلىق. سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ باسىنا ەل بولۋ نەمەسە ەلدىگىن مۇلدە جوعالتۋ ءقاۋىپى تونگەندە ءابىلقايىر ۇستانعان ساياسي باعىتتى بوپاي جالتاقسىز قولداپ، ەڭ ءبىر شەشۋشى كەزەڭدەردە ايىرىقشا يكەمدىلىك-تاپقىرلىق تانىتىپ وتىرعان. مۇنى بوپاي حانىمنىڭ ورىس پاتشايىمدارى اننا يوانوۆناعا، ەليزاۆەتا پەتروۆناعا، بريگادالىق گەنەرال ا.ي.تيەۆكەليەۆكە، ورىنبور گۋبەرناتورى ي.ي.نەپليۋيەۆكە، كانسلەر ا. پ. بەستۋجيەۆ-ريۋمينگە جازعان حاتتارىنان جانە ول حاتتارداعى ەل مۇددەسىنە قاتىستى ۇستانعان ارەكەت-نيەتتەرىنەن ايقىن اڭعارىلادى.

بوپاي حانشايىم 1780 جىلى 31 مايدا قايتىس بولىپ، كۇيەۋىنەن كەيىن 32 جىل عۇمىر كەشەدى. جوسالى جەرىنىڭ ەلەككە قاراعان ماڭىنداعى جەرگە بوپاي حانشايىمنىڭ سۇيەگى قويىلادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە تاريحتا بوپايداي انامىز بولعانىن ەشقانداي ازامات ەسىنەن شىعارمايدى. ول كىسىنىڭ ىستەرى ءاربىر ادامعا ونەگە ۇلگى بولا بەرەدى. دالىرەك ايتقاندا قازاق انالارى قارا تابان قويشىدان باستاپ، ەل باسقارعان حانعا دەيىن ومىرگە دايىنداپ، تاربيەلەي العان ەدى.