ايەلدەردىڭ دەنە ءبىتىمى جايلى مالىمەتتەر
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ادامنىڭ دەنە ءبىتىمى جايلى تولىق ماعلۇماتتار بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە جۇمىس جاساۋعا ۇيرەتۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇقىپتىلىققا، دەنە بىتىمىنە جاراسىمدى، ءساندى جانە جاڭا تالعاممەن كيىنە بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ۇعىمداردى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: جاڭا ساباق
ساباق كورنەكىلىگى: سلايد، ءسوزجۇمباق، سحەمالار، نۇسقاۋ كارتاسى.
ءپانارالىق بايلانىس: سىزۋ، بەينەلەۋ ونەرى
ساباقتىڭ بارىسى:
I ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
2. ساباققا دايارلىعىن بايقاۋ.
3. تەحنيكا قاۋىپسىزدىك ەرەجەسىن ساقتاۋ.
II. وتكەن ساباقتى سۇراۋ
سۇراقتار قويۋ ارقىلى.
III جاڭا ساباق
ادامنىڭ تۇلعاسىن دۇرىس تۇردە ەلەستەتۋ ءۇشىن جانە كيىمنىڭ پروپورسياسىن تابۋ ءۇشىن سۋرەتشىلەر دەنە ءبولىمىنىڭ ارا – قاتىناسىن ءبىلۋى قاجەت. ادام دەنەسىنىڭ سىرتقى فورماسى ءارتۇرلى جانە ول ءبىرىنشى كەزەكتە انترومارفولوگيالىق دەنە بىتىمىمەن انىقتالادى. سونىمەن قاتار دەنە فورماسىمەن سىرتقى رەلەفىنە تاماقتانۋ، جاسى، ءومىر ءسۇرۋ سالتى، ماماندىعى تاعى باسقالارى اسەر ەتەدى.
ادامنىڭ سىرتقى تۇلعاسىن ءبىلۋ ءۇشىن پلاستيكالىق اناتوميا عىلىمىمەن اينالىسۋ قاجەت. كيىمدى قۇراستىرۋ ءۇشىن ادامنىڭ تۇلعاسىنىڭ بىرنەشە مورفولوگيالىق قاسيەتتەرىنە توقتالۋ كەرەك. بۇنداي قاسيەتتەرگە باستى ولشەمدەر، پروپورسياسى، دەنە ءبىتىمىنىڭ فورماسى جاتادى.
باستى ولشەمدەرگە سانمەن ايقىندالاتىن: دەنەنىڭ ۇزىندىعى، كەۋدە اينالىمى جانە دەنە ماسساسى جاتادى.
دەنە ۇزىندىعى ءبىرىنشى قاسيەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ايەلدەردىڭ بويى 16 – 18 جاسقا دەيىن ءوسۋ كەزەڭىندە بولادى. ايەلدىڭ ورتاشا بوي ۇزىندىعى – 154 سم. ايەلدەردىڭ دەنە ۇزىندىعىنىڭ تۇراقتىلىعى 40 – 45 جاسقا دەيىن ساقتالادى، ول ودان كەيىن ءاربىر بەسجىلدىقتا 0، 5 – 0، 7 سم كىشىرەيەدى ەكەن.
كەۋدە اينالىمىنىڭ تۇراقتىلىعى 18 – 20 جاستا قالىپتاسادى. جاس كەلە كەۋدە اۋقانىڭ دامۋىنا، بۇلشىقەتتەر مەن تەرى استى مايلى قاباتتارعا بايلانىستى ۇلكەيەدى. ال 60 جاستان كەيىن ءسال كىشىرەيۋى مۇمكىن. ايەلدەردىڭ كەۋدە اينالىمى ادەتتە 72 – دەن – 130 سم – گە دەيىن بارادى. ەگەردە وسى كورسەتكىشتەردەن اۋىتقىسا پاتولوگيالىق بولىپ تابىلادى.
ايەلدەردىڭ ورتاشا دەنە سالماعى 56 كگ بولادى. ورگانيزمى قالىپتى جاعدايداعى ايەلدەر سالماعى 25 – 40 جاس ارالىعىندا بايقالادى. ال 40 جاستان كەيىن قالىپتى سالماققا سالماق قوسۋ پروسەسى باستالادى. بۇل پروسەسس 60 جاسقا دەيىن جالعاسۋى مۇمكىن. ال ودان كەيىن ۇلپالاردا سۋ باسىم بولعاندىقتان سالماق تومەندەي باستايدى. دەنە سالماعىنىڭ وزگەرۋى ءتۇرلى جاعدايلارداعى فاكتورلاردىڭ اسەر ەتۋىنەن بايقالادى.
كەۋدە اينالىمى، دەنە ۇزىندىعى جانە دەنە سالماعىنىڭ سايكەس كەلۋى ادامنىڭ سىرتقى تۇلعاسىنىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدەگى كورىنىسىن بەرەدى.
كەۋدە – ەڭ ءىرى دەنە بولىگى. ول كوكىرەك كلەتكاسىنىڭ فورماسىمەن يىق، ارقا جانە كوكىرەك بەزىمەن انىقتالادى. كوكىرەك كلەتكاسىنىڭ فورماسى ءۇش ءتۇر ارقىلى انىقتالادى. جازىق ءتۇر – جوعارىلانعان كوكىرەك كلەتكاسىمەن سيپاتتالادى. ءسيليندرلى ءتۇر – كەڭ ءبىرقالىپتى دوڭگەلەكتەۋ كوكىرەك كلەتكاسىن سيپاتتايدى. كونۋستى ءتۇر – تومەنىنە قاراي كەڭەيتىلگەنىمەن انىقتالادى. مۇنداي ادامداردىڭ كەۋدەسى جازىقتاۋ كەڭ بولادى. كوكىرەك وبلىسىنىڭ جوعارى بولىگى يىق سىزىعىنىڭ ءتۇسۋىن انىقتايدى. يىق سىزىعىنىڭ ءتۇسۋ بۇرىشى مويىننان يىققا قاراي باعىتتالعان.
ءىش فورماسى دا ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. ول جاس ەرەكشەلىگىنە، جۇمىسىنا، دەنەدەگى مويىننىڭ مولشەرىنە بايلانىستى جانە بوكسە مەن كوكىرەك كلەتكاسى ولشەمىنە قاتىستى. ولشەمى مەن فورماسىنا بايلانىستى جازىق ءىش، شىعىنقى ءىش، جوعارى نەمەسە تومەن دوڭگەلەكتى ءىش بولىپ بولىنەدى. جالپى مايلىلىقتان ءىش فورماسى دوڭگەلەكتەنىپ ءىش الدىعا قاراي قاتتى شىعىپ كەيدە مايلى قاباتتار تۇزىلەدى.
دەنەنىڭ جەكە بولىكتەرىنىڭ رازمەرلى سايكەستىگى پروپورسيا بولىپ تابىلادى. پروفەسسور ۆ. ۆ. بۋناك ادامنىڭ دەنە قۇرىلىسىن باستى ءۇش ءتيپتى پروپورسياعا بولەدى:
دوليحومورفتى تيپ – دەنە تۇلعاسى كىشكەنتاي، ال اياق – قولى ۇزىن؛
براحيمورفتى تيپ – دەنە تۇلعاسى ۇزىن، قول – اياعى قىسقا؛
مەزامورفتى تيپ – دەنە تۇلعاسى مەن اياق – قولى ورتاشا؛
دەنە پروپورسياسى جاس مولشەرىنە بايلانىستى وزگەرەدى. پروپورسيانىڭ وزگەرۋى باستىڭ، تۇلعانىڭ جانە اياق – قولدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى. بۇل كورسەتكىشتەر كيىمنىڭ فورماسى جانە پروپورسياسىنا دا اسەر ەتۋى مۇمكىن.
دەنە قۇرىلىسى ادامنىڭ تۇتاس دەنە فورماسى تۋرالى تۇسىنىك بەرەدى، جانە دەنە ءبىتىمىنىڭ ولشەم فورماسى – كەۋدە، مويىن، يىق پەن توقپاق، اياق دەنە بولىكتەرىنەن تۇرادى.
ال مويىن بولىگىنە كەلەر بولساق. ول باس پەن يىقتى جالعاستىرىپ تۇراتىن دەنەنىڭ ءبىر بولىگى. مويىننىڭ فورماسى ەلليپسكە جاقىنداپ، ارقا جاعىنان ءبىرشاما قابىسىپ تۇرادى. جانە دە العا قاراي ءيىلىپ
تۇرادى. ءيىلۋ بۇرىشى 70 – 300 دەيىن اۋىتقۋى مۇمكىن. ومىرتقانىڭ
جوعارعى ۇشىنىڭ ولشەمىنە بايلانىستى ول نەعۇرلىم ۇلكەن بولسا، مويىن مەن باستىڭ العا قاراي ءيىلۋى سوعۇرلىم ەلەۋلى بولادى. مويىن ۇزىندىعىنا قاراي قىسقا، ورتاشا، ۇزىن بولىپ بولىنەدى. ال ءبۇيىر سىرتىنىڭ فورماسى بويىنشا سيليندر جانە كونۋس ءتارىزدى تۇرلەرگە بولىنەدى. سيليندر تارىزدەس مويىن سورايىپ تۇرسا، ول كونۋس تارىزدەسى باس پەن تۇتاس بىتەدى.
يىق پەن توقپاق جىلىكتىڭ تۇيىسكەن تۇسىنا بايلانىستى قولدانۋ فورماسى ەگەر ولار شىنتاق بۇگىلەر تۇسىنداعى تۇيىق بۇرىش 1640 بولسا وندا ءبىرقالىپتى دەپ ەسەپتەلىنەدى. بۇلشىق ەتتەر مەن تەرى استىنداعى ماي قاباتتارىنىڭ جەتىلۋ دارەجەسىنە بايلانىستى قولدارى ءبىرقالىپتى بۇلشىق ەتتەرى شيىرشىق اتقان شىمىر، جىڭىشكە جانە جۋان سەكىلدى بولىپ بولىنەدى.
ونىمەن قوسا ايەلدەر دەنە قۇرىلىسىن ناقتىراق، تەرەڭىرەك ءبىلۋ ءۇشىن دەنەنىڭ انتروپومەتريالىق نۇكتەلەرىن انىقتاۋى، ادام دەنەسىن ولشەۋ مەتوديكاسىن دۇرىس ءبىلۋى شارت. مىنە سول كەزدە ءبىزدىڭ قۇراستىرعالى، تىككەلى جاتقان بۇيىمىمىز ءدال، دەنەگە قونىمدى بولىپ شىعادى. انتروپولوگيالىق نۇكتەلەردى ايقىندالىپ كورىنەتىن نەمەسە قولمەن سيپاعاندا بىلىنەتىن سكەلەت جاساۋشى سۇيەكتەردى بايلانىستىرىپ تۇرعان وسكىنشەلەر ارقىلى بىلۋگە بولادى.
انتروپولوگيالىق تەكسەرۋدە ولشەنەتىن ادام دەنەسىندەگى نەگىزگى 5 نۇكتەنى انىقتاۋدان باستايدى. ولار: مويىننىڭ نەگىزگى نۇكتەسى، مويىن نۇكتەسى، قولتىقتىڭ ارتقى بۇرىشى، يىق نۇكتەسى، بەل بيىكتىگىنىڭ نۇكتەسى.
مويىن نۇكتەسىنىڭ ورنالاسۋىن انىقتاۋ ءۇشىن باستى ازداپ تومەنگە ءيىپ، 7 – ومىرتقا سۇيەگىنىڭ شىعىنقى وسكىنشەسىن سيپالاپ تابۋ ارقىلى انىقتايدى، ال قالعاندارىن كوزبەن مولشەرلەي انىقتاۋعا دا بولادى. ونان كەيىن بەل سىزىعىنىڭ كولدەنەڭدەگى (گاريزونتالداعى) قالپىن بەلگىلەپ الىپ، ارتقى جانە الدىنعى دەنەگە بولىنەتىن ءبۇيىرىن بەلگىلەيدى. انتروپومەتريالىق نۇكتەلەردىڭ تولىق سيپاتتاماسى 1 كەستەدە كورسەتىلگەن.
كەستە 1
نۇكتەلەردىڭ شارتتى بەلگىلەرى نۇكتەلەردىڭ اتتارى نۇكتەلەردىڭ انىقتامالارى
1 2 3
ا- توبەلىك - كوز – قۇلاق جازىقتىعىنداعى قالىپتا تۇرعان كوزدەگى ەڭ جوعارعى توبە نۇكتەسى
ب - مويىننىڭ نەگىزگى نۇكتەسى - يىق ەڭسەسىندە جۇرگىزىلەتىن سىزىق پەن مويىن جۋاندىعىنىڭ سىزىعىنىڭ قيىلىسقان جەرىندەگى نۇكتە.
ۆ- بۇعانا - كوكىرەك جاقتاعى بۇعانا سۇيەگىنىڭ اياعى.
گ - مويىن - 7 - ءشى مويىن ومىرتقاسىنداعى وستىك وسكىنشەلەر
ز- يىق - جاۋىرىنداعى جوعارعى جاعىنداعى (سىرت جاعىنداعى) اكريومالدى وسكىنشە مەن يىق بۋىنىن بولەتىن ۆەرتيكال جازىقتىقپەن قيىلىسقان جەرىندەگى نۇكتە.
ك- ءتوس - ءتوس ورتاسى
ل- جامباس - جامباس سۇيەگىندەگى (الدىنعى جاقتا) وتە شىعىنقى وسكىنشە.
م- قولتىقتىڭ الدىنعى بۇرىشى - قولتىقتىڭ الدىنعى بۇرىش جاساۋشى اراسىنداعى جوعارعى نۇكتەسى (قولدى ءتۇسىرىپ تۇرعان كەزدەگى) نۇكتەنى انىقتاۋ ءۇشىن قولدى ازداپ كوتەرىپ، دۇرىستاپ تۇرادى
ن- تىزە - تىزە توستاعانشاسىنىڭ ورتاسى
و- قولتىقتىڭ ارتقى بۇرىشى - قولدى ءتۇسىرىپ تۇرعان كەزدە پايدا بولعان قولتىقتىڭ ارتقى بۇرىشى. مۇندا دا ءدال انىقتاۋ ءۇشىن قولدى ءسال كوتەرىپ، قولتىق قاباتتارىن جازۋ ارقىلى انىقتايدى.
پ- بوكسە - بوكسەنىڭ شىعىنقى نۇكتەسى
ر - بەل سىزىعىنىڭ بيىكتىگى - دەنەنىڭ ءبۇيىر جاعىنداعى ىشكە كىرىپ تۇرعان ويىس بولىگىنىڭ نۇكتەسى
نەگىزگى انتروپومەتريالىق نۇكتەلەردى انىقتاپ بولعان سوڭ، ولشەۋ جۇمىسىن باستايدى. ولشەۋ جۇمىستارىن دەنەنىڭ وڭ جاعىنان جوعارىدان باستايدى.
ادام دەنەسىن ولشەۋدى ءۇش ادامنان جاسايدى، ياعني ءارقايسىسى ولشەنەتىن ادام، ولشەيتىن ادام، بەرىلگەندەردى جازىپ وتىراتىن بولىپ بولىنەدى. ولشەيتىن ادام تەز، انىق ىقىلاسپەن ماكسيمالدى دالدىكپەن ولشەيدى، ياعني جوعارىدا ايتىلعان نۇسقاۋلاردى قولدانادى. ەكىنشى ولشەيتىن ادام قالاممەن (كەي قاتەلەردى جوندەۋ ءۇشىن) ولشەنىپ تۇرعان ادامنىڭ داپتەرىنە جازادى، سونىمەن قاتار ول ينسترۋمەنتتەردىڭ (ولشەۋىش) جانە ولشەنىپ تۇرعان ادامنىڭ تۇرىسىنا كوز سالىپ تۇرادى.
ءاربىر ولشەمدى ەكى رەت ولشەيدى، سوڭىنان ونىڭ ورتا ولشەمىن الادى. ەگەر ناتيجەدە 0، 5 سم – دەن كوپ قاتەلىك كەتسە، وندا ءۇش رەت ولشەم جۇرگىزىلەدى، سونان كەيىن قاتتى وزگەرگەن ساندى الىپ تاستاپ، قالعان ەكى ولشەم ناتيجەسىنىڭ ورتاق ءبولىمىن الىپ جازادى. ولشەمدى جۇرگىزۋ ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن لەنتانى دەنەنىڭ وڭ جاعىندا قيىلىستىرادى، ياعني اياق جاعى ەمەس، سىرتقى بەتىنەن باستايدى.
نەگىزگى انتروپومەتريالىق نۇكتەلەردىڭ ورنالاسۋ سحەماسى مەن ولشەم بىرلىگىنىڭ ولشەمدەر سحەماسىن داپتەرگە تۇسىرگەن ءجون. بۇل جەردە سىزىقتى رازمەر ولشەمدەرىن ءتۇزۋ سىزىقپەن كورسەتەدى، دوعالى رازمەر ولشەمدەرىن كولدەنەڭ، ۇزىنا بويى دوعالار، ۇزىندىقتار ەكى سىزىقپەن كورسەتەدى. جالپى انتروپومەتريالىق ولشەمدەرىن جۇرگىزگەندە دەنەنىڭ رازمەر ولشەمدەرىنىڭ ورتا سيپاتتاماسىن الۋ ءۇشىن ولشەم ناتيجەسىن ماتەماتيكالىق ادىسپەن تۇزەتەدى.
سونىمەن قورىتا كەلگەندە ايەل دەنە ءبىتىمىن تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن ونىڭ تابيعي سۇلۋلىعىن جانە ونىڭ بويىنداعى ءتۇرلى قاسيەتتەردى، ەرەكشەلىكتەردى ءبىلۋ كەرەكتىگىن ايقىندايدى.
IV. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
1. ايەلدەردىڭ بويى نەشە جاسقا دەيىن ءوسۋ كەزەڭىندە بولادى؟
2. پروفەسسور ۆ. ۆ. بۋناك ادامنىڭ دەنە قۇرىلىسىن قانداي تيپتەرگە ءبولدى؟
3. انتروپولوگيالىق نۇكتەلەر قالاي انىقتالادى؟
VII. وقۋشىلاردى باعالاۋ
VIII. ۇيگە تاپسىرما
وقۋ، ادامنىڭ دەنە قۇرىلىسى جايلى انىقتاپ كەلۋ
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا ادامنىڭ دەنە ءبىتىمى جايلى تولىق ماعلۇماتتار بەرۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىنشە جۇمىس جاساۋعا ۇيرەتۋ، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن ارتتىرۋ.
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇقىپتىلىققا، دەنە بىتىمىنە جاراسىمدى، ءساندى جانە جاڭا تالعاممەن كيىنە بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتيپى: جاڭا ۇعىمداردى مەڭگەرتۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: جاڭا ساباق
ساباق كورنەكىلىگى: سلايد، ءسوزجۇمباق، سحەمالار، نۇسقاۋ كارتاسى.
ءپانارالىق بايلانىس: سىزۋ، بەينەلەۋ ونەرى
ساباقتىڭ بارىسى:
I ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
2. ساباققا دايارلىعىن بايقاۋ.
3. تەحنيكا قاۋىپسىزدىك ەرەجەسىن ساقتاۋ.
II. وتكەن ساباقتى سۇراۋ
سۇراقتار قويۋ ارقىلى.
III جاڭا ساباق
ادامنىڭ تۇلعاسىن دۇرىس تۇردە ەلەستەتۋ ءۇشىن جانە كيىمنىڭ پروپورسياسىن تابۋ ءۇشىن سۋرەتشىلەر دەنە ءبولىمىنىڭ ارا – قاتىناسىن ءبىلۋى قاجەت. ادام دەنەسىنىڭ سىرتقى فورماسى ءارتۇرلى جانە ول ءبىرىنشى كەزەكتە انترومارفولوگيالىق دەنە بىتىمىمەن انىقتالادى. سونىمەن قاتار دەنە فورماسىمەن سىرتقى رەلەفىنە تاماقتانۋ، جاسى، ءومىر ءسۇرۋ سالتى، ماماندىعى تاعى باسقالارى اسەر ەتەدى.
ادامنىڭ سىرتقى تۇلعاسىن ءبىلۋ ءۇشىن پلاستيكالىق اناتوميا عىلىمىمەن اينالىسۋ قاجەت. كيىمدى قۇراستىرۋ ءۇشىن ادامنىڭ تۇلعاسىنىڭ بىرنەشە مورفولوگيالىق قاسيەتتەرىنە توقتالۋ كەرەك. بۇنداي قاسيەتتەرگە باستى ولشەمدەر، پروپورسياسى، دەنە ءبىتىمىنىڭ فورماسى جاتادى.
باستى ولشەمدەرگە سانمەن ايقىندالاتىن: دەنەنىڭ ۇزىندىعى، كەۋدە اينالىمى جانە دەنە ماسساسى جاتادى.
دەنە ۇزىندىعى ءبىرىنشى قاسيەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ايەلدەردىڭ بويى 16 – 18 جاسقا دەيىن ءوسۋ كەزەڭىندە بولادى. ايەلدىڭ ورتاشا بوي ۇزىندىعى – 154 سم. ايەلدەردىڭ دەنە ۇزىندىعىنىڭ تۇراقتىلىعى 40 – 45 جاسقا دەيىن ساقتالادى، ول ودان كەيىن ءاربىر بەسجىلدىقتا 0، 5 – 0، 7 سم كىشىرەيەدى ەكەن.
كەۋدە اينالىمىنىڭ تۇراقتىلىعى 18 – 20 جاستا قالىپتاسادى. جاس كەلە كەۋدە اۋقانىڭ دامۋىنا، بۇلشىقەتتەر مەن تەرى استى مايلى قاباتتارعا بايلانىستى ۇلكەيەدى. ال 60 جاستان كەيىن ءسال كىشىرەيۋى مۇمكىن. ايەلدەردىڭ كەۋدە اينالىمى ادەتتە 72 – دەن – 130 سم – گە دەيىن بارادى. ەگەردە وسى كورسەتكىشتەردەن اۋىتقىسا پاتولوگيالىق بولىپ تابىلادى.
ايەلدەردىڭ ورتاشا دەنە سالماعى 56 كگ بولادى. ورگانيزمى قالىپتى جاعدايداعى ايەلدەر سالماعى 25 – 40 جاس ارالىعىندا بايقالادى. ال 40 جاستان كەيىن قالىپتى سالماققا سالماق قوسۋ پروسەسى باستالادى. بۇل پروسەسس 60 جاسقا دەيىن جالعاسۋى مۇمكىن. ال ودان كەيىن ۇلپالاردا سۋ باسىم بولعاندىقتان سالماق تومەندەي باستايدى. دەنە سالماعىنىڭ وزگەرۋى ءتۇرلى جاعدايلارداعى فاكتورلاردىڭ اسەر ەتۋىنەن بايقالادى.
كەۋدە اينالىمى، دەنە ۇزىندىعى جانە دەنە سالماعىنىڭ سايكەس كەلۋى ادامنىڭ سىرتقى تۇلعاسىنىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدەگى كورىنىسىن بەرەدى.
كەۋدە – ەڭ ءىرى دەنە بولىگى. ول كوكىرەك كلەتكاسىنىڭ فورماسىمەن يىق، ارقا جانە كوكىرەك بەزىمەن انىقتالادى. كوكىرەك كلەتكاسىنىڭ فورماسى ءۇش ءتۇر ارقىلى انىقتالادى. جازىق ءتۇر – جوعارىلانعان كوكىرەك كلەتكاسىمەن سيپاتتالادى. ءسيليندرلى ءتۇر – كەڭ ءبىرقالىپتى دوڭگەلەكتەۋ كوكىرەك كلەتكاسىن سيپاتتايدى. كونۋستى ءتۇر – تومەنىنە قاراي كەڭەيتىلگەنىمەن انىقتالادى. مۇنداي ادامداردىڭ كەۋدەسى جازىقتاۋ كەڭ بولادى. كوكىرەك وبلىسىنىڭ جوعارى بولىگى يىق سىزىعىنىڭ ءتۇسۋىن انىقتايدى. يىق سىزىعىنىڭ ءتۇسۋ بۇرىشى مويىننان يىققا قاراي باعىتتالعان.
ءىش فورماسى دا ءارتۇرلى بولىپ كەلەدى. ول جاس ەرەكشەلىگىنە، جۇمىسىنا، دەنەدەگى مويىننىڭ مولشەرىنە بايلانىستى جانە بوكسە مەن كوكىرەك كلەتكاسى ولشەمىنە قاتىستى. ولشەمى مەن فورماسىنا بايلانىستى جازىق ءىش، شىعىنقى ءىش، جوعارى نەمەسە تومەن دوڭگەلەكتى ءىش بولىپ بولىنەدى. جالپى مايلىلىقتان ءىش فورماسى دوڭگەلەكتەنىپ ءىش الدىعا قاراي قاتتى شىعىپ كەيدە مايلى قاباتتار تۇزىلەدى.
دەنەنىڭ جەكە بولىكتەرىنىڭ رازمەرلى سايكەستىگى پروپورسيا بولىپ تابىلادى. پروفەسسور ۆ. ۆ. بۋناك ادامنىڭ دەنە قۇرىلىسىن باستى ءۇش ءتيپتى پروپورسياعا بولەدى:
دوليحومورفتى تيپ – دەنە تۇلعاسى كىشكەنتاي، ال اياق – قولى ۇزىن؛
براحيمورفتى تيپ – دەنە تۇلعاسى ۇزىن، قول – اياعى قىسقا؛
مەزامورفتى تيپ – دەنە تۇلعاسى مەن اياق – قولى ورتاشا؛
دەنە پروپورسياسى جاس مولشەرىنە بايلانىستى وزگەرەدى. پروپورسيانىڭ وزگەرۋى باستىڭ، تۇلعانىڭ جانە اياق – قولدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى. بۇل كورسەتكىشتەر كيىمنىڭ فورماسى جانە پروپورسياسىنا دا اسەر ەتۋى مۇمكىن.
دەنە قۇرىلىسى ادامنىڭ تۇتاس دەنە فورماسى تۋرالى تۇسىنىك بەرەدى، جانە دەنە ءبىتىمىنىڭ ولشەم فورماسى – كەۋدە، مويىن، يىق پەن توقپاق، اياق دەنە بولىكتەرىنەن تۇرادى.
ال مويىن بولىگىنە كەلەر بولساق. ول باس پەن يىقتى جالعاستىرىپ تۇراتىن دەنەنىڭ ءبىر بولىگى. مويىننىڭ فورماسى ەلليپسكە جاقىنداپ، ارقا جاعىنان ءبىرشاما قابىسىپ تۇرادى. جانە دە العا قاراي ءيىلىپ
تۇرادى. ءيىلۋ بۇرىشى 70 – 300 دەيىن اۋىتقۋى مۇمكىن. ومىرتقانىڭ
جوعارعى ۇشىنىڭ ولشەمىنە بايلانىستى ول نەعۇرلىم ۇلكەن بولسا، مويىن مەن باستىڭ العا قاراي ءيىلۋى سوعۇرلىم ەلەۋلى بولادى. مويىن ۇزىندىعىنا قاراي قىسقا، ورتاشا، ۇزىن بولىپ بولىنەدى. ال ءبۇيىر سىرتىنىڭ فورماسى بويىنشا سيليندر جانە كونۋس ءتارىزدى تۇرلەرگە بولىنەدى. سيليندر تارىزدەس مويىن سورايىپ تۇرسا، ول كونۋس تارىزدەسى باس پەن تۇتاس بىتەدى.
يىق پەن توقپاق جىلىكتىڭ تۇيىسكەن تۇسىنا بايلانىستى قولدانۋ فورماسى ەگەر ولار شىنتاق بۇگىلەر تۇسىنداعى تۇيىق بۇرىش 1640 بولسا وندا ءبىرقالىپتى دەپ ەسەپتەلىنەدى. بۇلشىق ەتتەر مەن تەرى استىنداعى ماي قاباتتارىنىڭ جەتىلۋ دارەجەسىنە بايلانىستى قولدارى ءبىرقالىپتى بۇلشىق ەتتەرى شيىرشىق اتقان شىمىر، جىڭىشكە جانە جۋان سەكىلدى بولىپ بولىنەدى.
ونىمەن قوسا ايەلدەر دەنە قۇرىلىسىن ناقتىراق، تەرەڭىرەك ءبىلۋ ءۇشىن دەنەنىڭ انتروپومەتريالىق نۇكتەلەرىن انىقتاۋى، ادام دەنەسىن ولشەۋ مەتوديكاسىن دۇرىس ءبىلۋى شارت. مىنە سول كەزدە ءبىزدىڭ قۇراستىرعالى، تىككەلى جاتقان بۇيىمىمىز ءدال، دەنەگە قونىمدى بولىپ شىعادى. انتروپولوگيالىق نۇكتەلەردى ايقىندالىپ كورىنەتىن نەمەسە قولمەن سيپاعاندا بىلىنەتىن سكەلەت جاساۋشى سۇيەكتەردى بايلانىستىرىپ تۇرعان وسكىنشەلەر ارقىلى بىلۋگە بولادى.
انتروپولوگيالىق تەكسەرۋدە ولشەنەتىن ادام دەنەسىندەگى نەگىزگى 5 نۇكتەنى انىقتاۋدان باستايدى. ولار: مويىننىڭ نەگىزگى نۇكتەسى، مويىن نۇكتەسى، قولتىقتىڭ ارتقى بۇرىشى، يىق نۇكتەسى، بەل بيىكتىگىنىڭ نۇكتەسى.
مويىن نۇكتەسىنىڭ ورنالاسۋىن انىقتاۋ ءۇشىن باستى ازداپ تومەنگە ءيىپ، 7 – ومىرتقا سۇيەگىنىڭ شىعىنقى وسكىنشەسىن سيپالاپ تابۋ ارقىلى انىقتايدى، ال قالعاندارىن كوزبەن مولشەرلەي انىقتاۋعا دا بولادى. ونان كەيىن بەل سىزىعىنىڭ كولدەنەڭدەگى (گاريزونتالداعى) قالپىن بەلگىلەپ الىپ، ارتقى جانە الدىنعى دەنەگە بولىنەتىن ءبۇيىرىن بەلگىلەيدى. انتروپومەتريالىق نۇكتەلەردىڭ تولىق سيپاتتاماسى 1 كەستەدە كورسەتىلگەن.
كەستە 1
نۇكتەلەردىڭ شارتتى بەلگىلەرى نۇكتەلەردىڭ اتتارى نۇكتەلەردىڭ انىقتامالارى
1 2 3
ا- توبەلىك - كوز – قۇلاق جازىقتىعىنداعى قالىپتا تۇرعان كوزدەگى ەڭ جوعارعى توبە نۇكتەسى
ب - مويىننىڭ نەگىزگى نۇكتەسى - يىق ەڭسەسىندە جۇرگىزىلەتىن سىزىق پەن مويىن جۋاندىعىنىڭ سىزىعىنىڭ قيىلىسقان جەرىندەگى نۇكتە.
ۆ- بۇعانا - كوكىرەك جاقتاعى بۇعانا سۇيەگىنىڭ اياعى.
گ - مويىن - 7 - ءشى مويىن ومىرتقاسىنداعى وستىك وسكىنشەلەر
ز- يىق - جاۋىرىنداعى جوعارعى جاعىنداعى (سىرت جاعىنداعى) اكريومالدى وسكىنشە مەن يىق بۋىنىن بولەتىن ۆەرتيكال جازىقتىقپەن قيىلىسقان جەرىندەگى نۇكتە.
ك- ءتوس - ءتوس ورتاسى
ل- جامباس - جامباس سۇيەگىندەگى (الدىنعى جاقتا) وتە شىعىنقى وسكىنشە.
م- قولتىقتىڭ الدىنعى بۇرىشى - قولتىقتىڭ الدىنعى بۇرىش جاساۋشى اراسىنداعى جوعارعى نۇكتەسى (قولدى ءتۇسىرىپ تۇرعان كەزدەگى) نۇكتەنى انىقتاۋ ءۇشىن قولدى ازداپ كوتەرىپ، دۇرىستاپ تۇرادى
ن- تىزە - تىزە توستاعانشاسىنىڭ ورتاسى
و- قولتىقتىڭ ارتقى بۇرىشى - قولدى ءتۇسىرىپ تۇرعان كەزدە پايدا بولعان قولتىقتىڭ ارتقى بۇرىشى. مۇندا دا ءدال انىقتاۋ ءۇشىن قولدى ءسال كوتەرىپ، قولتىق قاباتتارىن جازۋ ارقىلى انىقتايدى.
پ- بوكسە - بوكسەنىڭ شىعىنقى نۇكتەسى
ر - بەل سىزىعىنىڭ بيىكتىگى - دەنەنىڭ ءبۇيىر جاعىنداعى ىشكە كىرىپ تۇرعان ويىس بولىگىنىڭ نۇكتەسى
نەگىزگى انتروپومەتريالىق نۇكتەلەردى انىقتاپ بولعان سوڭ، ولشەۋ جۇمىسىن باستايدى. ولشەۋ جۇمىستارىن دەنەنىڭ وڭ جاعىنان جوعارىدان باستايدى.
ادام دەنەسىن ولشەۋدى ءۇش ادامنان جاسايدى، ياعني ءارقايسىسى ولشەنەتىن ادام، ولشەيتىن ادام، بەرىلگەندەردى جازىپ وتىراتىن بولىپ بولىنەدى. ولشەيتىن ادام تەز، انىق ىقىلاسپەن ماكسيمالدى دالدىكپەن ولشەيدى، ياعني جوعارىدا ايتىلعان نۇسقاۋلاردى قولدانادى. ەكىنشى ولشەيتىن ادام قالاممەن (كەي قاتەلەردى جوندەۋ ءۇشىن) ولشەنىپ تۇرعان ادامنىڭ داپتەرىنە جازادى، سونىمەن قاتار ول ينسترۋمەنتتەردىڭ (ولشەۋىش) جانە ولشەنىپ تۇرعان ادامنىڭ تۇرىسىنا كوز سالىپ تۇرادى.
ءاربىر ولشەمدى ەكى رەت ولشەيدى، سوڭىنان ونىڭ ورتا ولشەمىن الادى. ەگەر ناتيجەدە 0، 5 سم – دەن كوپ قاتەلىك كەتسە، وندا ءۇش رەت ولشەم جۇرگىزىلەدى، سونان كەيىن قاتتى وزگەرگەن ساندى الىپ تاستاپ، قالعان ەكى ولشەم ناتيجەسىنىڭ ورتاق ءبولىمىن الىپ جازادى. ولشەمدى جۇرگىزۋ ىڭعايلى بولۋ ءۇشىن لەنتانى دەنەنىڭ وڭ جاعىندا قيىلىستىرادى، ياعني اياق جاعى ەمەس، سىرتقى بەتىنەن باستايدى.
نەگىزگى انتروپومەتريالىق نۇكتەلەردىڭ ورنالاسۋ سحەماسى مەن ولشەم بىرلىگىنىڭ ولشەمدەر سحەماسىن داپتەرگە تۇسىرگەن ءجون. بۇل جەردە سىزىقتى رازمەر ولشەمدەرىن ءتۇزۋ سىزىقپەن كورسەتەدى، دوعالى رازمەر ولشەمدەرىن كولدەنەڭ، ۇزىنا بويى دوعالار، ۇزىندىقتار ەكى سىزىقپەن كورسەتەدى. جالپى انتروپومەتريالىق ولشەمدەرىن جۇرگىزگەندە دەنەنىڭ رازمەر ولشەمدەرىنىڭ ورتا سيپاتتاماسىن الۋ ءۇشىن ولشەم ناتيجەسىن ماتەماتيكالىق ادىسپەن تۇزەتەدى.
سونىمەن قورىتا كەلگەندە ايەل دەنە ءبىتىمىن تانىپ ءبىلۋ ءۇشىن ونىڭ تابيعي سۇلۋلىعىن جانە ونىڭ بويىنداعى ءتۇرلى قاسيەتتەردى، ەرەكشەلىكتەردى ءبىلۋ كەرەكتىگىن ايقىندايدى.
IV. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
1. ايەلدەردىڭ بويى نەشە جاسقا دەيىن ءوسۋ كەزەڭىندە بولادى؟
2. پروفەسسور ۆ. ۆ. بۋناك ادامنىڭ دەنە قۇرىلىسىن قانداي تيپتەرگە ءبولدى؟
3. انتروپولوگيالىق نۇكتەلەر قالاي انىقتالادى؟
VII. وقۋشىلاردى باعالاۋ
VIII. ۇيگە تاپسىرما
وقۋ، ادامنىڭ دەنە قۇرىلىسى جايلى انىقتاپ كەلۋ
You Might Also Like
-
بىلىمدىلىك: وقۋشىلاردى الەمدىك دىندەر مەن ونىڭ ىشىندەگى يسلام ءدىنىنىڭ پايدا بولۋى تارالۋى جانە وسى ءىلىمنىڭ قازىرگى قوعامداعى رولىمەن تانىستىرۋ.
-
بالالارعا ناۋرىز مەرەكەسى ناۋرىز كوجە تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ، ونەرلەرىن كوپشىلىك الدىندا كورسەتۋگە ۇيرەتۋ. ادامگەرشىلىككە، سىپايىلىققا، ءبىرىن - سىيلاۋعا كومەكتەسۋگە، كەشىرىمدى بولۋعا تاربيەلەۋ.
