ايىعۋ
I
ءبىزدىڭ جاقتىڭ كوكتەمى ەرتە ويانادى. فيەۆرال ايىنىڭ ورتا شەنىندە-اق كۇن كادىمگىدەي جىلي باستايدى. قالىڭ قاردىڭ استىنان تىشقاننىڭ كوزىندەي جىلت-جىلت ەتكەن ءمولدىر تامشىلار كورىنەدى. سۋعا ەرىگەن قانتتاي قار قارايىپ، ونىڭ سالماعى دا ارتا تۇسەدى. كوبىنەسە ىمىرت جابىلا، باتىستان جىلى سامال ەسەدى. ول قالىڭ قاردى تۇنىمەن كەمىرىپ، تاڭ اتقانشا تىپ-تيپىل قىلادى. (ءبىز، بۇل جىلى سامالدى — «التىن كۇرەك»،— دەپ اتايمىز). ەرتەڭگىسىن كۇن قىزا باستاسىمەن-اق، بەل-بەلەس، كۇللى اتىراپ ويپاڭ-تويپاڭ بولادى دا قالادى. جەر قابىرعاسىنداي كەڭ ادىردىڭ ويىس-ويىسىن قۋالاي قويمالجىڭ سۋلار اسىعىس اعىپ، ۇلكەن سايلارعا تۇمسىق تىرەيدى. ساي تابانىن تىلگىلەپ، سارقىراي جوڭكىلگەن بۇلاققا قامىس شىعىر ورناتىپ، شىرق كوبەلەك اينالدىرۋ قانداي قىزىق!..
اسىرەسە، بيىلعى كوكتەم عاجاپ؛ مارت ايىنىڭ اسپانى كوكپەڭبەك. وسىناۋ بيىكتىكتە شوكىم-شوكىم اقشا بۇلتتار ءۇلپ-ۇلپ ەتەدى. جەر قىرتىسى باتسايى جاسىل بارقىت جامىلعان. اۋەلەپ ۇشقان تىرنالاردىڭ سۇيكىمدى اۋەنى جۇيە-جۇيەڭدى شىمىرلاتىپ جۇرەگىڭدى ەرىكسىز ەلجىرەتەدى.
بۇگىن جەكسەنبى. تاڭعى مەزگىل. بوزتورعايلار توبەمىزدە تىنىمسىز شىرىلدايدى. ىيۋ-قىيۋ ءبىر توپ اۋىل بالالارى قىرعا شىعىپ دوپ ويناپ ءجۇرمىز. ءبىر كەزدە اۋىل جاقتان «قاعاناق باس» ىسقاق دەيتىن بالا الا قۇيىن بوپ جەتىپ كەلدى دە، وسى تۇندە بولعان قولايسىز جاعدايدى حابارلادى.
— ويباي، كولحوز قويماسىنا ۇرى ءتۇسىپتى.
— ونى كىمنەن ەستىدىڭ؟— دەپ، ءبارىمىز ىسقاقتى قاۋمالاي تۇستىك.
— بەكتاي جاكەم ايتتى.
وسى ءبىر جايسىز حاباردى ەستىگەن ءبىز ويىنىمىزدى تاستاي ساپ، جاپا-تارماعاي كولحوز قويماسىنا قاراي جۇگىرىستىك. قىلمىستى زەرتتەۋ جۇمىسى اياقتالعان با، الدە جۇرت تۇگەلدەي ەسىتىپ ۇلگىرمەگەن بە، ايتەۋىر قويما الدىندا ادام از.
— اۋانىستان قاعىلدىق-اۋ!—دەپ، ءبىر بۇكىش قارا كەمپىر كەمسەڭ-كەمسەڭ ەتىپ، جىلارماندىق حالدە تۇر.
— كولحوز بولىپ، قازانىمىز ەندى قايناعاندا بۇل نەسى ەكەن نايساپتاردىڭ، تۇگە! — دەپ، موسقال سارى قاتىن دا كەمپىر ءسوزىن قوستادى.
«نەمدى كۇزەتتىڭ» دەگەندەي قويما كۇزەتشىسى قۇربان شالعا قادالا قالدىق؛ ۇستىندە كونەتوز شاپانى بار. تاقياسىنىڭ استىنان اپپاق شاشى كورىنىپ تۇر. بەلىن كەندىر جىپپەن شاندىپ بۋىپ تاستاعان. ەكى قولىن ارتىنا ساپ، ەرسىلى-قارسىلى تەڭسەلىپ ءجۇر. كىرتيگەن كوزدەرىنىڭ جانارى ءسونىپ قالعانعا ۇقسايدى. ءوڭى قۇپ-قۋ. بۋرىل تارتقان سەلدىر ساقالى پىشاقتىڭ جۇزىندەي وقىس قايقيىپ كەتكەن.
مەن ونى ىشتەي قاتتى ايادىم.
لايمەن پاقسالاپ سوعىلعان قويمانىڭ كوشە جاق قابىرعاسى ۇڭىرەيىپ تۇر. ۇرىلار ادام سىيارلىقتاي ەتىپ تەسكەن ەكەن. پاڭدانا باسىپ، تەسىك ماڭىنا ءبىر قىزىل اتەش باردى.
شاشىلعان ءداندى قۋاتتى تىرناقتارىمەن كوسەپ-كوسەپ جىبەردى دە، «قىت-قىتتاپ» توڭىرەگىندەگى تاۋىق اتاۋلىنىڭ بارىنە جار سالدى.
بەسىنشى كلاستا وقيتىن جۇمابەك دەيتىن شىمشىق كوز كەك كويلەكتى بالا بار كىنانى قۇربان شالدىڭ وزىنە ارتتى.
— ءوي، بۇل كوكنارىپاز قيالي كىسى. كۇزەتشىلىك قولىنان قايدان كەلسىن؟ ءبىر رەت ول كوكنارىگە سىلەيە تويىپ الىپتى دا ەسەگىنە ءمىنىپ، بازارعا قاراي اياڭداپتى. كايىپ ءسۇرىپ كەلە جاتىپ، ەسەكتەن مۇرتتاي ۇشىپتى. سوسىن، مەرتىككەن اياعىن ەمدەپ، اۋرۋحانادا ءبىر اي جاتتى ەمەس پە؟..
بۇل اڭگىمەگە سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، بالالار اڭتارىلىپ قالدى. ءار قايسىسى ءار ءتۇرلى بولجام ايتىپ، كىشكەنتاي جيىن ءبىرتىن-بىرتىن گۋىلدەسىپ كەتتى.
— قۇربان اتام كىنالى ەمەس.
— ەندى كىم كىنالى؟
— كوكنارىگە تويىپ الىپ، ءۇيقتاپ قالعان عوي ول.
— ارينە، سولاي.
— كولحوز استىعىن ۇرلاعان قاي وڭباعان ەكەن؟
— سىرتتان كەلگەن قاراقشى بار دەيسىڭ بە، ءوزىمىزدىڭ اۋىلدان بولار.
قانداي سەبەپپەن ەكەنىن كىم ءبىلسىن، شاريپاش كوپكە بىلدىرتپەي، جيىننان سىتىلا شىعىپ، ءوز جونىنە تايىپ وتىردى. مۇنى كورگەن بالالار پىش-پىش ءسوزدى ودان بەتەر ۇدەتە ءتۇستى.
— شاريپاشتى كوردىڭ بە، زىتىپ بارادى.
— قويماعا تۇسكەن وسى قىزدىڭ اكەسى عوي دەيمىن.
— ءاي، راس، ءبىر كەزدە ونىڭ اكەسى باۋكەسپە ۇرى بولعان دەسەدى جۇرت.
— كوپ بىلجىراماڭدار!—دەدىم مەن، قاتۋلانىپ.
مەن قاتتى نامىستاندىم. نامىستانباعاندا شە! شاريپاشتىڭ ءۇيى ءبىزدىڭ ۇيمەن كورشى تۇرادى. ول مەنىڭ سىرلاس جولداسىم. ەكەۋمىز ءبىر كلاستا وقيمىز. بىلتىر پيونەر لاگەرىندە دە بىرگە بولدىق. مىنا مايتابانداردىڭ كوكىپ تۇرعانى نە وسى؟
— شاريپاش، توقتاشى!
مەن سوڭىنان جۇگىردىم. ول توقتادى.
— سەن نەگە قاشىپ باراسىڭ؟
— جاماندىقتى تاماشالاۋ ءقايبىر جاقسىلىق دەيسىڭ؟ ودان دا ۇيگە بارىپ «ءتورتىنشى بلينداجدى» وقىعانىم ارتىق ەمەس پە؟
— توسىننان كەتىپ قاپ سەن جۇرتتى قاتتى كۇدىكتەندىردىڭ عوي؟
— قالايشا؟
— سەنىڭ كوكەڭە پالە تاڭىپ جاتىر.
ءىىىاريپاشتىڭ ءتۇسى وزگەرىپ كەتتى. ەرىندەرى دىرىلدەپ، كىرپىگىنىڭ استىنان ىستىق جاس ىرشىدى. ول كىلت بۇرىلدى دا اياعىن جىلدام باسىپ، ۇيىنە قاراي تارتتى.
مەن نە ىستەرىمدى بىلمەي، اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم.
«بەكەر ايتقان ەكەم، قاپ!»
II
كۇڭگىرلەگەن داۋىستان ويانىپ كەتتىم. اكەم ەرتەڭگىلىك نامازىن وقىپ وتىر ەكەن. تاڭعى ساۋلە ونىڭ ارقا جونىندا مول ءتۇسىپ تۇر. كەڭ جايىلعان جولاق جاينامازعا قايتا-قايتا قۇلاعان ۇزىن سىرىق اكەمنىڭ قۇج-قۇج ءاجىمدى جەلكەسىنىڭ ۇڭعىل شۇڭعىلى كوزىمە ودىرايىپ وعاش كورىنەدى. قۇس باسقان وكشەسى، ەتسىز ءسىڭىرلى تىرسەكتەرى ءبارى دە ايانىشتى ماعان. كارىلىكتىڭ قىراۋى تۇسكەن بۇل باسقا قاي بايدىڭ سەگىز ورمە قامشىسى تيمەدى؟ مال سوڭىندا ءجۇرىپ كۇستەنگەن بۇل اياققا قاي سايدىڭ، قاي ادىردىڭ شوڭگەسى كىرمەدى؟.. وڭشەڭ جالشى باس قوسىپ، جۋىردا عانا ەل بولدى. كولحوزداسىپ، جاڭا ءومىردىڭ تابالدىرىعىن اتتادى... ءاي، اكە-اي، كۇنىنە ءجۇز جىعىلىپ، ءجۇز تۇرعانشا، ساۋاتىڭدى اشساڭ قايتەدى؟ جاسى الپىستان اسقان جۇمابەكتىڭ اجەسى دە كەشكى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن جوق پا؟!.
— تورەم، قۇلىنىم، جانىم تۇرسايشى!..
مەيىرباندى جۇرەك شىڭىراۋىنان سۋىرىلىپ شىققان وسى ءبىر بيازى انا ءسوزى مەنى ءالسىن-السىن راقات بەسىگىنە بولەدى. مەن قايتا وياندىم. اكەمنىڭ كۇڭگىرلەگەن «راحموتۋللا، راحموتۋللاسىنان» گورى، قادىرمەن اناشىمنىڭ ءۇنى قانداي يناباتتى، اسەرلى، جىلى!.. «تورەم، قۇلىنىم، جانىم!..»
ءۇي ءىشى كۇن ساۋلەسىنە تولى. ساۋلە قۋالاپ، ۇشىپ جۇرگەن شىبىنداردىڭ ىزىڭىندا تىرشىلىك نىشانى بار. اشىق تەرەزەدەن ەسكەن كوكتەم سامالى ۇيقىمدى شايداي اشتى. كەشە ويناپ ءجۇرىپ، شالبارىمنىڭ تىزەسىن جىرتىپ الىپ ەدىم، سونى ۋايىمداپ، تۇرۋعا ەرىنىپ جاتىرمىن. تاقيا، باتەڭكەڭ، كويلەك-ىشتانىڭ مۇزداي جاپ-جاڭا بولسا قانداي جاقسى! وندا، ءتىپتى، ءتۇنى بويى دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي المايتىن ەدىم. ادەمى تىگىلگەن ءساندى، تازا كيىمدەردى تاڭ اتقانشا تورگە ءىلىپ قويۋ وبال-اق ەمەس پە! كيىنىپ اپ، تەتەلەس ءوز قۇربىلارىڭنىڭ الدىنان ويقاستاپ ءبىر رەت ءوتۋدىڭ ءوزى ۇلكەن مارتەبە عوي، شىركىن!..
ايران ۇيىتاتىن، قولىندا ۇلكەن، قىزىل قاۋاعى بار اپام ۇيگە كىردى. ىشىنە ىستىق ءسۇت قۇيىلعان قاۋاقتى ساكى ۇستىنە جايعاستىرىپ قويدى دا، ماعان نازار اۋداردى ول:
— ءو، كوزىڭنەن اينالايىن مولدىرەگەن. مەنىڭ تورەشىم ويانىپتى عوي. شالبارىڭنىڭ تىزەسىن تىگىپ قويدىم. تۇرا عوي، جانىم. تاماعىڭدى ءىشىپ، ساباعىڭدى وقى دا، اكەڭە بارشى. كولحوزدىڭ قوس وگىزىن ءبىر كۇنگە سۇراپ العان ەكەن، ويدا جەر جىرتىپ ءجۇر. اس جەمەي كەتىپ ەدى، قارنى اشقان شىعار سورلىنىڭ. كوجە اپارىپ بەر... مەن دە قوزعالايىن. جاڭا الگىندە بريگادير كەلىپ كەتتى. «ارىق تازالاۋعا بارىڭدار»،— دەيدى. تۇرشى، قالقام!.. كويلەگىڭدى وتقا جىلىتىپ بەرەيىن بە؟..
ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ شىققان انا سوزدەرى مەنىڭ تۇلا بويىمدى قايتا ماۋجىراتىپ، ۇيقى سارايىن كەۋدەمە قايتا ورناتتى.
بىركەلكى مايدا قوڭىر دىبىس قۇلاعىمنىڭ تۇبىندە ىڭىرانىپ تۇرىپ الدى. كوزىمدى اشسام، ءوزىمىزدىڭ تارعىل مىسىق ەكەن. كەرىلىپ-سوزىلىپ توسەكتەن تۇردىم-اۋ، ايتەۋىر!..
اينالا جىم-جىرت. اپام جۇمىسقا كەتىپتى، شەلەكتەگى كوجەنى، ورامالعا ءتۇيۋلى ناندى قولىما الدىم دا ەسىكتى بەكىتىپ، دالاعا شىقتىم. ەگىستىكتە قوس ايداعان اكەمە قاراي اياڭدادىم.
جولشىباي قۇربان شالدىڭ كەنجە ۇلى قاناش كەزدەستى. ارقاسىندا قاپشىعى بار، ارتىنىپ-تارتىنعان.
— ەي، قايدا باراسىڭ؟
ول كۇمىلجىپ، مۇڭدى پىشىنمەن جىلامسىراي سويلەدى.
— اتامدى ناشاندىكتەر قاماپ قويدى. سوعان ازىق-اۋقات، تازا جەيدە، كاكىر-شۇكىر اپارا جاتىرمىن. اعام بولسا كۇنى-تۇنى تۇزدە. تراكتورمەن جەر جىرتىپ ءجۇر. شەشەم بايعۇس ناۋقاستانىپ قالدى. ەكى-ۇش كۇن مەكتەپكە بارعان جوق. ءمۇعالىم اعايلاردان، ءجۇدا، ۇيات بولدى...
اتاڭدى ايىپتاعانى شاتاق ەكەن،— دەدىم مەن، اۋىلداس جولداسىمدى مۇسىركەپ،— قانداي كىنا تاعادى؟
قاناش قاپشىعىن جەرگە قويىپ، اۋىر كۇرسىندى.
— ۇيقتاپ قالعانسىڭ دەي مە، دۇرىس كۇزەتپەگەنسىڭ دەي مە، و جاعى ماعان بەيمالىم... ءتىپتى، تەرگەۋشىلەر مەنىڭ اتاما «ۇرىلارمەن جامپەيلەس ەمەسسىڭ بە؟» دەگەن سۇراق تا قويىپتى... ماسەلە شاتاق باۋىرىم...
— ءىستىڭ اقيقاتىنا جەتپەي، ادامدى جابىرلەمەس بولار. اتاڭ ادال بولسا، ەرتەڭ-اق اباقتىدان شىعادى، — دەدىم مەن، پۇشايمەندىك حالگە دۋشار بولعان دوسىمدى جۇباتقانسىپ، — ناعىز ۇرىلار ۇستالىپ پا قالاي؟
— و جاعىن انىق بىلمەدىم. شاريپاشتىڭ كوكەسىن تەرگەۋگە قايتا-قايتا شاقىرتىپ ءجۇر ەكەن عوي.
— ول راس، كەشە و كىسىگە كولحوز شابارمانى پوۆەستكە تاپسىرىپ، قولىن قويدىرىپ الدى. ءوز كوزىممەن كوردىم.
قوي، مەن ەرتەرەك اۋدانعا جەتىپ، شارۋامدى رەتتەيىن،— دەپ قاناش قاپشىعىن يىعىنا سالىپ، جول جۇرۋگە وڭتايلاندى،— ءوزىڭ قايدا باراسىڭ؟
— قوستاعى اكەمە كوجە اپارام.
— جاقسى!..
ونىڭ ويناقى بۇل سوزىندە ۇلكەن قىزعانىش بار ەكەنىن اڭعارىپ قالدىم. ول — اۋدانعا. مەن — قوسقا. ءبىز جون-جونىمىزگە كەتتىك. مەن تولعانىپ كەلەم؛ «شاريپاشتىڭ اكەسى ناۋقانبايعا وتە وبال. راس، جىگىت شاعىندا ۇرلىق جاساعان شىعار... كازىر ول كىسى قوي اۋزىنان ءشوپ المايدى عوي... ادال ادامدى ءراسۋالاپ، تەرگەۋگە العانى نەسى؟.. قۇبىجىق قىرتىستى بۇل قىرسىق. شاريپاشتىڭ كوڭىل گۇلىن، ارينە، سەمدىرەدى... ال قۇربان شالدىڭ جازىعى نە؟..»
باتىس جاقتان تىمىرسىق، قويۋ قاراقوشقىل بۇلت ويقاستاپ شىعا كەلدى. دۋلىعاسى كوك سۇزگەن بۇلتتىڭ الپامساداي تۇلعاسى ءبىرتىن-بىرتىن ۇلعايىپ، زورايىپ، تۇتاس ءبىر كەۋدە بوپ، مىقشىڭداپ بەرى كەلە جاتىر. دودالانعان قالىڭ بۇلتتىڭ قاپ-قارا جۇزىندە جالقاۋ ناجاعايلار ءالسىن-السىن جىلت-جىلت ەتەدى. جىراقتاعى كۇن كۇركىرى قۇلاققا مۇلدە شالىنبايدى. بۇلت ساقالى تارامىستانىپ، جەر سىيپاپ كەلەدى. رۋسلانداي، بۇلتقا قارسى كۇن كۇمىس ۇزەنگىسىن شاۋجايلاپ بارادى...
مەن اياعىمدى اسىعا باستىم.
III
ءبىزدىڭ ءۇي بيىل قىستاۋدان ەرتە كوشتى. جازعى قونىسىمىز — كۇركىلدەك وزەنىنىڭ بويى. اكەم سالعان جارتىلاي جەر ۇيگە كەپ ورنالاستىق. شىنىن ايتۋ كەرەك، مەن اكەمدى وتە جاقسى كورەمىن. ول كەتپەنمەن ەسكەن بەينەتقور ادام. كلاستا ءمۇعالىمىم؛ «داۋقارايەۆ!»—دەپ، ءتىزىم شاقىرعاندا «مەن» دەپ، ورنىمنان ماقتانا تۇراتىنمىن. «ءوزى تۇيمەدەي-اق قوي»،— دەسىپ، پارتالاس قۇربىلارىم مەنى اجۋالاپ مىرس-مىرس كۇلەتىن-دى. نەسىنە شامدانام؟ تۇيمەدەي بولسام دا تۇيەدەي الىپ ءداۋقارانىڭ بالاسى ەكەنىم راس... شىنتۋايتقا كەلگەندە، مەنىڭ اكەم بالۋان كىسى ەدى! اكەمنىڭ ءبىر ەرلىگى ەسىمدە. مەن وندا تورت-بەس جاسار بوقمۇرىن بالا ەدىم. ءبىز قاراقامىستاعى ناعاشىلارىمىزدىڭ اۋلىنان جاياۋ ارتىنىپ-تارتىنىپ كوشىپ كەلە جاتتىق. و شەتى مەن بۇ شەتى الشاق، دولدانا اققان شىرشىق وزەنىنەن ءوتۋ كەرەك بولدى بىزدەرگە. پاروم جوق. ارباكەش ساۋدەگەر وزبەك جىگىتى لىپ ەتىپ جەتىپ كەلدى دە، اكەمە قولقا سالدى. «ون بەس سوم بەرسەڭ، ارعى بەتىنە وتكەرىپ تاستايمىن». «مەندە بار بولعانى بەس-اق سوم. بالام مەن كەمپىرىمە قانشا الاسىڭ، جىگىتىم؟» «بەس سوم» جارايدى. ارباڭا مىنا ساندىقتى دا سالا سالايىن؟» «بولمايدى امەكى. سۋدىڭ اعىسىن كەردىڭ بە؟ اتىم زورىعادى». «وۋ، مۇسىلماننىڭ بالاسىسىڭ عوي». «جو-جوق!» اكەيىم وتىرا عاپ، ءداۋ قارا ساندىقتى ارقاسىنا ارقانمەن شاندىپ بايلادى دا «بيسسميللا» دەپ، اعىنى جويقىن سۋعا كۇمپ بەردى. ساندىق ىشىندە كاكىر-شۇكىر كوپ دۇنيەسىماقتار بار ەدى. اربا ۇستىندە وتىرعان اپام: «يا ساقتاي گور!»—دەپ، كۇستى ساۋساعىمەن بەتىن باسا قالدى. مەن بولسام، اكەمنىڭ باتىلدىعىنا ماساتتانا، ميىعىمنان كۇلىپ قويام. سۋ ەكپىنى بار پارمەنىمەن ساندىقتىڭ وڭ ءبۇيىرىن قاققىلاعاندا، قاقپاقتاي زور يىق كومپاستىڭ تىلىندەي قىلپ-قىلپ ەتەدى. ساۋداگەر وزبەك: «ولەسىڭ، قازاق، ولەسىڭ، قازاق»،— دەپ، اتىن بوربايلاپ، ىرجاقتاپ كۇلىپ بارادى. بالاعىنان سۋ سورعالاپ، ماڭ-ماڭ باسىپ، اكەم جاعالاۋعا ارەڭ شىقتى...
مىنە، مەنىڭ اكەم قانداي!
ءسويتىپ، ءبىز جاڭا قونىسقا كوشىپ كەلدىك. ەرتە ەگىلگەن اڭگەلەك، جۇگەرى، اسقاباقتاردىڭ جاسىل قۇلاقتارى تۇنگى جاۋىننان سوڭ ەداۋىر ۇزارعان سىقىلدى. قياردىڭ الدى گۇلدەي باستاپتى. كولحوز بەرگەن جيىرما بەس سوتتىق جەرگە تۇگەلدەي ءارتۇرلى ەگىن سالعان ءجايىمىز بار. ەگىستىڭ وسىپ-كوكتەۋى ازىرشە جامان ەمەس. ماڭىمىز وزەن، كول، شالعىنى مول ساز. سىمپىلداپ ۇشقان سۇقسىر ۇيرەكتەردى كورىپ، ەرىكسىز شالقاياسىز. اتتەڭ، كورشى-قولاڭدار بىزدەن شالعاي قونىستانعان. ەلدەن ەرەك جاپان دالادا جالعىز ءۇي بوپ، جاربيىپ وتىرىسىمىز مىناۋ. كەيدە شىرپى، تۇز تاۋسىلعان جاعدايدا ءبىر جارىم شاقىرىم جەردەگى كورشى ۇيگە شاپقىلايمىن. ول زاتتار كەيدە ول ۇيلەردەن دە تابىلا بەرمەيدى.
كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەن. قارا قازاندى وت جالاپ تۇر.
—اپا، ەت اساسىز با بۇگىن؟—دەدىم مەن، ەشكى، لاقتاردى كوگەننەن اعىتىپ جاتىپ.
—ەت جوق قوي، شىراعىم. ءسۇت قاتىپ، كۇرىش بوتقا جاساپ بەرەيىن، جەيسىڭ بە؟
— پالاۋ، كۇرىش كوجە، بوتقا... وسى ءبىر كۇرىش-اق. ابدەن شەكەمە ءتيدى عوي!—دەپ اۋزىمدى بۇرتيتتىم.
اپام قازان ءتۇبىن شاقىر-شۇقىر ەتكىزىپ قىرناپ جۋدى دا، پياز سالىپ ماي شىجعىرا باستادى. كوزىنىڭ استىمەن ماعان سۇزىلە ءبىر قاراپ، ءىش پىكىرىمە ۇڭىلگەندەي شىراي ءبىلدىردى. از-كەم كەيىستىك ءبىلدىرىپ، وزىنشە مەنى ۇرىسقانسىدى.
— ءويتىپ كاساپاتتانبا، شىراعىم، جۇرتتىڭ اۋزى بۇعان دا جەتپەي ءجۇر.
— جۇرتتىڭ اۋزى جەتپەگەن زاتقا ءبىزدىڭ اۋزىمىز قالاي جەتتى؟ وسىدان از كۇن بۇرىن تىم كەمباعال ەدىك قوي؟
اپام ءجۇزىن جىلىتىپ، جۇمساق تىلمەن سويلەدى.
— توعايداعى ۇرقيا اپكەڭدى بىلەسىڭ عوي؟
— بىلەمىن.
— سول اپكەڭ بىزگە ەكى پۇت كۇرىش سالەمدەمە جىبەرىپتى شالتىكباي قايناعادان...
سوڭعى كەزدە ءۇش مەزگىل جەيتىن تاماعىمىزدىڭ دەنى كۇرىش بولاتىن. ال، كۇرىشتەن جاسالعان پالاۋ قانداي تاماشا! ءبىراق ءبىزدىڭ ءۇي ساراڭ بوپ بارادى. كەشە تۇستە پالاۋ جەپ وتىر ەدىك، اس ۇستىنە دومبىراشى ۇسەن جاكەم كەپ قالدى. مۇندايدا ءبىزدىڭ قازاق «ەنەڭ سۇيەدى ەكەن» دەپ، قوناق الدىنا اس تارتۋشى ەدى عوي. ءبىراق مەنىڭ اپام ولاي جاساعان جوق. «ويباي، كەپ قالدى!— دەدى دە، تاماقتىڭ بەتىن داستارحانمەن جاۋىپ، جالما-جان ىدىستى جۇك-اياقتىڭ استىنا ىسىرا سالدى. بۇل ابەستىككە زىعىردانىڭ قالايشا قايناماس! الدىڭگۇنى ديىرمەنشىنىڭ بايبىشەسى: «بالام ناۋقاستانىپ قالىپ ەدى، ءبىر كەسە كۇرىش بەرشى»،— دەپ جالىنىپ-جالپايسا دا، اپام: «جوق»،— دەپ ءمىز باقپاي، اۋزىن قۋ شوپپەن ءسۇرتتى. ادامنىڭ ەر جەتىپ، وي-پاراساتىنىڭ تولىسۋى، قيال-ارمانىنىڭ شارىقتاۋى، ارەكەت قيمىل پروسەسىنىڭ دامۋى تابيعي جاقسى-اق نارسە! ال، باعزى بىرەۋلەردىڭ ەسەيە كەلە وتىرىكشى، ساراڭ، قۋ، زالىم، قاتال، ارام پيعىلدى بولۋى نەسى ەكەن وسى؟ ايلا مەن قاتالدىق اسكەري قولباسشىلارعا مايدان شەبىندە كەرەك-اق شىعار. ال تىنىشتىق زاماندا مۇنىڭ قاجەتتىگى قانشا؟..
IV
مەن ساباعىمدى اپىل-عۇپىل دايىندادىم دا، ورنىمنان تۇردىم. كۇركىلدەككە بارىپ بوي سەرگىتىپ، بالىق اۋلاپ قايتۋدى ماقۇل كوردىم. كەتپەنمەن سازداۋ جەردى قوپارا باستادىم. ۇلكەندى-كىشىلى قىزىل كۇرەڭ شۇبالشىنداردى تەمىر قۇتىعا سالىپ، بەتىن تارس جاپتىم. قارماعىمنىڭ اعاش سابى ولقىلاۋ ەكەن، وتىنحاناعا بارىپ، سولقىلداق، قاتقىل شىبىق ىزدەدىم. قۋراعان بۇتالاردى ارى-بەرى اۋدارىستىرىپ ءجۇرىپ، ۇلكەن ءبىر ءبوز قاپقا تاپ بولدىم. بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ، تورتەۋ!.. ءتورت قاپ. مىنە، قىزىق! ىشىندە نە بار ەكەن؟.. كۇرىش!.. جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى. ۇرقيا اپكەمنىڭ بىزگە جىبەرگەن سالەمدەمەسى ەكى-اق پۇت كۇرىش ەمەس پە ەدى؟ ال مىناۋ، ءتىپتى، كوپ قوي؟! ماسقارا- اي!.. مەنىڭ كوز الدىمنان تونالعان كولحوز قويماسى ەلەستەپ ءوتتى. اباقتىداعى قۇربان شال، وعان سالەم-ساۋقات اپارا جاتقان مۇڭدى قاناش ەسىمە ءتۇستى. مۇمكىن، سەزىكتەنىپ، تەرگەۋگە الىنعان ناۋقانباي جاكەم دە جاپا شەگىپ، تاس تۇرمەدە جاتقان بولار؟ بالكىم شاريپاش تا قاناش سىقىلدى اۋدانداتىپ، پاپاسىنىڭ قامىن جەپ جۇرگەن شىعار؟..
و، اكە، اكە! سەن دە وسىلاي ما ەدىڭ؟ مەنىڭ تۇلىمىمدى سيپاعان سەنىڭ قابارعان قاتقىل الاقانىڭ قانداي لاس ەدى!.. مەنىڭ بالعىن بەتىمە تيگەن سەنىڭ اۋزىڭ، الۋان پالە بۇعىپ جاتقان ارامدىقتىڭ زىندانى ەكەن عوي! مەنىڭ ءسابي ارىما، كىرشىكسىز جانىما، ازاماتتىق وجدانىما تاپا-تال تۇستە، ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە پىشاق سالعانىڭ، بارىپ تۇرعان زۇلىمدىق!.. ولەكسە بەرىپ بولتىرىگىن اسىراعان قاندى اۋىز قارا كوك جال قاسقىردان ايىرماڭ قانشا سەنىڭ؟.. سۇيە بىلگەن بۇل جۇرەك جەك كورە دە بىلەدى!.. مەن سەنى كەشىرمەيمىن، اكە!.. ەشقاشاندا!..
V
ءۇشىنشى كۇن دەگەندە عانا بارىپ ەس جينادىم. باسىمنىڭ اينالۋى، بويىمنىڭ قىزۋى ءالى باسىلماعانعا ۇقسايدى. جۇرەگىم لوبلىپ، كوزىم قاراۋىتادى. استىمدا قالىڭ توسەك، تەرگى بولمەدە جاتىرمىن. تۇرۋعا دارمەن جوق. باس جاعىمدا — سۋسىن، ماي شەلپەك، كىلەگەي جانە كۇرىش بوتقا... كۇرىش بوتقانى كورگەندە جيىركەنە كوزىمدى جۇمىپ، قىش كەسەنى ارمەن قاراي ىسىردىم. تەسىكتەن شىقىلىقتاپ ۇشىپ كىرگەن قارلىعاش بالاپاندارىنا جەم بەرىپ جاتتى. ارانداي اشىلعان ءۇش-تورت سارىاۋىز ورشەلەنە شيقىلداپ ءۇيدى باسىنا كوتەرەدى. ءوز سەمياسىن ادال ەڭبەگىمەن اسىراعان سۇيكىمدى، بەينەتقور قارلىعاشقا ءدان ريزا بولدىم.
اۋىزعى ۇيدە اپام مەن اكەم شاي ءىشىپ وتىرعان ءتارىزدى. ساماۋىردان اققان سۋدىڭ شورىلى، شىلپ-شىلپ ەتكەن اۋىز، قىلق-قىلق ەتكەن وڭەش دىبىستارى قۇلاعىما كەپ جاتتى. وقتا-تەكتە كۇڭگىر-كۇڭگىر شىققان ءسوز بەرى قاراي كەلە جاتقان تراكتوردىڭ گۇرىلىندەي ءبىرتىن-بىرتىن ۇلعايا ءتۇستى.
اكەم قىزىنا سويلەدى:
— ۇرلىق جاساعانىم راس!.. كىم ءۇشىن؟.. سەندەردىڭ قۋ تەسىك تاماقتارىڭ ءۇشىن!..
— كوپپەن كورگەن ۇلى توي دەگەن ەمەس پە، قارا سۋ ىشسەك تە ولمەيتىن ەك قوي،— دەپ، اپام كەڭكىلدەي جىلامسىرادى.— مويىندا، ءبىر قاتەلىك ءوتتى دە... بايبولعىر-اۋ، ەلتايىم ءۇشىن جاساشى وسىنى!...
— ءوي، ءوزىڭ ءبىر سورلى ەكەنسىڭ عوي.
— جالعىزىڭنان ءوز باسىندى ارتىق ساناساڭ، مەيلى ەندەشە.
اكەم اۋىر كۇرسىندى.
— ءحالى قالاي ءوزىنىڭ؟
— دەنەسى ىسسى. اسقا تابەتى جوق. الدەنەلەردى ساندىراقتاپ تۇنىمەن ۇيقى كورمەيدى.
— تاۋىپكە قاراتساق قايتەدى؟
— ءتاۋىبى قۇرىسىن. ايتپاشى سو پالەنى.
— ەندى نە ىستە دەيسىڭ؟
— بار دەرت — كۇرىشتە! كۇرىشتى تاپسىر كولحوزعا!
— بالاڭ ەكەۋىڭ مەنى جاردان قۇلاتقىلارىڭ كەلگەن ەكەن عوي. جارايدى!..
ولار دابىرلاي سويلەسىپ، تىسقا شىقتى.
جۋىردا عانا قاناش ەكەۋمىز قاسقا جولدا كەزدەسىپ ەدىك-اۋ. ءدال سول جەردە، بالكىم، تاعدىر ءبىزدى تاعى دا كەزدەستىرەر. ارينە، مەن وعان «قايدا باراسىڭ؟» — دەگەن سۇراق قويام. ول: «قىرمانداعى اتاما شالاپ اپارام»،— دەيدى. مەن «جاق-سى»..— دەپ ىشتەي قىزعانىش بىلدىرەمىن. «ءوزىڭ قايدا باراسىڭ؟» — دەسە ول، مەن نە دەپ جاۋاپ قايتارام؟.. و، قانداي جيىركەنىشتى!
مەن توسەكتەن تۇرىپ، تەرەزە الدىنا باردىم. ۇستىندە جۇگى بار ءبىر وگىزاربا ۇلكەن جولدى شاڭداتىپ بارا جاتتى. قاپ ۇستىندە جاربيىپ اكەم وتىر. ءداپ ناماز وقىعان كەزدەگى قالپىنان اۋمايدى.ءبىراق بۇل جولعى بەت بۇرىسى قۇبىلا جاق ەمەس، — كولحوز باسقارماسىنىڭ كەڭسەسى.
شاڭ سۇيىلىپ، اربا الىستاعان سايىن، مەنىڭ كوڭىلىمە ۇيالاعان ۋىتتى دەرتتىڭ توز-توزى شىعىپ، ۇلكەن ءبىر دارقان، جاقىن ءومىر جاقىنداپ كەلە بەردى. جۇرەگىمدى بارىمتالاپ، وزەگىمدى ورتەگەن ار-نامىستىڭ اششى ءتۇتىنى ءبىرتىن-بىرتىن ىدىراي باستادى.
You Might Also Like
-
دجەك گارينگتون سورەدەن باستاپ دوپ بارىپ تۇسكەن جەرگە دەيىنگى اراقاشىقتىق قانشا ەكەنىن مولشەرلەپ، وعان كوڭىلى تولماي تۇرعان بولاتىن. دوپتىڭ تۇسىنان ارت جاقتا قالعان سورەگە كوز تاستاپ، ەكى ارالىقتى ك...
