بادىراق
I تاراۋ
تاڭ انىق اتقان جوق. ايدىڭ اياققى قاراڭعىسى. تاڭ الدىنا شەيىن تالىقسىپ كەلىپ، بوي جاساعان ولەتىن ادامنىڭ كوزىندەي اجارلانىپ باعجيعان جۇلدىزدار جەردى الباستىداي باسىپ تۇرعان مەڭىرەۋ قاراڭعىلىققا ءار جەردەن وشتەسىپ، وجەتتەنگەندەي. ءبىراق وزدەرى ەڭكەيىپ باتىپ بارا جاتقام سياقتى.
وسى قاراڭعىلىقپەن ارالاسا ءار اۋىلدىڭ قونىسىندا تۇيەنىڭ اندا-ساندا ب ا ق ەتكەن داۋىسى ەستىلەدى. جىلقى كىسىنەيدى. ءتارىزى بۇل وڭىردەگى اۋىلدار كوشىپ جاتىر. جەر سالقىنمەن كوشپەسە بۇگىنگى كەشتەگى قوزى-لاق جەتە المايتىن كەر بالانىڭ شەلىندەي ءبىر بۇيرات قۇم ەدى.
سوندىقتان قاتىندار ءسۇتتى ءپىسىرىپ، ۇيىتپاي تۇرىپ تۇلىپقا قۇيىپ، ىڭىردەن باستاپ ءۇيدى جىققان. قومنىڭ ارقانى تەسىن قىسقان تۇيەلەر باقىرادى.
ءبىر جەردەن قىزعىش قۇس ۇشتى، ويقىر دەمەي بىرەۋ جورتىپ، بىرنارسە قاراپ كەلە جاتقانداي. قىزعىش وسىدان ۇشىپ ەدى. بۇل بالا كۇرەڭگە توقىم سالىپ جايداق ءمىنىپ، بايدىكىنە قونعان ەكى قوناقتىڭ اتىن ىزدەپ جۇرگەن قويشى ەدى. قويشىنىڭ اتى بادىراق. قويشى كوشىپ كەلە جاتقان اۋىلدىڭ جانىنداعى قوڭىر بەلەسكە تامان كەلىپ، كۇرەڭىنەن توپ ەتىپ ءتۇسىپ، جانتايىپ جاتا كەتتى.
بادىراق — بايدىڭ جالشىسى. جاسى جيىرمانىڭ ەكەۋىندە، ورتا بويلى، دەمبەلشە، جاۋىرىنى قاقپاقتاي، جاس جىگىتتىڭ الىبى ەدى. توبەسى بيىكتەۋ، شەكەسى تورسىقتاي، بۇركىت قاباق ەستى جىگىت. ارىسقا ءتۇسىپ الىسقاندا جاۋىرىنى جەرگە تيمەي جۇرگەن، كەۋدەسى ەسىكتەي، بالتىرى بەسىكتەي بال ۋلى، قۇلاما جارلاۋىت كاباك استىنا وتى ويناي بىتكەن قوي كوزى كەدەيلىكتىڭ نەشە الۋان ەزگىسىنەن، جالشىلىقتىڭ جانشۋىنان جاسقانىپ، قىلاۋ قۇرلى كورەتىن ەمەس. وزگەشە ءبىر وتتى قايرات قايراۋلى تۇرعانداي. نەگە سالساڭ سونى جالبىراتىپ تۇسەتىن وتكىر الماس.
بۇل اكە-شەشەسى جاسىندا ءولىپ جەتىم، پاناسىز قالعان قويانباي دەگەن بالا ەدى. ءبىر جۇت جىلى مۇنىڭ شەشەسى بولعاندا قوي تابا الماي، قوياننان قالجا جەگەن ەكەن. سوندىقتان مۇنىڭ اتىن قويانباي قويا سالىپتى.
مىنە، قويانبايدىڭ سول كۇننەن باستاپ قوزى باعىپ، قوي جايىپ، جان ساۋعالاپ كەلە جاتقان اۋىلى — قويانكوز اۋىلى. قويانباي قويانكوز اۋىلىنىڭ اركىمىندە-اق جۇرگەن. اسىرەسە كوپتەن كۇلىمەن كىرىپ وتىمەن شىعىپ كەلە جاتقان ءۇيى — وسى ساعىندىقتىكى.
قويانباي قويانكوز اۋىلىنا پايدا بولىسىمەن-اق، اتانىڭ اتى بۇل اۋىلدىڭ ۇرعاشىلارىنا وعاشىراق ەستىلگەن بولاتىن. قويشىنىڭ اتىن قويانبايلاپ شاقىرا بەرۋ، جارىقتىق قويانكوز اتانىڭ اتىن الا كەتىپ، ارۋاعىن تەبىرەنتۋ سياقتى بولعان سوڭ، قويانكوز اۋىلىنىڭ ۇرعاشىلارى قويشىعا جاناما ات جاساپ، قويانبايدى تاستاپ بادىراق دەپ اتاقتاعان.
ساعىندىق بيلىككە تالاساردا دا قويانباي ءبىر ءۇي بولىپ، بادىراق جەرشىلباي بالاسى دەلىنىپ، حاتقا دا تۇسكەن. قويانكوز اۋىلىنىڭ اتاعان بادىراق اتىمەن توڭىرەكتەگى اۋىلدار دا وسىلايشا اتاپ كەتكەن. ونىڭ ءبىر توعالىعىن، قايراتىن ءوز جالشىلارىنا ۇلگى قىلعاندا «مالشى بولساڭ — پادىراقتاي بول، ول ساعىندىقتىڭ ىرىسى عوي»، — دەسىپ وتىراتىن. ءسويتىپ، جالشى قويانبايدىڭ العاشقى ازان شاقىرىلىپ قويعان اتى — قويانباي اتى ءقازىر ءبىرجولا ۇمىتىلعان. بۇل اتىراپتاعىلار ونى قويانباي دەمەي، بادىراق دەيتىن ەدى. سوندىقتان بۇل قويشىنىڭ قويانباي اتىن قويا تۇرىپ، اۋىلى قويعان بادىراق اتىن قالامعا الدىق.
بۇل ءوزى تەپسە تەمىر ۇزەدى. وسى قايراتىنىڭ ۇستىنە تۇك ەرىنبەيدى، بالا-شاعاعا دەيىن ونى جۇمسايدى، قويدى دا باعادى، وتىندى دا الا كەلەدى، قيدى دا ويادى، قۇدىق تا قازادى. قوناق كەلسە مال دا سويادى، قازانعا سۋ قۇيىپ، وتىندى دا جاعادى. قىسقى بوراندا جىلقىعا كەتەدى، جازدا بيە دە ساۋادى، ساماۋرىن دا قويادى. ەل كوشسە ساعىندىقتىڭ جۇگىن تۇيەگە جالعىز ارتىپ، ەلدەن بۇرىن جونەلتەدى.
مىنا قارا شاعىر قول اتان تۇيەسىن باقىرتىپ، كەرەگەسىن قومداپ جاتقان اۋىل ساعىندىق بايدىكى. ساعىندىق جۋان جەردەن شىققان بەلدى باي، اۋىر داۋلەتتى، مالى مول ادام. ءۇش قاتىنى بار. باستاپقى بايبىشەدەن ۇل جوق. جالعىز-اق ۇرعاشى تارعىل مىسىقتاي ءبىر قارا قوجالاق بويجەتكەن قىزى بار. بۇل قىزعا ەكى قىرىق بەسىنىن مالىن الىپ، جيىرما ەكىگە كەلگەن قىزىن ءالى دە جاس دەپ بەرمەي وتىر. ساعىندىقتىڭ بۇرىن اتقامىنەرلىكتەن تاپقان مالىنىڭ ۇستىنە مىنا قىزدى ءبىر قىلشىق ايراندى، ساسىق باي ون ۇشتەگى جالعىز ۇلىنا ايتتىرىپ، ساعىندىقتىڭ مالى توتەنشە كوبەيىپ، اسىرەسە قوراسى قويعا دوڭگەلەنىپ كەتكەن.
ال ورتانشى قاتىنى پۇشپاعى قاناماعان ادام. ونىڭ دا ءۇيى بولەك. بايبىشە وسىلاردىڭ ەشبىرىنە قوسىلمايتىن بولەك اۋىل. ساعىندىق وتكەن جىلى كۇزدى كۇنى قالىڭ مالىن تولەپ ءۇشىنشى قاتىنى جەڭسىكتى العان.
جەڭسىكتىڭ جەلەگى باسىندا. بۇل بايبىشەنىڭ بوساعاسىنا كەلىن بولىپ ءتۇسىپ وتىر. تۇسكەلى وسى ءۇيدىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعادى. ءوزى اۋىلداعى بەينەتتىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ، ابدەن ءپىسىپ-قاتقان كەدەيدىڭ قىزى. «بالانى جاستان، قاتىندى باستان» دەگەن ماقالدى ۇعىپ العان تولارساق بايبىشە قاتىندىققا ىسىلماعان توماعا-تۇيىق توقالدى تۇقىرتا باۋراپ العان ەدى. وتباسىندا ءوزى بوستەك كورپەسىن استىنا سالىپ الادى دا، بارلىق جۇمىسقا باسالقالىق ايتىپ، توقالعا تىنىم بەرمەيدى.
جۇمىس، شارۋا جاعىنان جەڭسىك توقالدىڭ بايى وسى سياقتى. ويتكەنى تولارساق بايبىشە ساعىندىقتى دا بيلەيدى.
ساعىندىقتىڭ ساقالى بۋرىل تارتىپ، كوزى قىزارىپ، ىرىڭدەي باستاعان. ونىڭ جىلى قويان، مىنە بيىل ەلۋدىڭ ەكەۋىندە.
ساعىندىق جەڭسىكتى اسا جەك كورمەيدى، ونىڭ ون، جاقتا سالۋلى تۇرعان قارا تەكەمەتىنىڭ ۇستىنە جاتقىسى-اق كەلىپ تۇرادى. توقالدى باي ءبىر شيكى وكپە كورۋ ءۇشىن العان. اندا- ساندا قوينىنا كىرىپ، قولىنان ۇستاسا، جۇرەگى جاس جىگىتتەي لۇپىلدەپ-اق كەتەدى. توقالدىڭ ساۋساعىنىڭ جالىنى كارى دەنەسىن جىبىتكەندەي بولادى. ءبىراق تولارساقتان اسا المايدى. جازاتايىم، ساعىندىقتىڭ توقالدىڭ توسەگىنەن تۇرعان كۇپى باسىن سالبىراتىپ ۇزاق كۇن بويى ءنار تاتىرمايدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە قاعاجۋلاپ ساعىندىقتى دا، جەڭسىكتى دە جەردەن الىپ، جەرگە سالادى.
كۇنى قاراڭ كۇندەستىك جاس جەڭسىكتى وسىلاي شىدەرلەگەن سوڭ، ول ىشىنەن ءوزىن-وزى جەگىدەي جەيتىن، اھىلايتىن - ۇھىلەيتىن. ءبىراق ودان ەشتەمە شىقپايتىن. اياعىندا بايالىشتىڭ جالىنىنا اندا-ساندا ءبىر سۋ بۇرىككەندەي بويىن سەرگىتۋ ءۇشىن، جازعا سالىمنان بەرى الگى بالا كۇرەڭىمەن كەلىپ اۋىل ارتىنداعى دوڭەستىڭ استىنا ءتۇسىپ، توسىپ وتىرعان قويشى بادىراقپەن كوڭىل قوسقان.
بادىراق جانتايىپ جاتقان. قوڭىر بەلەستى الا كەۋەڭدە اعاراڭداپ اسىپ، اق شىت كويلەكتى جەڭسىك جەدەل باسىپ بادىراقتىڭ قاسىنا كەلىپ، موينىنان قۇشاقتاپ، بۇراڭ ەتە تۇسكەندە، ەرىنگە ەرىن لىپ ەتىپ جابىسا كەتتى. بەلەستى قۋالاي سوققان تاڭ قاراڭعىسىندا قوڭىر جەلمەن جەڭى جەلبىرەگەن وتتاي لاپىلداعان بىلەكتەر اپ-ساتتە ايقاسىپ قالدى. شوپىلدەگەن ءسۇيىس. بەينەتتىڭ ۋىندا شيراعان الۋەتتى بادىراق جەڭسىكتى جەدەلدەي باۋراپ، باۋىرىنا قىسادى.
جەل ۇشىرىپ، بالدى قۋرايعا جابىستىرعان اراداي، جەڭسىك جىگىتتىڭ باۋىرىندا تالىقسىپ، ازەر عانا قوزعالا بايدىڭ جالشىسىن ءشوپ-شوپ سۇيەدى، جان-تانىمەن سۇيەدى. قويشىسىن دەپ قورلاماي قولىن قىسادى. بۇل ءبىر ولاردىڭ ىندەرىنشە ۇلى بازار ەدى.
اي جارىمنان بەرى بايبىشە توقالدى اڭديتىن. بۇلاردىڭ اندا-ساندا وتباسىندا وزگەنىڭ كوزىن الا بەرىپ، قاس قاتىسقانىن بايبىشە ءبىر شالىپ قالعان. ىشىنەن ول بۇعان قاتتى قۋانعان. كۇندەردىڭ كۇنىندە ىسىلا ءتۇسىپ، بايدى باۋراپ، مال مەن جاندى بيلەپ كەتۋگە ءقاۋپى بار توقالعا كۇنى بۇرىن قام قىلۋعا مىنا قاس قاعىسۋ ويدا جوقتا بايبىشەگە تۇسكەن ولجا ەدى. سوندىقتان تولارساق وتىرسا دا، تۇرسا دا جەڭسىك پەن بادىراقتىڭ قوزعالىسىن مىسىقتاي باقىلايتىن. بايبىشەنىڭ كۇدىگىن كۋالەندىرەتىن الدەنەشە قىلىقتى كوزى شالىپ قالعان.
بايبىشە دالاعا قۇمان الىپ دارەتكە شىعىپ كەلە جاتقاندا بۇزاۋ بايلاپ جاتقان جەڭسىكتى جاۋلىعىنىڭ ۇشىنان بادىراقتىڭ تارتىپ، ويناپ تۇرعانىن كوزى كورىپ قالدى. وسىنىڭ ءبارىن بايبىشە شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ءوزىنىڭ سۇمدىق جينايتىن وي تۇكپىرىنە تىعا بەرگەن. مىنا الاگەۋىمدە ءدوڭ اسىپ، الىستاپ جەكە شىققان جەڭسىكتىڭ جۇرىسىندە ءبىر بالەنىڭ بارلىعىن بارلاپ تۇرعان بايبىشە دە بۇرىننان قۇلاعىن بۇراپ جۇرگەن ساعىندىقتى جەتەلەپ، ىلە-شالا دوڭگە شىعا كەلدى.
تولارساقپەن ساعىندىق دوڭگە شىققاندا جەڭسىكتى شىبىقتاي مايىستىرىپ، بادىراق سۇيىگى تۇرعان ەدى. جوتاداعى قاراڭداعانعا كوزى تۇسكەن توقال بادىراقتىڭ قۇشاعىنان اساۋداي ىرشىپ شىعىپ، ۇيگە تارتتى. ال بالا كۇرەڭگە قارعىپ مىنگەن بادىراق ارى قاراي شاۋىپ الا جونەلدى.
ءبىراق ساعىندىق قاراڭداعان قارا نوبايىنان شولعانى بولماسا، كىم ەكەنىن انىق بايىپتاي المادى. سوندادا بولسا ول توقالىنىڭ ويناسى كىم ەكەنىن ۇقتى.
ساعىندىق ءدوڭ ۇستىندە قورباڭداپ جەڭسىككە جۇگىرگەنىمەن، ول ەلىكتەي ۇشىپ ۇزاپ كەتتى. بۇل جەردە باي دا، بايبىشە دە قىڭق ەتىپ جاق اشقان جوق. ويتكەنى ول ۇيىندە قونىپ جاتقان ەكى سىيلى قوناقتان يمەنگەن ەدى.
II تاراۋ
كۇن شاڭقاي ءتۇس. اسپان اينالعان ىستىق. جىڭىشكە توعان شانىڭ شيلەۋىت بويىنا توپىرلاي قونعان ىعى-جىعى اۋىل. سيىردىڭ دەگدۋگە جايىپ قويعان اق جاپپاسىنداي ۇيمە-جۇيمە يتارقا، جاپىر-جۇپىر جاپپا. جۇلعان تىرناداي سورايعان كۇزدەۋلى تۇيەلەر شيلەرگە الا بۇيدالارمەن تۇقىرتا بايلاۋلى تۇر. كۇمىستى ەر-توقىمدى كوش اتتارى اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناپ، قالماقشا بايلانعان. يتتەردىڭ ءتىلى قارىستاي بولىپ شي تۇبىندە سولىقتايدى. اۋىلدىڭ ارت جاعىنداعى دوڭەسكە شانشىلعان قارا شاشاقتى قاراعاي نايزا كوككە ءتاۋ ەتىپ تۇر. كولەڭكەسىز جەردەگى ادام بالاسىن كۇن ىستىعى سارتتىڭ شاشلىعىنداي پىسىرەدى.
كەشە ەكىندىدەن تۇيەگە قوم قويعان ەلدىڭ ءبارى مۇرتتاي ۇشىپ تىرايۋلى. مامىق كورپە-جاستىقتىڭ ۇستىندە ساعىندىق تا ازبان قوشقارداي قورىلداپ ۇيىقتاپ قالىپتى. وعان تاياۋ جاۋلىعى جالپيىپ، شاشى دۋدىراعان تولارساق بايبىشەنىڭ دە مۇرنى بىرقىراپ، قاراگەر ءتوسى اشىلىپ، ەمشەگى سالبىراپ جاتىر. نە بولعانىن بىلمەيدى.
وزگە دە يتارقانىڭ بىرىندە پىسىقسىپ ءىس ماشينانى قولىنا العان بويجەتكەن سارى كويلەكتىڭ ەتەگى ماشينا القىمىنا بۇرالىپ، مۇردەم كەتىپ ول جاتىر. وزگە ۇيلەردىڭ ءبارى دە وسىنداي ءالى ۇيقى قۇشاعىندا.
قارالا تەكەمەتتى ۇستىنە ايقارا تاستاعان ءبىر يتارقا وقشاۋىراق قونىپتى. مۇنىڭ اۋىز جاعىندا بالا قويشى بادىراق قىرىقتىق قايراپ وتىر. يتارقانىڭ ىشىندە جەڭسىكتىڭ جەلەگى جەلبىرەپ، اق ماڭدايىنىڭ استىنداعى ۇيقىسىز قارا كوزىنەن نۇر وينايتىنداي. كەلىنشەكتىڭ ءازىل ءسوزىنىڭ جەتەگىنە ەرىپ العان بادىراق قايراعان قىرىقتىققا بارماعىم كەسىپ الىپ، اق شۇبەرەكپەن بايلاپ جاتىر.
جەڭسىك بادىراققا مەلشيگەن مەستەن مىس شىعىرشىقتى، شۇڭعىل ساپتىاياقپەن مولتىلدەتىپ قىمىز ۇستاتا بەردى. بادىراق ءىشىپ جىبەرىپ «جەڭگەم سىيلاپ بەرگەن سوڭ ىشىمە سىيسا جارادى»، — دەپ، امالسىز العان سىڭايسىپ، قىمىز بەتىندەگى قارا كەلتەك قىلشىقتى سۇيەلدى ساۋساعىمەن ءىلىپ تاستاپ، تارتىپ جىبەرگەن. وزگە جان تۇياق سەرىپپەيدى. جالعىز-اق قويشى مەن توقالدىڭ كوز جانارلارى ويناي ايقاسىپ، ازىلگە ءازىل جاراسىپ وتىر.
قورادا قوي دا، قوزى دا ەكى بولەك ءيىرۋلى تۇر. قىرىقتىق كەسىپ قۇرتتاعان قويلار مەن شىبجىڭداعان ەشكى كەبەنەك بولماسا، وزگە قويلار ءبىرىنىڭ باۋىرىنا ءبىرى تىعىلىپ، باستارىن سايالاتىپ، تىرپ ەتەر ەمەس. ەلپەڭدەگەن ەشكىلەردى «شايت» دەپ قويىپ، قىمىزدى سىڭعىتىپ بادىراق وتىر.
جەڭسىك يتارقادان شىعىپ ءبىر كەرىلدى دە، جان-جاققا كوز جىبەرىپ ءبىر شولدى. توڭىرەك جالپاعىنان ماۋجىراپ جاتقان تىنىشتىق كۇيدە ەدى. كەلىنشەك مۇرنىن جۇلىپ بوسانعان قارا اتاندى شي بۇراپ، قايتا بايلاپ، يتارقاعا كەلگەندە قىرىقتىعىن الا سالا بادىراقتىڭ ءوزى وڭمەندەپ يتارقانىڭ ىشىنە كىرىپ بارا جاتىر ەدى. كەلىنشەك جان-جاققا قاراپ تاعى ءبىر ەسىنەپ الدى دا، ەڭكەيىپ يتارقاعا كىردى. ساۋدىراعان ساقينالى اق ساۋساق، شورتاننىڭ باۋىرىنداي بىلەگى جارق ەتىپ، يتارقانىڭ ەسىگىن قىمتاي بەردى.
ەداۋىر مەزگىل ءوتتى. بادىراق پەن جەڭسىككە تيگەن وڭاشا قىزىق تويدىرماي ماناۋراتىپ جاتىر ەدى. وسى كەزدە اۋىلدىڭ قويى قوزىنىڭ ۇستىنە كەلىپ، جامىراپ كەتتى. قويدىڭ داۋسىمەن اۋىلدىڭ ءبارى ويانىپ، ءبىرى باقانىڭ ءبىرى سويىلىن الىپ، جابىلا جۇگىرىپ قويعا باردى. كەبىسىنىڭ باسىن اياعىنا ءىلىپ، دامبالىنىڭ باۋىن سالبىراتىپ ساعىندىقتا جۇگىرىپ كەلەدى. ساعىندىقتىڭ الدىندا، قويشى مەن قوزىشىنىڭ اۋزى-باسىنان سورعالاتىپ، بەياپار بايبىشە جاۋىرىنا ساۋىسقان قونعان جاۋىر بيەدەي شىبجىڭ-شىبجىڭ ەتىپ ول ءجۇر.
جۇرت قويدى ءارى قۋىپ، بەرى قۋىپ، اۋىلعا يكەمدەپ كەلەدى. قويشى بولسا ءالى جوق. ساعىندىق پەن تولارساقتىڭ كوزىنە قويشى تۇسپەيدى. «قويشى قايدا؟»—دەگەن اركىمنىڭ اق داۋىسى ساعىندىقتى شيرىقتىرىپ جىبەردى. «بۇل بىزگە قىلماعانى قالماي، تايتاڭداي توبەمىزگە شىعىپ العان جوق پا»، — دەپ بايبىشە وتقا ماي قۇيعانداي سامپىلداپ سويلەپ كەلەدى. «وسىنى قويانكوزدىڭ جالعىزىنداي تىم تايتاڭداتىپ جىبەردىڭدەر، جالشىنى وسىلاي ۇستاۋشى ما ەدى»، — دەپ، بايبىشەنىڭ باۋىرى تولەپبەرگەن:
— سارجالاق بادىراق سۇمەلەك ءداۋ دە بولسا انا يتارقادا شىعار، — دەپ، بايدى ودان بەتەر جاۋىقتىردى.
باي:
— بادىراق، ءاي بادىراق، شىق بەرى، — دەپ ايقاي سالدى.
كەشەگى ىڭىردەن بارلىق جۇكتى جاڭعىز ارتىپ، كۇن-تۇن مىزعىماعان جازعان بادىراق جەكە تيگەن جەڭسىكتى قۇشاقتاي ءسۇيىپ جاتىپ، بالبىراپ بارىپ ۇيىقتاپ كەتكەن ەدى.
بايىنىڭ مىنا ايقايىنان شوشىپ ويانعان جەڭسىك بادىراقتى تاقىر قولتىقتان ءبىر ءتۇرتىپ وياتىپ جىبەرگەندە، ۇيقىلى كوزىمەن سوپاڭ ەتىپ بادىراق ۇيقى-تۇيقى كۇيدە يتارقادان شىعا كەلدى. شوشىپ ويانعان ۇيقىنىڭ اسەرى مە، يتارقادان جار كەتىپ بادىراققا ىلە-شالا توقال دا ءبىر كورىندى دە، «مۇنىم نە» دەگەندەي، جالت بەرىپ قايتادان يتارقاعا كىرىپ كەتتى.
تولارساق بايبىشە جاۋتاڭداپ كەلىپ:
— ءيتىم، انە كوردىڭ بە، قالاي ەكەن، — دەپ ساعىندىقتى ساباۋىمەن ءتۇرتىپ قالدى. جامىراعان قويدىڭ قوزىسىن اۋىلعا كوگەندەۋگە ايداپ كەلە جاتقان جاننىڭ ءبارىنىن كوزى باسى-كوزى ۇيپالاقتانعان بادىراق پەن بادىرايىپ تۇرىپ توقال شىعىپ كورىنگەن يتارقادا ەدى.
قىرىقتىعى قولىندا، ەمپەڭدەپ، قۇرتتاعان جىلقىداي كيرەلەڭدەپ بادىراق قويعا كەلگەندە ءبىر كەمپىردىڭ قولىنداعى باقاندى جۇلىپ العان ساعىندىق وڭتايىنا كەلىپ قالعان قويشىنى قوس قولىمەن تابانداپ تۇرىپ كوك جەلكەدەن كوسىپ قالعاندا بادىراق اۋزىن باقاداي اشىپ،تىراڭ ەتە ءتۇستى.
قاتىپ قالعان قايىڭ قارا باقان قاراقۇستان ايقارا تيگەندە كوزىنىڭ وتى جاسىنداي جارق ەتە قالدى. ءۇنى شىقپادى. ودان ارعىسىن بادىراق بىلگەن جوق. بادىراقتىڭ جانىنا قانشا باتقانى بىزگە دە ءمالىمسىز. جالعىز-اق جامىراعان قويدى قوزىسىنان اجىراتىپ، ورىسكە جىبەرگەن شاقتا اۋزىنان قارا قانى اعىپ توپىراقپەن يلەكتەنىپ جاتقان بادىراقتان باسقا ءشيلى تاتىرقايدان وزگە ەشنارسە كورىنبەيتىن ەدى.
III تاراۋ
كۇن كوكتىڭ ەتەگىنە ەلبىرەپ ىلىنە بەرگەندە، جۇرتىنان قوزعالعان اۋىلداردىڭ كوشى الەم-تاپىرىق بولىپ ارالاسىپ كەتتى. توڭىرەك يۋ-قيۋ. ۇكىلەگەن ەكى-ۇش بالا، جىلقىشى جىلقىنى جەدەلدەتە جيناپ-ايداپ، كوشتىڭ الدىنا شىعاردى. قىزىل قىرعاۋىلدى، قىرمىزى كىلەممەن اشەكەيلەنگەن كوشتىڭ ەڭ الدىندا قوقاننىڭ قۇراندى ەرىن ەرتتەتىپ، ۇيدەي بولىپ بوز ات مىنگەن بايبىشە بارلىق كوشتى جەتەلەپ كەلەدى.
تەگەرمەش ەتىپ سوڭعى ۇلگىمەن جاسالعان قارا قۇندىز كامشات بورىكتى اق ماڭدايعا قيعاشتاتا، شەكەگە سالعان ەكى قىز قاتار كەلەدى. جەزدى قامشىمەن توگىلتە قامشىلاعان، كۇمىسكە بولەۋلى اتتاردى اۋىزدىعىمەن الىستىرىپ، تۇيەدەن اۋعان كىلەمنىڭ پۇشپاعىنان تارتىپ تۇزەتەدى دە، ارتتارىنا قاراپ ساقىلداپ كۇلەدى.
قالىڭ كوش سوزىلىپ ويدان دەڭگە شىققاندا، ەنەسىنەن ايىرىلعان قۇلىن-تاي بالاداي شىرقىرايدى. ءار جەردە ىلىققان يتتەر ۇليدى.
كوشتىڭ جۋان ورتاسىنداعى شاڭىراق سالعان قارا ىڭگەنگە ىلەسىپ، تۇيەنىڭ قومداعان ۋىعىمەن تىركەلە، قۇلىندى تورى بيە كەلەدى. بەلىنە تۇيەنىن، جالبا جابۋىن كولدەنەڭ سالا سالىپ، باسىن الا قۇرمەن نوقتالاعان بيەنىڭ ۇستىندە شاشى دۋدىراپ جالپىلداعان ادام كورگىسىز الباستىداي ايەل. بۇتىنداعى كونەتوز بالاعى جىرىم-جىرىم دامبالدان باسقا ۇستىندە لىپا جوق. اۋزى-باسى قارا قوجالاق كۇيە. موينىندا قۇرىم كيىزدىڭ جالباسى تەسىپ ىلىنگەن. بۇل قۇرىم ۇستىنەن تارام-تارام بولىپ اققان قامشىنىڭ قانىمەن ساتپاقتالعان ەكى ەمشەكتى جابۋعا جەتپەيدى.
ەكى قولى ارتىنا مىقتاپ بايلاۋلى، اياعى اتتىڭ باۋىرىنان الا جىپپەن تارتىلىپ بايلانعان.
بۇل كەشە تۇستەگى قوزى جامىراعاندا بادىراقتى قوينىنان تۇرعىزىپ جىبەرگەن ساعىندىقتىڭ جاس توقالى جەڭسىك ەدى. كەشەگى قىزىق بۇگىن مۇنى مىنە وسىنداي ازاپقا تۇسىرگەن. جەڭسىكتىڭ كەشە يتارقادان بادىراقتى شىعارىپ جىبەرۋى بايبىشەنىڭ دە، سول جەردەگى ەلدىڭ دە «نامىسىن» قوزدىرعان. قاتىننىڭ ءتورت جاعىنان ءتورت قازىق قاعىپ كورگەن. ۇستىنەن قوي ايداعان. قۇرىم كيىزبەن ۇشىقتاعان، قىرىقتىق قىزدىرىپ دەنەسىن قارىعان، ەكى بۇرىمىن شورت كەسىپ تاستاعان. تۇنىمەن سول قازىققا تاڭۋلى جاتىپ، ەل كوشكەن سوڭ موينىنا قۇرىم ءىلىپ، بەتىنە كۇيە جاعىپ، اۋىلدى ءۇش اينالدىرعاندا، تورى بيەگە جالاڭاش تاڭىپ، قارا ىڭگەننىڭ ۋىعىنا تىركەگەن.
بۇل قويانكوز اۋىلىنىڭ اتا-باباسىنان قالعان، وسىنداي قۇل-قۇتانمەن شاتاسىپ سۇيەك سىندىرعان بۇزىقتارعا ىستەيتىن ەجەلگى جازاسى ەدى.
وسىنداي «تاماشانى» كورۋگە تۇيەلەرىن جەتەكتەگەن ءار ءۇيدىڭ قاتىندارىنىڭ داۋىسى سىڭقىلداپ شىعىپ، ويداعى-قىرداعى وسەكتى قوقسىتىپ كەلەدى.
— ول دا عانا مۇندار-اي، قويشىمەن قوسىلعانى نەسى ەكەن، - دەيدى جەڭسىكتىڭ الگىندەي ءتۇرىن كورىپ جانىنان وتكەن كەلىمشەك جىرقىلداپ كۇلىپ، بەتتەرىن شىمشىلايدى. بوزبالالار جەرگە تۇكىرىپ، قىز-قىرقىندى قاعىتىپ، «سەن دە سونداي بولاسىڭ»، — دەسەدى. قاسىنا ەرتكەن ساۋدىرلاق ءۇش كەمپىردى اڭگىمەگە تارتقان تولارساق بايبىشە جاۋ مۇقاتقانداي تاسقىنداپ سويلەپ، قارا اتتىڭ، ۇستىندە ەسىپ كەلەدى.
مۇنىڭ ۇستىنە وڭشەڭ تاي-بايتالعا مىنگەن كەدەيلەر ءبىر توپ سيىردى توپىرلاتىپ قۋىپ تىقتى، سيىردىڭ بىرنەشەۋىنە كەدەيلەردىڭ جۇگى ارتىلعان. ۇستىنە شي تەڭدەلگەن قونىر الا وگىزدىڭ ارتىنا تىركەۋلى، اياعى ورەلەۋلى ءبىر جالاڭاش جاياۋ كەلەدى. باسى-كوزى كونەكتەي كوكالا، ءۇستى-باسى شيەدەي قان. ەكى قولى ارتىنا تاڭۋلى، ابىرويى اشىق، بەت-اۋزى كۇيە، مۇنىڭ دا موينىندا قۇرىم كيىز. ەكى تاقىمداعى قارا شىلبىر سەكسەۋىل بۇراۋمەن بۇرالىپ، بۋناپ تۇر.
سيىردى قۋىپ ايداسا، تۇساۋلى جاياۋ ەلىكتەي ۇشادى. بۇل دا كوشتەگىلەر ءۇشىن ۇلكەن «تاماشا» بولدى. بۇل — كەشە تۇستەگى قوزى جامىراعاندا يتارقاداعى جەڭسىكتىڭ قوينىنان ءتاتتى ۇيقىسىنان شوشىپ ويانىپ تۇرا جۇگىرگەن بادىراق بايعۇس ەدى. بۇعان دا كەشە ۇرىپ جىعىلعاننان كەيىن ەل جينالىپ، موينىنا شىلبىر تاعىپ، قۇرىم ءىلىپ، يمەن اۋىل اينالدىرعان، جابىلا ساباعان، تۇنىمەن تۇمانىڭ، باسىنا كەرىپ تاستاپ، ۇستىنە قىرىق شەلەك سۋىق سۋ قۇيعان.
ساعىندىق تولەپبەرگەنگە تارتتىرعالى جاتقاندا، كولدەنەڭ ءبىر سىي كىسىلەر كەلىپ قالىپ، كىسى تارتۋدىڭ نەگىزى جامان ەكەندىگىن ايتىپ، باسىپ كەتكەن. بۇل دا ءوزىنىڭ بويىن باعىپ، قويىن باعىپ جۇرە بەرمەي جەڭسىككە جەرىك بولعان تەنتەك قۇلدىڭ ەسكى عۇرىپ بويىنشا تارتىپ كەلە جاتقان جازاسى ەدى.
IV تاراۋ
كۇن بوران. قيىرشىقتاپ قار جاۋىپ، وڭنان سوققان سۋىق جەل. اقسۋدىڭ كىشكەنە قالاشىعى. ءبىر تەرەزەسى بار ۇيدە ۋەزدىك كوميسسار ابىلايحان تۇرادى. بۇل ون بولىس ماتاي دەگەن ەلگە قالىن مالىن تاراتىپ سالىپ، سادىر ومار قاجىنىڭ قىزىن العالى جاتىر. ماتايدىڭ وڭشەڭ جۋانى — تاڭىربەرگەن تۇرىسبەك ۇلى، قالابەك شيىرباي ۇلى، بەكىش بىلشىق ۇلى، سۇلتان ەگەۋبەك، ساقايبايدىڭ ءمۇتاشى بار، بارلىعى جابىلىپ بۇعان قاتىن اپەرگەلى جاتىر.
زاپولوتى بۇزىلعان ۇلكەن قورادا مىڭعا جۋىق تۇيە جاتىر. ءبارى اش، شومىن جۇلىپ جەيدى. لاۋشىنىڭ ورتاسىندا مۇرنى جىرىلىپ، شيەدەي قان اققان، كوزى جاۋدىراپ، موينىن جەرگە سالىپ شوگىپ جاتىر جانۋارلار.
قاباعىندا قالىن قايعى بىرەۋ وسى ماڭايداعى قىلىققا رازى بولماي قارعايتىنداي. الوكپە بولىپ كۇركىلدەگەن، ءوزى اش تۇيەنى باۋىزدادى. «ارىق مالدىڭ باۋىرى اس» دەپ قارا بۋرانىڭ باۋىرىن دالاعا جاققان قامىستىڭ كۇلىنە كومىپ جەپ وتىرعان قويشى ەدى بۇل. قويشى—لاۋشى. لاۋ دەگەن ەلگە قارا قۇرىق. بۇل تۇيەلەردىڭ الىنعانىنا ءۇش اي.
مىنا لاۋشى اۋىلدان شىققالى دا ءۇش ايداي بولعان. بۇل ولگەن اتان قويشىعا قانجىعانىڭ ار جاعىندا كەز بولىپ، جۇگىمەن بۇعان تاپسىرىلعان. ءوق-دارى تارتىپ كەلگەلى ون بەس كۇن، اش-جالاڭاش قامالىپ جاتىر. جامان جالبا توننىڭ ەتەگى توسەك، جەڭى جاستىق، جامباسى مۇز، قوينى قار. بۇل قويشى بۇگىن تۇندە كەزەكتى كۇزەتشى بولعان ەدى. قىرسىق قىلعاندا، تومەنگى كەنجە دەگەن ەل بۇل ءتۇنى ونىڭ ون ءبىر تۇيەسىن ۇرلاپ كەتىپتى.
ساقايبايدىڭ مۇقاشى مەن قىلىش اسىنعان ەكى ورىس تۇيەنى تۇگەندەۋگە كەلدى. بولىس-بولىستىڭ لاۋشىسىن تەكسەرىپ كەلگەندە، ون ءبىر تۇيە الىپ كەنجەنىڭ بەس ادامى تۇندە قاشىپ كەتىپتى. كىم بار، كىم جوق دەي كەلگەندە ءجونى بىلىنگەن سوڭ بۇگىنگى كۇزەتشى كىم دەپ سۇراستىرىپ، قويشىنى تاپتى.
قويشى بولسا ەسى شىققان مەڭىرەۋ ادام سياقتى. اناداي جەردەن وزگە جىگىتتەر كورسەتكەندە، ساقايبايدىڭ ءتىلماش مۇقاشى اكە-بابادان تارتىپ بوقتاپ الا جونەلدى. سولدات قويشىنى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ءتۇيىپ، جۇلىنداي ۇشىرىپ ءتۇسىرىپ، باستان ءبىر تەپكەندە ەتىكتىڭ ودىرايعان شەگەسى توبەدەگى قۇيقانى سىپىرىپ، كوزىنىڭ الدىنا ءتۇسىردى. باسى-كوزىن قان جاۋىپ كەتتى. «ويباي»دەگەن ءبىر ءالسىز داۋىس شىعىپ، قورقىراپ، قۇلاپ كەتىپ بارا جاتتى.
قويشى تۇيە ءسيىپ، كوك مۇز بولعان تايعاق جەردىڭ ۇستىنە جىعىلىپ، كوككە قاراپ كوزىن اشقاندا، اسپانداعى بۇلت قويشىنىڭ سۇرعىلت سياقتى كورىندى. قيىرشىقتاپ سۋىق جەلمەن ۇرىلگەن ۇشقىن ۇساقتاس قويشىنىڭ قاندى ماڭدايىنا تيەدى. كىرپىگىن ازەر اشىپ، تاڭعا قارايدى. كوزىن سىعىرايتىپ، كۇنگە قاراعاندا كۇننىڭ نۇرى لايلانىپ كورىنگەندەي، اشىلمايتىن ابىگەر بوران سياقتى ەدى.
V تاراۋ
1918 جىل.
ءبىرىنشى ايدىڭ جيىرماسى. كۇن جىلىمىق. قوراداعى سارى سىدىك ءجىبىپ، جولعا تۇسكەن قويدىڭ قۇمالاعى قارعا باتىپ جاتىر. بۇگىنگى كۇن ناۋرىز. ىشىنە شەكە سالعان تارى كوجەلى قارا قازان شىبىعىنان مولدىرەپ، بۇلكىلدەپ قايناپ تۇر. ەلدىڭ قارنى اشالاڭ. اسىرەسە بايدان اقىسىن الا الماعان، سوعىم سويا الماعان جارلىلاردىڭ ءۇيى كۇرەڭ قاباق. ساعىندىق سياقتى بايدىڭ ۇيىندەگى قاپ تۇبىندە از كۇنگە جەتەر-جەتپەس تارى قالعان.
ناۋرىزعا جينالعان ەل ءۇي ىشىنە لىق تولىپ وتىر. ساقالى ساۋدىراعان شالدار مەن مولدا، قاجىلار ءتوردىڭ الدىنا مي العان. قايداعى-جايداعى ۇزىنقۇلاقتى كۇپىتىپ، تاسىتىپ وتىر. قۇلاعىنا بىردەمە تيسە قوبىراتا كەتەتىن قوجىعۇل سۋدىر قالادان كەلگەن ەكەن، ەستىپ، بىلگەنىن بۇلدىراتىپ بىلاي دەيدى:
— مۇنىڭ ءوزى دە ىشىنەن ءبۇلىنىپ جاتسا كەرەك. ونەرى اسقان بالشاباي دەگەن ءبىر اتانىڭ بالاسى نارازى بولىپ، مەكالايعا كىسى سالىپتى. بالشابايدىڭ باستىعى ليان دەگەن ءتىلدى-اۋىزدى ادام بىلەم. سول ليان: «سەن رومانسكيي تۇقىمى ءۇش ءجۇز جىلدان بەرى تاقتان تايماعان پاتشا بولىپ كەلەسىڭ. ءبىزدىڭ ەسەگە قولىمىز ءالى ءبىر جەتپەيدى. بىزدە ءبىرتالاي جۇرت ەدىك قوي. قۇدايعا قاراساڭ، جۇرت تىنىشتالسىن دەسەڭ، ەلدى قاق جارىپ، پاتشالىقتى ءبولىپ الايىق. سەن مىنا اقسۇيەك، التىن تۇيمە، باي-ۇلىقتاردى الىپ، قازاق-ورىسىڭمەن بول. زاۋىتتاعى قارا تابان مالاي مەن سوقا ۇستاعان مۇجىقتى ماعان بەر. ءسويتىپ، بىتىسەلىك»، — دەپتى.
سونىمەن، مەكالاي جاعى بۇعان كونبەي، «تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت» دەپ قاعاز قايىرىپتى.
بالشاباي جاعى دا قاراتابان مالايدى ەرتىپ ۇرىسقا شىعىپ، ورىستىڭ كوپ جەرىندە ۇران شاقىرعان ەكەن، مۇجىق اتاۋلى سوعان بولىسىپ كەتىپتى. ءار قالا-قالادا، مايدانداعىسى مايداندا بەت-بەتىمەن پاتشاعا، قازاق-ورىسقا قول كوتەرىپ، تاس-تالقانىن شىعارىپ، قىرىپ جىبەرىپتى. بايدى تالاپ، پابىرىگىن ورتەپتى. سول بەتىمەن وسى جاققا دا كەلە جاتىر دەپ ايتادى دەيدى، —دەپ، قولىنداعى مۇجىپ وتىرعان شەكەنى ساعىندىققا ۇستاتا بەردى. ساعىندىق شەكەنى قورباڭداپ الىپ جاتىپ:
— تاقسىر-اۋ، زامان نە بولىپ بارا جاتىر، — دەپ مولداعا قارادى.
مولدا:
— زامانا قىردىڭ تايانعانى عوي. بالشابايدى حالىقتىڭ پيعىلىنا جىبەرگەن اللانىڭ جالعىز كوزدى تاجالى شىعار،— دەپ كەرىلە ءبىر كەكىردى.
ناسىبايعا ساتالا بولعان ساقالدان اساعان ەتتىڭ تۇزدىعىن سورعالاتىپ جەپ وتىرعان جىپىق، قايراقباي:
— ايتسا دا، ايتپاسا دا، مۇنىڭ كوزى شاڭىراقتاي ماڭدايىندا جالعىز ەكەن دەپ ايتادى، اناۋگۇنى بىرەۋدىڭ جانازاسىندا ايتىسىپ وتىردى، — دەپ، تاعى ءبىر ءسوز تاستادى، — الدى الماتىعا كەلىپتى. ونداعى ۇلىقتار بەت-بەتىمەن قاشىپ كەتىپتى. اباقتىدان تىنىشبايەۆ ەكەۋىمىز بىرگە قاشىپ شىعىپ ەدىك، ءبىراق ونىڭ قالاي كەتكەنىن بىلە المادىم، — دەپ، وتىنشى ءالجانوۆ دەگەن تورە وسى ماڭعا ءبىر قونىپتى دا، زىتىپ بەرىپتى.
جاندارالدىڭ ءتىلماشى جايناق ۇلى ىبىرايىم، ول دا قاشىپ وسى جاققا كەلە جاتىر دەگەندى ايتىستى، — دەپ، جۇمان پۇشىقتا تاماعىن ءبىر كەنەدى.
وسىنىڭ ءبارىن ەت جەگەن ەلدىڭ قولىنا قىدىرا سۋ قۇيىپ ءجۇرىپ، كوجە ۇلەستىرىپ ءجۇرىپ، بادىراق تۇگەل ەستىدى. ءبىراق، مەكالايدىڭ كىم ەكەنىن، بالشابايدىڭ نە ءسوز ەكەنىن بادىراق اجىراتىپ ساباقتاي العان جوق. قاراتابان مالايلار مەن مۇجىقتار بىرىگىپ، پاتشانى جەڭىپ، بايدى تالاپ، وكىمەت بولدى دەگەن ءسوز بادىراققا باسا سالماق بولىپ، قانشا ويلانسا دا ۇشىعىنا جەتە المايتىن جۇمباق ەدى.
الەۋمەت اياق-اياق كوجە ءىشتى، ەت جەلىندى، ەل تارادى. بادىراق قاشادا ساعىرلاپ جاتقان قويدى قىلشالاۋعا شىعارىپ، توبە-توبەگە جىبەرىپ، بيىكتەن قاراپ تۇردى.
قويدىڭ كۇننىڭ جىلىسىندا جادىراپ، كوسىلە جايىلعانىن كورىپ كوڭىلى كوتەرىلگەن قويشى اسپانداعى اقشاربى شاڭىت بۇلتتان جالت ەتكەن كۇنگە «قاي ۋاقىت بولدى ەكەن» دەگەندەي كوزدى سىعىرايتا قاراپ قويدى. كۇننىڭ كوزى دوڭگەلەنىپ، نۇر توگىپ تۇر. سوندا بادىراق «بالشابايدىڭ جالعىز كوزى دەگەن وسى كۇن سەكىلدى ەكەن عوي»دەگەن ويعا بەرىلىپ، كوڭىلىندە ءبىر سەزىم جاسىنداي جارق ەتە ءتۇستى.
بادىراق قوي جايىپ تۇر. دالانىڭ الىس اسپانىنداعى بۇلت بەتىن بۇركەگەن قىزىل قۇلاقتى كۇن قىلت ەتىپ، شاڭىت تۇمانعا قايتا كىرگەندە قويشى كۇن بالشاباي كوزىندەي دەگەن ويدان ايىرىلىپ قالىپ، جايىلىپ جاتقان قويعا قاراپ «شايت، شايت»، — دەپ قويدى.
VI تاراۋ
بۇل ۋاقىت جىلدىڭ شىلدە ايى بولاتىن.
قىستايعى اڭىز بولىپ، «ۇزىنقۇلاقتان» ەستىلگەن بالشاباي قالا-قالاعا كەلىپ، ات جيناتىپ الىپ، قىرعا شىعىپ جاتىر. بايدى تالايدى. «بايسىڭ» دەپ كىم بولسا سونى تالايدى، اۋىل ارالايدى، ايەل باسادى. كورىنگەننىڭ استىنداعى اتىن تارتىپ ءمىنىپ، مىنگەن اتى مەن ەر-توقىمىن كەز كەلگەن جەرگە تاستاپ كەتەدى.
بەلگىلى ءبىر باستىق، رەت، ءتارتىپ جوق سياقتى. بەستەن، التىدان سولدات ەلگە شىعىپ، اكەسىنە «باۋىرىم» سالعانداي اۋىلعا شاۋىپ كەلەدى دە، مىلتىقتى اتىپ-اتىپ جىبەرىپ قوپارىلا ۇيگە تۇسەدى. قىمىزدى تۇرەگەلىپ تۇرىپ، نە اتتىڭ ۇستىنە الدىرىپ ىشەدى دە، قالعانىن شاشىپ جىبەرەدى.
ۇيگە كىرىپ، تەڭدى ءتىلىپ، جاراقتى نارسەنىڭ ءبارىن الادى. ءتىپتى بويجەتكەن قىزداردىڭ كامشات بوركىن كيىپ العان تالاي سارىاۋىز سولدات بولعان. تولەپبەرگەننىڭ اۋىلىنا مىلتىق اتىپ، تەڭدى ءتىلىپ، ۇرعاشى بەلدىك پەن اقبۇيرا ىشىكتەردى تارتىپ العان. بىلدىردىڭ اۋىلىنا دا بىلگەنىن ىستەگەن. «توۆاريششتاردىڭ» وسىنداي ورەسكەل قىلىقتارى ەلدىڭ جۇرەگىنە نايزاداي ءتيىپ، ىشىنە مۇز قاتقان.
ءبىراق بۇلاردىڭ ءبىر جاقسى جەرى — ەل ىشىندەگى جۋان- جۇدىرىق پەن بايدى باسىپ، قۇرداي جورعالاتقان. بۇرىن ورىس-قازاقتىڭ توبىنان بەتى قايتپاعان، بۋراداي بۇرقىراعان، قارىنى اتتىڭ باسىنان اساتىن ساڭقىلداق سارمان «بالشاباي كەلەدى» دەگەندە، قازانقاپ جامىلىپ، جەروشاققا جاتا قالىپ، كۇنى بويى تىعىلىپ جاتقان.
قازاقتان اسقان مامان اۋىلىنىڭ بىرنەشە ادامدارىن دۋان ورتالىعى قاپالعا شاقىرتا باستاعاندا، ولار قىتايعا بوسا قاشقان. مۇنداعى قالعان ولاردىڭ جابدىقتارىن تالاپ، ۇيلەرىن ورتەپ جىبەرگەن. بۇل مامان بالالارىنىڭ ءۇيىن تالاپ، ورتەپ جىبەرەتىن «بالشابايلار» سول ماڭداعى تاسبەكەت دەگەن قالانىڭ قازاق-ورىستارى بولعان. بۇلار ەجەلدەن قازاققا جاۋ، وشپەندى ورىستار ەدى.
كولدىڭ كوگالدى جەرىنە يتىنە قونعان ءبىر-اق اۋىل تۇر.
اۋىل ءۇش ءۇي، ءبىر يتارقا، ءبىر قوس. ورتاداگى اۋىر سايماندى اق ءۇي. وعان جالعاس بايدىڭ قوڭىر ءۇيى. اق ءۇيدىڭ ون جاعىندا باتەس قاپتاعان ۇزىككە بورلات ويۋ باستىرعان بۇلدىرگەندەي اسەم وتay.
كۇن ەكىندى. اۋىز ورازا. اق ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە مىرزاعۇل قاجى كورپە ۇستىندە ساقالى دوڭگەلەنىپ، ومىراۋىن اشىپ وتىر. بايدىڭ قارشىعاداي قاقا تۇياق توقالى كوك تەگەشتەگى قىمىزدى قىزىل وجاۋمەن ءۇيىرىپ، سالقىنداتىپ ساپىرادى. ودان وڭاشاراق كولەڭكەدە ءۇيىندىسى ۇيدەي قاجى بايبىشەسى ۇيىقتاعان بالاسىن شىبىننان قورىپ وتىر. اۋىزاشارعا دايىنداپ، سۇر ارالاستىرىپ قايناتقان قازانداعى كەپە قوزىنىڭ ەتىنىڭ سارالا سورپاسى شىمىرلاپ كيدى. اق وتاۋدىڭ الدىندا الا سىرماق توسەتىپ، بايدىڭ كەلىنى مەن بويجەتكەن قىزى ماشينەنى سىرىلداتىپ، كيىم تىگىپ وتىر.
بۇل اۋىل لeپci ويازىنداعى سادىر دەگەن ەلدىڭ ساركە دەگەن رۋىنىڭ قاجىسى مىرزاعۇلدىكى. ول ەجەلدەن ەسكى، قوردالى باي. باسقان بويىنان سالعان كوك شاتىرلى ءۇيى بار، جىلقىسى جەر قايىستىرىپ، قويى مىڭعىرادى. مىرزاعۇل ساعىندىقتىڭ باۋىزداۋ قۇداسى. الىسپاعانىن الىسىپ، اۋزىنداعىسىن جىرىپ بەرىسىپ، سىيلاسىپ وتىرعان قيماسى.
مىرزاعۇلدىڭ قويماي جابىسۋىمەن بادىراقتى ساعىندىق جاقىندا عانا سوعان بەرگەن. ول انە، كوگەندەلگەن بويداق قويدى قىرقىپ جاتىر. لەزدە نەشە قويدى تۇرعىزادى. بادىراقتىڭ «بايعا قىلما، مالعا قىل» دەپ سۇيەگىنە بىتكەن جۇعىمدى، تازا نيەتتى قىزمەتىنە مىرزاعۇل ىشىنەن قاتتى قۋانعان ەدى.
دۋىلدىڭ ءيتى شۋ ەتە ءتۇستى. تارس-تۇرس مىلتىق اتىلدى. ءتۇتىن، شاڭ. تىنىش جاتقان اۋىلدىڭ الدى-ارتىنا وڭشەڭ بip شولاق اتتى، سۇر شەكپەندى سولدات قاپتاپ كەتتى. قارا- الا تەكەمەتتەردى قىلىشپەن قىرقىپ توقىم ەتىپ، ۇستىنە ۇرعاشىنىڭ كۇمىستى ەرىن جىپپەن تارتىپ مىنگەن، اۋزى توبارسىعان سارساپاق سولداتتار قورانى ارالاي شاۋىپ، مىرزاعۇلدىڭ ۇيىنە كەلدى. ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ تۇسە قالىپ، بايدى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن قويىپ قالىپ: «جىلقى قايدا، التىن بار ما، اقشا تاپ»، — دەپ، ىشكە تەۋىپ-تەۋىپ قالدى.
بايدىڭ كوزى باجىرايىپ، ەسى شىعىپ، دومالاپ تۇرا الماي جاتىر. مۇنى قيسىق تابان سولدات ەتىكپەن جانە ءبىر ورىس تەۋىپ جىبەرگەندە، دومالاپ، ساسقالاقتاپ بارىپ، جاقىن تۇرعان تايقازاننىڭ وشاعىن موينىنا ءىلىپ الدى. بايدىڭ موينىنا ارقان تاعىپ «التىن تاپ، اقشا تاپ»، — دەپ سولداتتار كيىزشە يلەپ، تەپكىلەپ ءجۇر.
استىنا الا سىرماعىن توسەپ، بالاسىنا شىبىن قوندىرماي، جايباراقات وتىرعان بايبىشەنىڭ دا شاشى دۋدارداي بولىپ تارقاتىلىپ، اناداي جەردە ويبايلاپ تەپكى تيگەن بوكسەسىن ۋقالاپ جىلاپ تۇر.
سولداتتار ۇيگە كىرىپ، بىلعارىمەن قاپتاتىپ، ۇستىنە اقىناي ۇستاسىنا كۇمىس جاپتىرعان قارالا ساندىقتاردى مۇجىق تەسەمەن تالقانداپ، بىرىنە-بىرى بالدىر-بۇلدىر ءسوز ايتىسىپ، قۋانىسىپ ىشىندەگىسىن الىپ جاتىر. بار اسىلدى، ولجانى قويىن-قونىشتارىنا تىعادى. كىلەمگە بۇعان تەڭدەردىڭ قارالا ارقاندارىن قىلىشپەن تۋراپ، ءىشىن اقتاردى. تۇلكى، جانات ىشىك، قارساق، قاسقىر ىشىكتەر، ساۋدىراعان سۋ جانا ساۋكەلە قۇشاق-قۇشاق بولىپ ۇلەستىرىلىپ جاتىر. سارت زامانىنان بەرى ولىكتەردىڭ بەتىنە جاۋىپ كەلە جاتقان ماتا استارلى جۇقا شايى شاپان ەكى سولداتتىڭ تارتىسىنا ءتۇسىپ، دار ەتە ءتۇستى.
انا جاقتاعى اق وتاۋعا سولداتتىڭ بەس-التاۋى اپىر-توپىر كىرىپ بارادى. قىزدىڭ قۇلىنداعى داۋىسى شىعادى. ءبىرتالايدان سوڭ جەلەگى ورتاسىنان ەكى ءبولىنىپ، شاشى جالبىراپ، بۋىنىن باسا الماي، ورىستىڭ ۇلى ءدۇبىر ويناعىنا تۇسكەن قالجاقپاس اساۋ، شىعىمدى بايتالداي ساندالىپ قالعان كەلىنشەك پەن قىز تۇر. بۇرىن كىرپىگىنە كىر جۋىتپاي، اق مىسىقتاي شيراتىلىپ وتىراتىن مىرزاعۇلدىڭ اق بورىق كەلىنى سۇمەتىلىپ، ۇيدەن بەتىن باسىپ دالاعا اتىپ شىقتى.
جالبىر-جۇلبىر بولىپ جان-جاققا شاۋىپ كەتىپ بارا جاتقان ورىستار. ىشىندە قالا قازاقتارى دا بار. مۇنىڭ بىرەۋى — ۇرلىق قىلىپ ۇستالىپ، بىلتىر عانا شىققان وسى ەلگە بەلگىلى توقىمبەك دەگەن ۇرى. موينىنا اسقانى بەساتار، قىلىشى قولىندا. ومىرىندە اكەسى مىنبەگەن كۇمىس ەر- توقىمدى ەرتتەپ العان قارا جورعا اتپەن وراعىتىپ، اۋىلدىڭ اپشىسىن قۋىرادى.
بۇل ماڭايداعى ەل ۇركىپ كەتتى. توڭىرەكتەگى اۋىلداردىڭ ادامدارى مىرزاعۇل اۋىلىنىڭ ماڭايىنان تورعايداي توزعان. دۋىلعا سولدات سوقتىققان كەزدە-اق ەسىكتىڭ الدىندا توپىرلاپ جەتىپ كەلگەن ات تۇياعىنىڭ استىندا قالعان، باعاناعى شىبىننان قورعاشتالىپ وتىرعان جاس بالا باج ەتە ءتۇسiپ، سوڭعى ءۇنىن ءبىر-اق ەستىرتكەندەي بولدى. مۇنى كورىپ ءداتى شىداماعان بادىراق جۇگىرىپ كەلىپ بالانى ۇستاي بەرگەندە، قالادا جۇرەتىن كارتاشى قۋانىشباي:
— ا، تەكسىز كەدەي، بايدىڭ بالاسىنا جانىڭ اشىپ بارا ما، - دەپ، اتىنىڭ باۋىرىنا الىپ بادىراقتى قامشىمەن سالىپ-سالىپ جىبەردى. ۇلان-ازار شاڭ قىلىپ، اۋىلعا جىلقىنى دا ايداپ كەلدى.
جىلقىمەن بىرگە مىرزاعۇلدىڭ بالاسى سمايىل مىرزانى دا الىپ كەلدى. ونىڭ باسى-كوزى قان. جۇيرىك بوز ات ۇستاتپاي، جىلقىدان شىعا قاشقاندا، وعان قۇرىق جىبەرگەن جىلقىشىنى ءبىر سولدات اتىپ، ۇشىرىپ ءتۇسىردى.
سولداتتار جيىرما بەستەي كىسى، مۇنىڭ بەسەۋى مۇسىلمان، بىرەۋى ۇرى، بىرەۋى كارتاشى. ال ەندى ءبىرى كىسى ءولتىرىپ، ۇستالىپ جۇرەتىن قازاق. تاعى ەكەۋى نوعاي. مۇنىڭ ءبىرى الىپساتار مولدانىڭ بالاسى.
كۇن باتۋعا اينالعاندا سولداتتار مىرزاعۇلدىڭ بار مالىن اۋىلعا ءيىرىپ قويدى. ۇزىگىن سىپىرىپ تاستاپ، جالاڭاش ۇيگە مىرزاعۇلدى، بالاسى سمايىلدى ارقانمەن تاس قىپ بايلاپ تاستاعان. بايبىشە مەن قىز، كەلىنى، ەكى توقالى اڭىراپ ولگەن بالانىڭ ۇستىندە جىلاپ وتىر.
مىرزاعۇل توڭىرەگىندەگى قويشى-قولاڭنىڭ قاتىن-قالاشىمەن اسۋلى قازان باسىنا ايداپ بارىپ، مال سويعىزىپ، قازان استىرىپ جاتىر. بادىراقتىڭ ويىنا كەلگەنى — «وسىنداي قاربالاستا قوي جوعالار ما ەكەن، جىلقى قويدى توزدىرىپ، تۇرعىزبايدى». بادىراق قۇستاي ۇشىپ بارىپ مىڭ قويدى قورالاپ ءجۇر.
جەروشاقتىڭ باسىنا توسەلگەن كىلەم-كورپەلەردىڭ ۇستىنە جۋساعان قويداي اق جاستىقتاردى تىڭقيتىپ قويدىرعان، ونىڭ ۇستىنە اۋناپ-قۋناعان ورىستار بالدىر-بۇلدىر ەتىسەدى. سيىرشى مەكەربەكتىڭ كەمپىرى ورەشە ۇستىنە ەت ءتۇسىرىپ جاتىر. ەتتى ىستىكپەن الىپ جەيتىن، ونىڭ جاساۋىن بىلمەيتىن سولداتتار قاسقىرشا جۇلىپ جەيدى. كۇرەشكەسىمەن مالىپ الىپ، سورپاسىن ىشەدى.
ءبىر ۋاقىتتى ءبىر ورىستىڭ اۋزىنان: اكەڭ اۋزى... كۋشاي كيرگيز، كاك ۆولك... — دەگەن وداعاي سوزدەر ەستىلدى.
سودان سوڭ ماڭايداعى مالشى قازاقتىڭ بارلىعىن جيناپ الىپ كەلىپ، ءشيدىڭ ۇستىنە ۇيىلگەن ەتتىڭ قاسىنا تۇرعىزدى.
ءبىراق بىردە-بىر قازاقتىڭ تاماعىنان ەت وتكەن جوق. بۇلارعا: «كوكىرەگىن شالاپ العان قۋ كەدەي، جە!»—دەپ اكىمبەك ۇرى اكىرەڭدەيدى. ونىمەن بىرگە ورىستار مىلتىقتىڭ دۇمىمەن جەلكەگە نۇقيدى.
قويدىڭ ورتان جىلىگىن زورلىقپەن ۇستاعان بادىراقتى:
— كۋشاي، سۆولوچ كيرگيز، — دەپ، كوكجەلكەدەن ءتۇيىپ قالىپ مۇرتتاي ۇشىردى.
مۇنىڭ نە بالەكەت ەكەنىنە ەشكىمنىڭ كوزى جەتىپ تۇرعان جوق. قاعىلداپ شەتكە شىققان قازاقتى ەتكە قايىرادى. بوقتاپ، قۋىپ تىعادى. قازاقتار امالى جوق، شەشەسى ۇرىپ تاماق جەگىزگەن بالاداي ايتەۋىر قاجالايدى. مۇنىسى كەدەيگە بايدان اپەرگەن كەگى، بايدى مۇقاتقانى، كەدەيدى ەسىركەگەنى ەدى.
اقشام كەزىندە دالانى شۋلاتىپ، مال قالاعا ايدالدى. مىرزاعۇل، سمايىل بالاسىمەن بىرگە قولدارى ارتىنا بايلاۋلى ايداۋدا كەلەدى. ايداۋشى ەكى قازاق، بەس سولدات. بۇلارمەن ارالاسا قىزى مەن كەلىنى جانە بايبىشەسى دە اڭىراپ كەلەدى. جايداق اتقا ماساتى كىلەمنىڭ ۇستىنە قويشىنىڭ قوڭىر مۇجىق ەرىن تارتىپ مىنگەن ءبىر سولدات كەلىپ بۇلاردىڭ الدىندا شىلىم تارتادى. دىكەڭدەپ ۇرسادى. بۇلار ەرنىن شىعارىپ «ادىرا قالعىر، اۋلاق» — دەپ، اتىنىڭ باسىن بۇرسا، سولداتتار ساق-ساق كۇلەدى.
بادىراق تاڭداتىپ ايداعان جىلقى مەن قويدىڭ سوڭىندا جاياۋ كەلەدى. ءومىر بويى باققان مالى بۇعان، ارينە، ىستىق. ونىڭ ءالى قويدان ايرىلعىسى كەلمەيدى. ومىردە قار توسەنىپ، مۇز جاستانىپ، اش-ارىق جۇرسە دە، سول ءومىرى بۇگىن مىنە كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشقانداي بولدى.
ايدا، — دەپ ءبىر سولدات بادىراقتى اتپەن ومىراۋلاتىپ ەدى، ات ونىڭ وكشەسىن باسىپ، قىزىل اسىقتان تومەنگى كەردىڭ تەرىسىن سىپىردى دا ءتۇستى. اۋىرسىنىپ وتىرا قالىپ ەدى، سولدات ونى قامشىمەن كوسىپ كەتتى. قورىققانىنان سىلتي باسىپ قويدى ايدادى. ەرتەڭگى بەسىندە ايدالعان مال سارقاننىڭ قالاسىنا كەلدى. قالادا جاتقان اسكەر توڭىرەگىندەگى بالشاباي بولعان جاتاقتار مالدى تالادى.
ورىس-قازاق ۇلەسكەندە، مىرزاعۇلدىڭ مالىن ءبولىپ كىرگىزگەن بارلىق قورا مالعا لىقا تولدى. مالدى الىپ بولىپ، كۇن ۇياسىنا باتىپ بارا جاتقاندا مىرزاعۇلدى بالاسىمەن بىرگە زاپالوتكا سۇيەپ قويىپ اتتى. قىز، كەلىن، بايبىشەسىنە سولداتتار بىلگەنىن ىستەدى.
وتكەن قىس بادىراق ساعىندىقتىكىندە جۇرگەندە ءبىر ۇرى ءتۇسىرىپ العان ەدى. ول بۇگىن بالشاباي بولىپ، مىرزاعۇل اتىلىپ جاتقاندا، قويشىنى تاني كەتتى.
— مىناۋ مىرزاعۇلدىڭ بالاسى. قۋلىق قىلىپ جامان كيىم كيىپ تۇر، - دەپ بالشابايدىڭ باستىعىنا ايتا قويدى. ورىس باستىق مىلتىقتىڭ دۇمىمەن بادىراقتى سىلەيتە ۇرىپ جىعىپ، قىلىشپەن كوك يىقتان ءبىر شاۋىپ، مىرزاعۇلدىڭ جەمتىگىنە قاراي سۇيرەپ تاستادى.
ەسى اۋىپ قالعان قويشى شابان سارى جۇلدىز تۋا قولىمەن قارمانا ءجۇرىپ، قارنىمەن جورعالاپ، جىلجىپ كەلىپ، تالدىڭ اراسىنا كىردى. ارىقتان سۋ ءىشىپ، ازداپ ءال جينادى. جۋىنىپ الىپ، قالانىڭ ار جاعىندا تۇرعان تاۋعا قاشىپ كىردى.
تاڭ قۇلانيەكتەنە تاۋدىڭ سىلدىراعان بۇلاعىنىڭ باسىندا تاڭ اتقانشا وتىرىپ، بالشابايدىڭ كەشەگى ءوز باسىنا ىستەگەن ىستەرىن ويلاپ شىقتى. الا قىستاي ەستىگەن «بالشاباي باي مەن كەدەيدى تەڭەيتىن ءادىل ەكەن» دەگەن ويدان بادىراق جازا باسىپ، بالشابايدى كەدەيگە بايمەن بىرگە قاباتتاي كەلگەن بالە ەكەن دەپ، وزىنشە قورىتىندى شىعاردى.
كۇنشىعىسقا تۇرقىن بەرىپ، اسقاقتاعان ۇلى تاۋدىڭ مۇرتىنان شاشىراي توگىلىپ، الەمگە قىزىل ساۋلەسىن تاراتا شىعىپ كەلە جاتقاندا، قاراڭعىلىعى ءالى اشىلماعان قارشىعالى دەگەن قارا سايدىڭ سىلدىراي اققان بۇلاعىندا قارعاداي قالقيىپ ءبىر ءمۇساپىر سۋعا قامشىدان اققان قاتقان قانىن ءجىبىتىپ، جۋىپ وتىر.
بۇل باياعى بادىراعىڭىز ەدى.
VII تاراۋ
بۇل ۋاقىت 1921 جىلدىڭ جازعا سالىمى بولاتىن.
قارا بۇيرات قالىڭ قۇمنىڭ قويناۋىندا قاراعايدىڭ كومىرىندەي قاۋساعان قالىڭ قاراشا ۇيلەر ءبىر جەردە ۇيمە-جۇيمە وتىر. بۇل اۋىلدا مالدان ماڭىراما جوق. بۇلار بيىل جارلى-جالشىلاردىڭ ۇيىمى جاسالىپ، ءار قالانىڭ قاقپاسىندا، ءار بايدىڭ بوساعاسىندا تەلىم-تەلىم بولىپ جۇرگەن توزعىن كەدەيدىڭ باسى قۇرالىپ، بىرلەسىپ قونعان اۋىلى بولاتىن.
كۇن قايتا بەرگەندە، قالادان ەكى-ۇش وقىعان جىگىتتەر كەلدى: اۋىلدىڭ ورتاسىنا يسابايدىڭ كەلىسىن توڭكەرىپ، ۇستەل قىپ، ءماجىلىس اشتى. ۇستەل باسىعا بايتوعاي، ەربوسىن، قيقىمباي سايلاندى.
وسى اۋىلدىڭ ەركەك-ۇرعاشىسى اينالا القا-قوتان وتىرىستى. كىشكەنتاي قارا كىتاپشاسىنا جاسالاتىن باياندامانىڭ ىشكى سۇيەگىن جازىپ العان شاشتى قارا بالا تۇرەگەلىپ تۇرىپ ءسوز سويلەدى:
— ارداقتى جولداستار! كەدەي-كەمباعالدار، جارلى-جالشىلار! ۇستىمىزدەگى ۇكىمەت — كەدەيدىڭ كەڭەس ۇكىمەتى. ىشكى رەسەيدە كەڭەس ۇكىمەتى ورناعالى ءۇش-تورت جىل بولسا دا، بۇگىنگە دەيىن ءبىزدىڭ وسى جەرىمىزدە شىن مانىسىندە كەڭەس ۇكىمەتى بولعان جوق. ونىڭ ءتۇرلى-تۇرلى تاريحي سەبەپتەرى بولدى. ءبىزدىڭ جەتىسۋ توپىراعىندا ورىس جاۋلاپ الۋ داۋىرىنەن بepi شارۋا، ساياسي الەۋمەت جونىندە شيەلەنىپ كەلە جاتقان قيىن تۇيىندەردىڭ تالايى جۇرت باسىنا توماعا بولىپ كەلەدى. ءبىزدى جاۋلاپ العان سوڭ ورىس ۇستەمدىگى وراسان شىمبايىمىزعا باتىپ، ونىڭ وتارشىلدىعى شەكتەن استى.
ورىس ەلدىڭ اراسىن اكىمدىكتەن ادا قىلىپ، ۇيتقىسىن بۇزدى، شارۋاسىن شايقادى. كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن اتاقونىسىنان اجىراتىپ، ەلدى تاۋعا، تاسقا، قۇمعا، تاقىرعا قامادى. ورىستەن ايىرىلعان مال قوجىراپ، قونىستان ايىرىلعان ەل كەدەيلەندى. قالا-قالاعا باتىراق تولدى. دالانىڭ شارۋاشىلىعى قاناۋمەن قالاعا جۇتىلدى. ۇكىمەت ەلدى ساباۋمەن، قاماۋمەن قورقىتىپ كەلەدى. سوندىقتان ەلدىڭ ورىستان سوقتاسى سۋىپ، جانى جاۋىقتى. ورىس اتاۋلىنىڭ ءبارىن جاۋ كوردى. سونىمەن بىرگە ورىس شاشباۋىن كوتەرۋشى وكىمدەردى كوپشىلىك قارا بۇقارا سۇيمەدى. ورىس اكىمدەرىن دە، ونىڭ قولشوقپارى — قازاقتان شىققان بولىس، بي، ستارشيي، ءتىلماشتاردىڭ دا ەل، قارا بۇقارا نازارىندا قورقىتۋدان باسقا ءقادىرى بولمادى. كەدەيدىڭ مالىن تالاپ، قامشىمەن قانادى. ەل بىرەڭكەي، ال بولىس پەن ورىس بىروڭكەي سىقىلداندى.
ورىس وكىمدەرى ەل ىشىندەگى جۋانداردى، بايدى قولدادى. كىم مالدى بولسا، اكىمگە جاقىن بولسا، سول وزگە كوپكە وكىم قىلدى. از اتانىڭ بالاسى جۋاننىڭ جۇلىعىنا جاماۋعا قويىندى بولدى.
قالا-قالانىڭ قازاق-ورىسى جەتىسۋ وڭىرىندەگى بارلىق سۋلى جەرگە باۋىر باستى. جىل سايىن توڭىرەگىندەگى ەلدى قىرىپ-جويىپ، قازاقتى قارعاداي اتىپ تاستاي سالدى.
مىنە، وسىنداي شيەلەنگەن شارۋا، ساياسات قايشىلىقتارىنان ورىس پەن قازاقتىڭ اراسىندا ۇلت دۇشپاندىعى تۋدى. ورىس-ورىس، قازاق-قازاق دەگەن تۇسىنىك كۇشەيدى. بۇل بولەكتىك، ۇلت جىگى كۇننەن كۇنگە ۋىتتاندى. وسىدان كەلىپ، ون التىنشى جىلعى جىگىت الۋ جۇمىسىمەن جاپسارلاسا جەتىسۋداعى قازاق-قىرعىز حالقىنىڭ پاتشاعا، ورىسقا قارا باقانمەن قارسى كوتەرىلىسى بولدى. بۇل جەرگىلىكتى حالىقتى قۇلدانۋعا ەلۋ-الپىس جىلداي تالاپ قىلعان پاتشا وكىمەتى ساياساتىنىڭ جەمىسى ەدى.
جەر-جيھان سوعىسى قارساڭىندا پاتشا وكىمەتى قارماعىن قايراپ قازاققا سالعان ەدى. الىم-سالىمنان ەلدىڭ ابدەن جىعاسىن جىعىپ، جىگىتىن ىشكى رەسەيگە، مايدانعا توزعىنداتىپ جىبەرمەس ەدى. ەگەر بوستاندىق بولماعاندا سول الىنعان جىگىتتەردەن ەلگە تۇياق قوسىلمايتىن ەدى. كوزسىز كوبەلەكتەي كورىنگەن جەردىڭ جۇقپالى اۋرۋىمەن شىبىنداي قىرىلىپ، تاۋسىلاتىن ەدى.
وسى جەتىنشى جىلى بوستاندىق بولدى. بوستاندىق رەسەيدىڭ جالپى قارا جالشىسى، قالىڭ كرەستياننىڭ تاۋقىمەتىمەن جاسالسا دا، ونىڭ باسىنا بايلار مەن كاپيتاليستەر، سولاردان شىققان وقىعاندار يە بولا كەتتى. سوعىس توقتالمادى. ەلدىڭ شارۋاسىنىڭ شايقالۋى توقتالمادى. كەدەي جارى تەندىككە، شىن بوستاندىققا جەتە الماي، بۇرىنعىدان بەتەر بوزدادى. حالىق كۇرەسىن توقتاتپاي، ءالى دە توڭكەرىس قيمىلىن قىلدى. جالشى-كرەستياندى دەگەنىنە جەتكىزۋىنە جەتەكتەپ جۇرگەن لەنين باستاعان بولشيەۆيك پارتياسى ەدى. كوپشىلىك بولشيەۆيكتىڭ ۋىسىندا بولدى. بۇلاردىڭ سالقىنىمەن تاعى دا وزگەرىس بولدى.
ەندى وكىمەت باسىنا ۇساق بايلاردىڭ تاباقشىسى — اسەر، مەنشيەۆيك پارتياسى مىنە كەتتى. تارتىس ءسويتىپ تاعى دا باسىلمادى.
ءبىزدىڭ وسى جەرىمىزدە «باي بوستاندىعى» بولدى. ءبىزدىڭ قازاقتان «بوستاندىقشىل» باي-ماناپ، ءتىلماشى بولدى. جۋان اقساقال، ساۋداگەر، مولدا، قازىرەتتەر «قۇرياتشىل» بولدى.
بالكىم، وزدەرىڭىز ەستىگەن شىعارسىزدار، وسى قاپال اۋدانىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىندە نوعايدىڭ كوپەستەرىنەن شاياحمەت ءابدىساتتاروۆ، قادىرباي كوسەبايەۆ، ورىستىڭ بايى شابالوۆ، قالانىڭ يمامى نوعاي قاجى احمەت، دالانىڭ مولداسى سۇلەي قاجى، تالماش ساقابايدىڭ مۇقاشى، قازاقتىڭ ساۋداگەر-باي جۋانى قۇدايبەرگەن تۇرىسبەك ۇلى، قانابەك شيىرباي ۇلدارى سولارعا مۇشە ەمەس پە ەدى؟
سول جىلى كۇللى رەسەيدە دە وسى جاعداي ەدى. ناشارعا تەڭدىك بولعان جوق. ءتىپتى ەل ىشىندەگى جۋانداردىڭ ءوز قولىنا وكىمەت تيگەن سوڭ سول جىلى جارلى-جاقىبايلاردى جانشىپ جىبەردى.
1917 جىلدىڭ كۇزىندە قازان توڭكەرىسى بولدى. ول توڭكەرىستى كرەستيانمەن تىزە قوسىپ، رەسەيدىڭ قاراتابان جالشىسى ءوز قولىمەن جاسادى. وكىمەتتى وزدەرى يەلەندى. كەدەيلەر كەڭەس وكىمەتىن قۇردى. مۇنى كورە الماعان جوعارعى ءىشى اشىندى بولعان بايلار، اقسۇيەك، جاندارالدار كەڭەس وكىمەتىنە تۇس-تۇستان جاۋىقتى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ تورە تۇقىمدى وقىعاندارى «الاشوردا» دەگەن وكىمەت جاساپ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋىنا بولىستى. وسىلاردىڭ شاقىرۋىمەن قازاق قونىستانعان جەردىڭ كوبىنە اقتار اسكەرى ويناقتادى، وت شاشتى. ەلدىڭ باسىندا ەرىك، مالىندا بيلىك بولماي، شارۋانى باقسى ويناعان وتتىڭ كۇلىندەي ەتتى.
لay، الىم-سالىق، سويىس، تالان-تاراج ەلدىڭ جاعاسىن جىعىپ، اسىرەسە جەتىسۋدىڭ قارا كەرەي، سادىر، ماتاي ەلدەرىن تاقىر جەرگە وتىرعىزىپ كەتتى. ەلدىڭ ءبىرقاتارى قىتايعا اۋدى، اشارشىلىق جايلادى. اسىرەسە وسى سەلەبەدە جارلى جانشىلىپ، كەدەي كەۋسەدى. وسىنىڭ ءبارى ورىستىڭ بۋرجۋازياسى مەن قازاقتىڭ بايى مەن جۋانىنىڭ سالعان لاڭى ەدى.
رەسەيدە لەنين باستاعان جالشىلار جاساعان قازان توڭكەرىسىنىڭ سالقىنى العاشقى قارقىندا جەتىسۋعا جەتە المادى. بۇرىنعى ۋاقىتشa وكىمەتتىڭ«ماي بۇيەن» كوميتەتتەرى oن سەگىزىنشى جىلدىڭ ناۋرىزىنا شەيىن ەلدى ۇستاپ تۇردى. وسى جىلدىڭ جازىنان بىلاي قاراي قازان توڭكەرىسىنىڭ ءدۇمپۋى جەتىسۋدا وزىنشە ءبىر وزگەشە ءتۇس الدى.
جەتىسۋداعى قالا-قالاعا تۇرعاننىڭ ءبارى تۇياعىمەن تۇگەل «توڭكەرىسشىل» بولدى. قاشاننان قازاق قۇلدانىپ، جەرگىلىكتى ەڭ جەردى تارتىپ الىپ، باتا قيمىلداپ قالعان قازاق-ورىستار دا قولىنداعى بۇرىنعى جابدىعىمەن «ريەۆوليۋسيونەر» بولدى. مايداننان قارۋ-جاراعىمەن قايتىپ كەلگەن قازاققا بۇرىننان وشپەندى قاقولدار ماڭايىنداعى قازاقتىڭ كورىنگەنىن بەت-بەتىمەن بىت-شىت قىپ اتىپ جاتتى. ءتارتىپسىز تالاۋ، اياۋسىز اتۋ، بايدى قورقىتۋ، — مۇنىڭ ءبارى بولشيەۆيكتىڭ قىلىعى. وتىرىك ايتىپ، وسىنى ىستەگەن بولشيەۆيك دەيدى.
اركىم ءار قالادا باس الامان اسكەر جيناپ، بەت-بەتىمەن «ريەۆوليۋسيا» جاسادى. مامونتوۆ، پەترەنكو دەگەندەر سونداي بولشيەۆيك اتىن جامىلعان جەتىسۋدىڭ جۇدىرىقتارى ەدى. بۇلار وڭشەڭ بۇزىقتان اسكەر جاسادى. اسكەر بولىپ جازىلعاندار جەتىسۋدىڭ قاشاننان قازاعىنىڭ قانىن سورعان قازاق-ورىستارى ەدى. قاقولدىڭ جۇدىرىقتارى، نوعايدىڭ الىپساتارلارى، تارانشىنىڭ داركەمشىلەرى، قازاقتىڭ ۇرىلارى ەدى. وسىلار ەلگە بىلگەنىن ىستەدى.
اۋىل شاۋىپ، ەل تالادى، ءۇي ورتەپ، ۇلەس ءبولىستى، ايەل باسىپ، تەكەمەت ءتىلدى. بىرەۋدىڭ قولىنداعى ءتاۋىر قامشىسىن تارتىپ الۋ ءۇشىن «بايسىڭ» دەپ باجىراياتىن ەدى. كورىنگەن قازاقتى كەزىككەن جەردە ساباپ، اتىن اۋدارىپ ءمىنىپ الەم تاپىرىق قىلدى. مۇنىڭ قانداي بولشيەۆيك ەكەنىنە كوپشىلىكتىڭ كوزى جەتكەن جوق.
بايدىڭ اۋىلىن باسىپ، ونىمەن قوسا كەدەيدى قىزىل سيراق ەتتى. تالاي قويشى، تالاي جىلقىشى اتىلعان بايمەن قوساقتالا وقتىڭ استىندا كەتتى، — دەگەندە بادىراقتىڭ ويىنا سارقان قالاسىنا مىرزاعۇلمەن بىرگە ايدالىپ بارىپ، جازالانعانى ويىنا تۇسە كەتتى.
ورلەي ۇرلەگەن جەلمەنەن كوزىنە جالبىراي تۇسكەن شاشىنىڭ استىنداعى تەردى ءبىر سىپىرىپ، سويلەپ تۇرعان قارا بالا:
— جولداستار، ءبىر اياق شالاپ تابىلادى ما ەكەن؟—دەگەندە:
— شىراعىم، وسى اۋىلدان اق تابىلمايدى، ءاۋىل-ۇيدىڭ ءتۇرى مىناۋ عوي. ءبارى دە ىلعىپ وتىرعان ولمەلى اشالاڭ كەدەي. قۇدىقتان تازا سۋ اكەپ بەر، — دەپ بالا جۇمساپ، كەدەيلەر ۇيالعانداي كۇبىر-كۇبىر ەتىستى.
كەتىك توستاعانمەن سۋدى ءسىمىرىپ الىپ، قارا بالا ءسوزدى ارى قاراي سوزدى.
— الگىندە ايتىلعانداي، رەتسىزدىكتەر جۇرتتىڭ سوقتاسىن سۋىتىپ، ەلگە ىرىتكى سالدى، تولىسىن توگىپ، ورتاسىن شايقادى. قارا بۇقارانى قويداي ۇركىتتى. وسىدان كەلىپ، جالپاق قاراڭعى ەل بولشيەۆيك دەگەندى قۇبىجىق كوردى. ءسويتىپ، بۇل «بولشيەۆيكتەر» ەل ۇستاپ ءۇش تورتاي تۇرسا دا، بەرەكەلى ءتارتىپ ورناتقان جوق. ولاردىڭ ىستەگەنى اتىپ-شابۋ، جانشۋ، تالان-تاراج بولدى. ەل بۇرىنعى مەكالاي زامانىنا جىلاپ كورىسكەندەي بولدى. سوندىقتان، وسى سەكىلدى «وتىرىك بولشيەۆيككە» ەلدىڭ بايىنان بۇرىن قارا بۇقاراسى، كەدەيى جاۋىقتى. وسىنىڭ قۇلاۋىن تىلەدى. كوپتىڭ كوڭىلى وزگە وكىمەت ىزدەي باستادى.بولشيەۆيك كىم؟ توڭكەرىس دەگەن نە؟ بوستاندىق قايدا؟ ونىڭ نەسى كىم؟ كىممەن كىم دۇشپان؟ كىم كىمنىڭ لاۋى؟ — بۇلاردى جۇرت اجىراتا الماي قالدى.
ەل باسىنا قويىرتپاق بۇلت ورناپ، كوزىن قاراڭعى تۇمان بۇرىنعىدان بەتەر باستى. بادىراق سەكىلدى قاراتابان جالشىلاردىڭ ءبىرقاتارى تالانعان بايدىڭ مالىمەن بىرگە اتىلعاندا، ءبىزدىڭ اۋىل اراسىندا: «بايلار، جۋاندار بولشا-بايىڭا سەندەرمەن قوسا جارىلقاندى عوي»،—دەسىپ، كەدەيدى كەكەي مازاقتادى.
مىنە، وسى جاعدايلار، وتىرىك بولشيەۆيكتەردىڭ ورىنسىز وكىمى، تالان-تاراجى جەتىسۋداعى جالپى ەلدىڭ قارا بۇقارانىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كوتەرىلگەن اقتار مەن الاشوردانىڭ الداۋىنا اۋىپ كەتۋىنە سەبەپ بولدى.
ءسويتىپ، اقتىڭ اسكەرى قازاقتىڭ الەگىن اسپاننان شىعاردى، جاۋ جايلادى. ەلدىڭ مالىنان قۇرىق، باسىنان سىرىق كەتپەدى. ەل ىشىندەگى جۋاندار جۇمىلا اتقا ءمىندى. قاپتاعان قالىڭ لاۋ، قارا قۇرىق سويىستان اركىم ءوز باسىن قورعاپ، مالىن اراشالاپ قالۋعا قام جاسادى. اقتاردىڭ ۇلىعىمەن بىرەۋ تامىر بولىپ، تۇلكى تۇماعىن، كۇمىستى ەر-توقىمىن بەرىپ، ەندى بىرەۋ جورعاسى مەن جۇيرىگىن سىيلاپ، ءتىپتى كەيبىرەۋى قىز-كەلىنشەكتەردى دە تارتۋ ەتتى. جالپى، لاۋ شىعىنىنان قۇداسىن، اڭداسىپ قورعاپ، الىم-سالىقتى ىلعي قارا بۇقاراعا تاراتتى. اينالىپ كەلگەندە تاعى دا كەدەي سورلادى.
ءونe بويى لاۋعا كەدەي ءجۇرىپ، قىسىلشاڭ قىستاردا تالايلار دالاداعى ۇزىن جولدا، بوراندا تورعايداي ۇشىپ ءولدى. وسىنى ەستىپ وتىرعان بادىراقتىڭ ويىنا اقسۋ قالاسىندا لاۋشى بولىپ ءجۇرىپ، اشىعىپ ولگەن ارىق تۇيەنىڭ باۋىرىن وتقا ءپىسىرىپ جەگەنى ەسىنە ءتۇستى. سونداي-اق ول مۇقاش ءتىلماش پەن ورىستاردىڭ تەپكىلەپ، باسى-كوزىن قان قىلىپ، ەستەن تاندىرعانى ويىنا تاعى ورالدى.
جولداستار، ءبىر كىشكەنە دەمالىس، — دەپ ءماجىلىس باستىعى جاريالاعان سوڭ قارا بالا ءسوزىن دوعارىپ، قالبىرىنان شىلىمىن شىعارىپ، تارتا باستادى.
وسى ۇزىن ءسوزدىڭ اسەرى مەن ۋىتى كەدەي-كەپشىكتىڭ بۋىن-بۋىنىنا تۇسكەندەي بولىپ ماۋجىراتتى. وسىنىڭ بارلىعى راس دەگەندەي، باستارى تومەن تۇقيىپ، ماۋەدەي سالبىرادى.
ءسوز تاعى باستالدى.
— بىلتىردان بەرى كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇس-تۇس جاعىنان جاۋىعىپ، جابىلعان aقتap، بايلار، جاندارالدار وزدەرىڭ سياقتى كەدەيدەن قۇرالعان قىزىل اسكەردىڭ قايراتى مەن كۇشىنە شىداماي، ەسەڭگىرەي جەڭىلدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ شەنىنە جۇرە المايتىنداي بولىپ، باسقا باي، پاتشا مەملەكەتتەردى ساعالاپ، قاشىپ كەتتى. قازاق جەرى دە، ەلى دە الاشتىڭ الاڭعاسار ازباندارىنىڭ الەگىنەن ابدەن تازالاندى. كەدەي قامقورى — كەڭەس وكىمەتى شاشىلعان قول-اياعىن جاڭا باۋىرىنا الدى. ويىنداعىسىن ورىنداۋعا ويى جاڭادان ورنىقتى. ەندى شىنايى كەڭەسشىل وكىمەت سىزدەر سەكىلدى اۋىلدىڭ كەدەيلەرىنە قول ۇشىن بەرمەك.
ءبىزدىڭ جەتىسۋعا قازان توڭكەرىسىنىڭ سالقىنى وسى قىستان بەرى كەلە باستادى. بۇل كۇنگە شەيىن تون جامىلعان قاسقىرلاردىڭ قولىنداعى وكىم جەتىسۋداعى انىق كەدەي وكىمەتىنىڭ توڭكەرىسشىل قامقورلارىنىڭ ءوز قولىنا بەرىلدى. كىندىكتەن شىن توڭكەرىس قازانىندا قايناپ وسكەن ريەۆوليۋسيونەرلەر مەن قىزىلاسكەر كەلىپ، «وتىرىك بالشابايدى» قۋدى. شىن بولشيەۆيك پارتياسى باستاعان ءادىل كەدەيدىن ەزىلگەن تابىنىڭ، ارتتاعى ەزىلگەن ەلدىڭ قولداۋشىسى بۇگىن ەندى ىسكە كىرىسۋلى. جەتىسۋدىڭ جۋان جۇدىرىعى، بۇزىق نيەتتى وتارشىسى، باي-مانابى، ءتىلماشى اۋىزدىقتالدى.
وكىمەت اۋىلداعى بايدى دا، قالاداعى جۇدىرىقتى دا، تەلىم-تەلىم بولىپ تەنتىرەپ جۇرگەن قازاق مالايلارىن دا ۇيىمداستىرماق. ورىس، قازاق دەمەي، باسىن تەڭدىككە جەتكىزبەك. شارۋا مۇقتاجدارىنان بوساتۋعا تىرىسپاق. بايدى باي، كەدەيدى كەدەي دەپ، جىك-جىككە بولمەك. ءار ۇلت دۇشپاندىعىن جويىپ، «جارلى-جالشىلاردىڭ سويۋزى» دەگەن ۇيىم اشپاق. بۇل ۇيىمعا وسى وتىرعانداردىڭ ءبارىن دە كىرەسىڭدەر، باتىراق بولاسىڭدار.
اۋىلداعى بايدىڭ مالى — اسپاننان جاۋىپ، جەردەن ءونىپ، قۇداي بەرگەن نارسە ەمەس. ءاربىر بايدىڭ مالى وسۋىندە، كوبەيۋىندە توڭىرەگىندەگى كەدەيلەردىڭ ۇلەسى بار. ونىڭ مالى قويشى، مالاي، باتىراقتاردىڭ بۇ دۋىمەن وسكەن. «قىزىل قوزى»، «تايىنىڭ» دەپ بەرىلگەن نەسيەنىڭ ءوسىمىن ەندى كەدەيلەر تولەمەيدى. مۇنىڭ قورعاۋشىسى وكىمەت، اۋىلداعى اتقامىنەردىكى بولعان، باقتاشىسى كەدەي باتىراق بولعان.
ەندى اۋقاتىنا، كۇنكورىسىڭە قاراي ادام بالاسى الالىقسىز باۋىر باسادى. سەندەر وزدەرىڭ ۇيىمداسىپ، بىرىگەسىڭدەر، وسى كۇنگى كەڭەس وكىمەتىن بيلەپ، جاساپ وتىرعان جۇمىسشى-شارۋالار كوپشىلىگىمەن قول ۇستاساسىڭدار. سولاردىڭ دەمەۋىمەن سەندەردىڭ دە ونەرلى جۇرت قاتارىنا كىرىپ، سوسياليزم دەگەن داۋىرگە بۇرىلىپ، وعان جەتەتىندەرىڭ انىق. ءبىز سول ۇيىمدارىڭدى قۇرىپ، ءجون سىلتەپ، جول-جوبا جاساپ بەرۋگە كەلگەن جايىمىز بار.
ۇيىمنىڭ باعىتى ءتۇزۋ بولىپ، بولشيەۆيك پارتياسى باسشىلىعىنداعى ويداعى ۇيىم بولىپ، جالپى كەدەيدىڭ باسى تەڭەلۋىنە، تەگىستىك داۋىرگە جەتۋدى تىلەپ، بىرىگىڭدەر، ۇيىمداسىڭدار. تاپ تاتۋلىقتارىڭ ۇشتاسىپ، باي باسىلىپ، كەڭەس ۇكىمەتى نىعايسىن! جاساسىن قازان توڭكەرىسىنىڭ قازاققا تۇسكەن سالقىنى، جاساسىن كەدەي تابى! — دەگەندە، ويىنا وي قوسىلىپ، جەتەككە ەرىپ، سالبىراپ كەلە جاتقان كەدەيلەردىڭ جانشىلعان جانى جادىراپ، شاپالاقتارىن سارت-سۇرت ۇرىپ، «ءپالى، ءپالى»، — دەسىپ سىلكىنىپ، شيراپ شىعا كەلگەندەي بولدى.
— ءاي، شىراعىم، وكىمەتىڭنىڭ وركەنى ءوسسىن، — دەسىپ جاتتى.
تۇماقتار الىپ تاستالدى، ناسىبايلى قاقىرىقپەن قاتقان ساقالدار تۇشتاڭ ەتىپ، ىربيعان جامان ەزۋلەر ىرجىڭ ەتكەندە ءومىر بويى تۇنجىراعان اۋىر قايعىلى قاباقتار جار كەتىپ اشىلىپ، باياعىدان باسىپ-جانشىپ باسىن قاتىرعان كەدەيلىكتىڭ اۋىر سالماعى كۇن كوزىندەي جارق ەتىپ اشىلعانداي بولدى.
مۇنىمەن بىرگە قارا بالانىڭ قاسىنداعى قالادان كەلگەن، ءتارتىپ كورگەن باتىراق «كوزىمىزدى اشىپ، ءبىزدىڭ قامىمىزدى جەپ، وسىنداي ءتارتىپتى شىعارىپ جاتقان لەنين، تروسكيي دەگەن جولداستار جاساسىن»، — دەگەن داۋىسقا كوپشىلىك جامىراي شۋىلدادى.
جامان بورىك، جالبا تۇماقتار اسپانعا لاقتىرىلدى. جۇرت ماز-مەيرام. جينالىستىڭ جۋان ورتاسىنان سۇمەتىلىپ بادىراق تۇرا كەلىپ:
— جولداس، ءبىر كىشكەنە... — دەپ قولىن كوتەردى. ءماجىلىس باستىعى:
— نە ايتاسىڭ؟ — دەدى. بادىراق:
جاڭاعى مىنا جولداس ايتقان ءبىزدىڭ قامقورىمىزدىڭ اتى كىم دەپ ەدى؟ — دەگەن سۇراق قويدى. جۇرت تۇيتكىلدەنىپ، تۇسىنبەي قالدى.
— جولداس، جاڭا وسى جاقسىلىقتى شىعارعان كىم دەپ ەدى؟ — دەپ بادىراق ءسوز سويلەگەن قارا بالاعا قارادى.
— لەنين، لەنين، — دەپ ءار جەردەن-اق جۇرت شۋ ەتە ءتۇستى. بادىراق:
— ءيا، سول ليان باستىعىمىزعا ءبىزدىڭ ءبىر سالەمىمىز جەتەر مە ەكەن؟ — دەدى.
— جەتەدى. تەلەگرامم سوقساڭدار ءوز قولىنا تيەدى، — دەپ قارا بالا ۇعىندىردى.
— ولاي بولسا، بۇلاي دەپ تەلەگرامم قاعىڭدار: «اقسۋدىڭ قۇمىنىڭ الىسىندا جاتقان جارلى-جالشى سول كىسىمەن تىلەۋلەس، ەزىلگەن حالىق ەتەگىنەن ۇستادىق، جولى بولسىن» دەڭدەر.
وتىرعان وزگە كەدەي «ءجون-اق»، «سوك» دەسىپ كەۋلەپ كەتتى. بۇل ءسوز توقتامعا كىرىپ، تەگىس جازىلىپ، لەنينگە تەلەگرامم سوعىلدى. تەلەگرامم جازۋى ورىسشا بولعانىمەن وي مەن ءمانى بادىراق ايتقان جوعارىداعى سوزدەن اسقان جوق.
بادىراقتىڭ وسىنداي بەلسەندى ۇسىنىسىنا ءسۇيىنىپ، كوڭىلى وسكەن شاشتى قارا بالا:
— مىنا جولداستىڭ اتى كىم؟ — دەپ سۇرادى. جينالىس جابىلعان سوڭ جاي قىسىر كەڭەسپەن شاشتى قارا بالا كوپتىڭ ورتاسىندا بادىراقتىڭ جاي-كۇيىن سۇرادى.
بادىراق باستان كەشىرگەن ءومىرىن بايان قىلدى. ول ءسوزىن بىتىرگەن سوڭ قارا بالا:
— ومىردە كورمەگەندى كورگەن تەسىك وكپە، قارا جالشىنىڭ ءوزى ەكەنسىڭ. وسى كۇنگى وكىمەت سەندەردىكى. جاڭا ءوزىڭ ايتىپ ۇسىنىس ەتكەن، تەلەگرامم سوقتىرعان لەنين جالپى سەندەي جالشىنىڭ كوسەمى. وسى قاراڭعى كۇننەن ەندى قۇتىلدىڭ. ەندى مىنە، ءوز وكىمەتىڭ قۇرىلدى. تالاپ قىلىپ تالپىنساڭ، بادىراعىم بولاسىڭ،— دەدى.
جينالىپ وتىرعان كوپ كەدەي:
— جولداس، ءبارىمىز دە بادىراق بولمايمىز با؟ — دەستى.
قارا بالا:
— ءبارىڭىز دە بادىراق بولدىڭدار. بۇل ۇيىمدارىڭنىڭ اتى «بادىراق» ۇيىمى، — دەدى.
سوندا كەدەيلەردىڭ ءبارى شۋلاپ:
— ءبارىمىز دە بادىراق بولدىق، بادىراق ۇيىمىنا كىردىك، — دەسىپ جاتتى.
سول كەزدە شالبارىنىڭ جالبىر بالاعىن جامان شارىعىنىڭ قونىشىنا جيناپ تىعىپ جاتىپ، شاعانباي وتاعاسى:
—تەگى، اۋەل باستا وسى بادىراقتىڭ اتى وسىندايعا باستالىپ قويىلعان-اۋ، — دەدى. جۇرت دۋىلداسىپ كۇلىپ جاتتى.
بارلىعى بادىراق ۇيىمىنا جازىلىپ، جينالىس كۇن باتاردا ازەر تارادى.
VIII تاراۋ
كەشەگى جينالىستا باتىراقتار جارلى-جالشىلار ۇيىمىنا مۇشە بولىپ جازىلعان. كەدەيدىڭ كوڭىلى كوپىرىپ، ءوسىپ كەتكەن. ولار بەينە كەڭەس ۇكىمەتى وزدەرى بولعانداي قۋاندى. ورتاسىنان كوميتەت سايلاپ، اۋىلدىق كەڭسەلەر اشتى. كوميسسيا قۇرىپ، بايلاردىڭ قويىن ساناتىپ، ساۋىن، كولىك الدى. العان كولىكتەن ءبىر وگىز، ءۇش لاقتى ەشكى، ءتورت قوزىلى قوي بادىراققا ءتيدى. كولىك، ساۋىن جوقتىعىنان جۇرت قاتارلى جەر تاراشتاي الماي وتىرعان جارلى-جالشىلار دالباسالاپ مىنا الىنعان كولىكپەن ەگىن سالىپ جاتتى.
بادىراقتا مال قۇرالدى. ەندى قازان اسىلماعان قارا شاڭىراق جوق. بادىراق قاتىن الۋدىڭ ىعىن تابا الماي ءجۇردى. سۋديا كەدەيگە قاتىن ۇلەستىرىپ جاتىر دەگەن داقپىرتپەن سوت بولاتىن ءبىر كۇنى «بىلەيىنشى» دەپ، قاڭعالاقتاپ سوتتىڭ كەڭسەسىنە كەلدى.
قولىنداعى اق تاياقتى سەرمەي تايانا ءجۇرىپ بەلگە شىققاندا سوتتىڭ تىگۋلى تۇرعان اق ءۇيى كورىندى. ءۇي وڭاشا، جالعىز. ماڭىندا ەر-توقىمدى تۇساۋلى اتتار تۇر. سوتقا كەلىپ، وتقا قويىلعان سيىر، تۇيە سياقتى بارلىق كولىكتەردىڭ ماڭايىندا توپ-توپ كىسىلەر. اۋىلدىڭ ارتىنداعى سويلەسكەن ءار توپتىڭ ورتاسىندا ءبىر قاتىن.
ىلعي كۇمىس بەلدىكتى اتقامىنەرلەر بۇل قاتىنداردى قولعا الىپ «وسى تۇرعان بالەنشە ادامنان تاڭداپ، بىرەۋىمىزگە تي، ەردەن كەتسەڭ دە، ەلدەن كەتپەيسىڭ، جارقىنىم»، — دەپ قايتا ازعىرعان سىڭايلى. كوپ ايەل كۇمىلجىپ، بۇلاردىڭ قارماعىنا ءتۇسىپ تە جاتىر. كەيبىرى ولار قۇرعان قارماقتان بۇلقىنىپ شىعىپ:
— قالسام، سوتتىڭ وزىنەن قالايىن، قول ۇستاسىپ جۇرسەم دە تەڭىمە تيەيىن، — دەپ وڭكەي اتقامىنەردىڭ، وڭكەڭدەگەن نامەنگەردىڭ سوقتاسىن سۋىتىپ وتىر.
وسىلايشا بۇلقىنىپ، اتقامىنەر اعايىن تالقىسىنان شىعىپ كەلگەن ءبىر كەلىنشەك:
— مەندە نەلەرىڭ بار، جەتەدى بۇل كۇنگە شەيىن جىلاعانىم، — دەپ بايىنىڭ كەۋدەسىنەن يتەرىپ ەدى، قاتىننىڭ داۋسى باتىلىراق شىققاندا، گۇجىلدەپ سويلەيتىن قارا كوسە قازاق سۋدياسى:
— جىبەر، كىرگىز، — دەدى.
ەسىكتە قاتىن مەن جاساۋىل ءيىن قاعىسىپ قالعاندا بادىراق تا وسى بوساعادا قاتىندى قاقپايلاعان جاساۋىلدىڭ يىعىنان تارتىپ قالىپ، وڭتايى كەلىپ قالعان كەلىنشەكتىڭ بىلەگىنەن ۇستاي الدى. بۇعان اڭتارىلا قاراعان كەلىنشەكتىڭ ەجەلگى ىستىق قارا كوزىندەگى وشپەگەن جانار وتى ويناپ، ءبىر جالت ەتكەندەي بولدى.
بادىراق ەسىكتىڭ سىرتىندا قالدى. جۇرەگى جۇلقىنىپ، الىپ-ۇشىپ بارادى. ءبىر قولى جوق شولاق ءپيسىر دە قاعاز-قالامىن سىقىرلاۋىق ۇستەل ۇستىنە ىڭعايلاي باستادى.
ءتۇرۋلى ءۇيدىڭ كەرەگەسىن كەرنەپ، كىسىلەر يىنتىرەسىپ، «وسى قاتىننىڭ جايى قالاي بولار ەكەن» دەپ قۇلاق تۇرە، سوت ۇكىمىن تىڭداۋعا اسىقتى.
ناسىباي اتىپ، توڭىرەگىنە تۇكىرىپ وتىراتىن سۋديا ۇستەل استىنا توپىراق تولتىرىپ قويعان سارى شىلاپشىنعا ءبىر تۇكىردى دە:
— نە ايتاسىز؟ — دەپ قاتىننان سۇرادى.
— Yش قاتىننىڭ ءبىرىمىن. جاسىم جيىرما بەستە. اكەم ناشار ادام ەدى، جاستاي مالعا ساتتى — اتاعى بالەنشەنىڭ قاتىنى بولعانىم بولماسا، جاس بولىپ، جەكە بازار قىزىق كورىپ، جارىق ساۋلە سەزىنگەنىم جوق. كوك ايۋ كۇندەستىكتىڭ شەڭگەلىنە ءتۇستىم. كۇنى بۇگىنگە دەيىن كورگەنىم قورلىق، كوز جاسىمدى كورىپ، وكىمەتكە سالىپ، باسىمدى بوساتىڭىز، — دەدى.
بۋرىل ساقالى جەلپىلدەپ، ومىراۋىنان تاسپيىعى سالبىراپ، قويدىڭ قيىنىڭ ۇستىنە وتىرعانداي دامبالىنىڭ سارالا اۋىن سالبىراتىپ، قارا بۇيرا مىجىرىق بورىكتى قولىما الىپ، قارا قوجالاق ورامالىمەن ماڭدايىنان سورعالاعان تەردى سۇرتە-مۇرتە قالبالاقتاپ بايى كىردى.
مۇنىمەن جاپسارلاسا ەسىكتەگى جاساۋىل بىر-ەكى كۇمىس بەلدىكتى اتقامىنەردى دە قوسا كىرگىزىپ جىبەردى.
مۇنداي جەردە، قارا قازاقتىڭ الدىندا ءوزىن ىزبارلاپ ۇستاي بىلەتىن، جۇرەك شايلىقتىرۋدىڭ ادىسىنە توسەلگەن ءۇيىندىسى ۇلكەن كەرتاعىل بۇقاداي سۇزە قارايتىن سۋديانىڭ كوزىنە كوزi تۇسكەندە بايدىڭ جانى شىعىپ كەتە جازدادى. بۋىن-بۋىنى بوسام ءالى قۇرىپ كەتتى.
سۋديا:
— مىنا قاتىننىڭ ارىزى تۋرالى نە ايتاسىز؟ — دەگەندە:
— تاقسىر، تاقسىر... — دەپ تاماعىنا بىردەڭە تىعىلىپ قالعaنداي جاۋاپ قاتا المادى.
— تاقسىرلاما، — دەپ سۋديانىڭ جارامساق جاساۋىلى بايدىڭ بەتىن قاقتى.
باي:
— تاقسىر، توۆاريشش، — دەپ كومەكەيىنەن كۇرمەلدى، — بۇل مەنىڭ قىزداي العان كىشى قاتىنىم. اق قوي سويىپ، اق باتا وقىتىپ، اتا-اناسى، ەلى-جۇرتى بەرگەن. بيىل جەتى جىل بولدى. سودان بەرى ەشبىر شاي دەسكەنىمىز جوق. مال دا، جان دا وزىنىكى. Kip كويلەك كيگىزىپ، جامان توسەككە جاتقىزعانىم جوق... ونى مىنا كىسىلەر دە بىلەدى عوي. ءتىپتى قۇدايشىلىعىن وسىلار-اق ايتسىن، — دەپ، قاسىنداعى قالدى بەت قارا ساقالعا قارادى. قالدى بەت:
— بۇل سوزدە بۇرىستىق جوق. انشەيىن ازعىرۋشى سايتان بولسا ازبايتىن پەندە جوق دەگەندەي، ءبىر بىلمەستىك بۇل بالادان كەتىپ تۇر. كەڭشىلىگىڭىز بولسا، بۇل ءسوزدى ءوزىمىزدىڭ قولىمىزعا بەرسەڭىز، دالاعا الىپ شىعىپ، ءبىز مىنا ءابىش ەكەۋىمىز تىندىرىپ، بىتىرەلىك، — دەپ كيلىگە كەتتى.
مۇنداي كولدەنەڭ كوك ءبورى جىرىندىلارعا سايتانى ۇستاپ كەتەتىن سۋديا مىنا سوزگە شيرىعىپ:
— ءتايت، قيقاقتاما، شىعار مىنالاردى، — دەگەندە ەسىكتەگى جاساۋىل لىپ ەتىپ ەكەۋىن دە ساۋرىكتەي قۋىپ شىقتى.
بايدا ۇرەي قالعان جوق. ەگجەي-تەگجەيدى ەكشەپ، ەت اسىم ۋاقىت سۇراعان سوڭ، پروتوكولىن جازا باستاعاندا، باي تاعى قالتىراپ:
— تىم بولماسا مىنانىڭ وزىمەن تىسقارىعا شىعىپ ءبىر وڭاشا سويلەسۋگە رۇقسات ەتىڭىز، — دەگەندە، سۋديا قاتىنعا قاراپ ەدى، قاتىن:
— شىعاتىن ەشتەڭە جوق. نە بولسا دا وسى جەردە بولسىن، — دەدى.
سۋديا قاسىنداعى بيلەرمەن ءبىراز ۋاقىت كەڭەسە كەلىپ، ەكى جاعىنا دا بيلىكتى ەستىرتۋگە شاقىردى.
بيلىك جاريالاناردا ەل جابىلىپ، ءۇيدى جىعىپ كەتە جازدادى. ورىسشا ءسوزى ارالاسىپ، شۇبارلانا مۇسىلمانشا جازىلعان پروتوكولدى، قاعاز جازىپ تاراتىپ وتىراتىن ابديبەك حاتشى وقىپ، ەستىرتتى.
— اتىنان رەسەي سوسيال بيداراسى تالدىقورعان ويازىنىڭ ەكىنشى ۋچاسكە نار سوتى وسىمەن قىلعان كەسىمىن جاريالايدى. گراجدان ساعىندىق قاتىنى جەڭسىك جانە ساعىندىق دۇيسەن بالاسى ەكى جاعى كوزبە-كوز بولدى. جەڭسىك ءۇش قاتىننىڭ ءبىرى بولىپ ەسكى قازاق، عۇرپى بويىنشا باسىندا كۇشتەپ بەرىلگەن. ساعىندىقپەن بۇدان بىلاي بىرگە تۇرۋعا ريزا بولماعان سەبەپتى، باسىنا بوستاندىق الادى. كىمگە تيسە دە ءوز ەركى وزىندە، — دەدى. جينالعان جۇرتتىڭ ىشىندەگى اتقامىنەرلەردىڭ جۇرەگىنىڭ باسىنا مۇز قۇيىلعانداي بولدى. كەدەي جاعىنىڭ كوڭىلى جاڭبىر جاۋعانداي جاڭارىپ، جاسارىپ سالا بەردى.
سۋديا:
— سۇيگەن بويداق كىسىڭ بولسا مىنا قاعازبەن بارىپ، يسپولكومعا جازىلىپ، قاعاز الىپ قوسىلاسىڭ. جەڭگەي، كوزدەگەن كىسىڭ بار ما ەدى؟ — دەگەن كەزدە ەسىكتىڭ جاپسارىنان سىعالاپ تۇرعان بادىراق:
— بار، مەن، — دەپ داۋسىنىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە بايقاماي قالدى. قاتىن:
— سۇيگەن كىسىم وسىندا تۇر، — دەگەندە سۋديا مۇرتىنان كۇلىپ:
— سۇيگەنىن كىرگىز، — دەدى جاساۋىلعا.
جاساۋىل بادىراقتى قالبالاقتاتىپ ۇيگە كىرگىزگەندە، باي كوزىنىڭ ءىرىڭىن ءبىر-بىر ءسۇرتىپ بادىراققا قاراپ، تاني الماي قالدى.
سۋديا مىنا جىگىتتىڭ كىم ەكەنىن سۇراي كەلىپ:
بۇل كۇنگە دەيىن بويداق پا ەدىڭ؟ — دەگەندە بادىراق ۇستاپ تۇرعان جەڭسىكتىڭ قولىن جۇرەگىنىڭ تۇسىنا اپارا بەرىپ:
كورەيىن دەم تۇرعان جارىعىم وسى، — دەدى.
ەندەشە جولدارىڭ بولسىن، ەندىگى جەردە ەشتەڭەدەن يمەنبەي ەمىن-ەركىن قىزىق كورىڭدەر، ەكەۋىڭدە جاسسىڭ، مال باسقا بىتەدى. تالاپتارىن بولسا، ەڭبەك ەتسەڭدەر، كەدەي بولمايسىڭدار. مىنا قاعازدى اپارىپ، اۋىلناي يسپولكومدەرىڭنەن قوسىلعاندارىڭ تۋرالى قاعاز الاسىڭدار. بۇل كەڭەس وكىمەتىنىڭ ناشاردىڭ كوز جاسىن كورىپ، كەدەيدىڭ باسىن جەتكىزگەنى، — دەپ قازاقشا جۇيەلى ءسوز بىلەتىن سۋديا ەكەۋىن كۇتتىقتاعاندا، قوسىلا قول ۇستاسىپ تۇرعان بادىراق پەن جەڭسىكتىڭ كوڭىلى تاۋ سۋىنداي تاسقىنداپ كەتتى. بادىراق:
— اينالايىن كەڭەستىڭ وركەنى ءوسسىن، — دەدى.
قاتىن:
— بىزگە قىلعانى بارلىق ۇل-قىزىڭنىڭ الدىنان كەلسىن، — دەدى.
«قاتىندى وزىڭە اپەرەمىن» دەپ بايدان بارماق باستى، كوز قىستى العان جاساۋىل جابىرقاپ، جينالعان جۇرتقا:
«ءۇيدى بوساتىڭدار»، — دەپ اقىرعاندا ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن كەپ ادام دۇركىرەي تۇرا جونەلدى. ۇيدەن قول ۇستاسىپ جەڭسىك پەن بادىراق شىعا كەلدى. بۇل ءىستى تاماشالاپ، ولار ءدوڭ اسقانشا ەرىپ كەلىپ جۇرتشىلىق بىرتىندەپ قالا بەردى.
ويتكەنى بۇل وقيعا بۇرىنعىداي ايەلدى مالداي ساۋدالاپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ قالىڭ قاراڭعى عۇرپىنىڭ تامىرىنا العاشقى شابىلعان بالتا ەدى.
اسىرەسە مىنا ساعىندىق سياقتى ەل ىشىندەگى مۇرتى سىنباعان جۋان بايلاردىڭ قوينىنداعى قاتىنىن ەسىكتەگى بادىراق سياقتى قۇل-قۇتاننىڭ كوپتىڭ كوزىنشە جەتەلەپ شىعىپ بارا جاتقانى وزگەشە قىلىق ەدى.
بۇل ەكەۋىنە ەلدىڭ جابىلا ەرەتىنى سوندىقتان بولاتىن.
قوڭىر جەلدىڭ جەلپۋىمەن زەرلى تاقيانىڭ شوعىنداي باسىن شايقالتقان كۇرەڭسەنى تىزەدەن كەشىپ، دوڭگە شىققان ەكەۋى باسىنان كەشكەن وتكەن كۇنىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءبىر-بىرىنىڭ قولدارىن قىسىپ، ەمىرەنە، ەلجىرەي قاراسقاندا كوزدەرىنەن قۋانىشتىڭ ىستىق جاسى ءمولت-مولت سورعالاپ ەدى. ول جاس ايقاسقان قوس بىلەكتى دە جۋىپ جاتتى.
بۇلاردىڭ كونە كوڭىلدەرىن كوپىرتىپ، لەپىرتىپ تاسىتىپ بارىپ، وسى ىستىق جاس جان جۇرەكتەرىنەن قايناپ شىققان ەدى.
جالعىزاعاش دەگەن جەردىڭ وزەگىنىڭ بويىندا قوزى جامىرايتىن يتارقادان جارق ەتىپ شىعىپ، ەلدىڭ قاھارىنا جولىعىپ، بەتتەرىنە كۇيە جاعىلىپ، موينىنا قۇرىم كيىز ءىلىنىپ، كوشكە تىركەلگەن كۇندەرى دە وسى كۇن ەدى.
IX تاراۋ
ەكەۋى قول ۇستاسىپ اۋىلعا كەلدى.
اۋىلدىڭ اقساقال-قاراساقالى، كارى-جاسى قاپتاپ الدارىنان شىقتى. قارابورباي بالالار دا ۇلكەندەردەن قالىسپاي بۇل ەكەۋىن كورمەككە اسىقتى. قاتىندار بىرىمەن-بىرى سامپىلداسا اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ، قۋىرعان بيدايدان بادىراق پەن جەڭسىككە شاشۋ شاشتى.
بادىراق بايدان العان لاقتى ەشكىنى ۇستاتىپ، بىرەۋدىڭ ءبىر بويداق قويىن ايتىپ سويىپ جاتىر. ونىڭ بۇگىن قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق. سول اۋىلدىڭ ۇيىمعا جازىلعان كەدەيلەرى قاۋلى قىلىپ، بادىراققا ءۇي قۇراۋعا كىرىستى. بۇل جۇمىستى ۇيىمداستىرۋشى جارلى-جالشى ياچەيكاسىنىڭ باستىعى قوسىمحان. ول:
— بادىراقتىڭ ۇيىنە قوساتىندارىڭدى اكەلىڭدەر، — دەپ بۇيرىق بەردى.
الدىمەن ىرىسبەك ءۇيىنىڭ ءبىر جاعىن جالاڭاشتاپ سىپىرىپ تاستاپ، ەسكى قۇرىم تۋىرلىعىن سۇيرەتىپ الىپ كەلدى. جارتىباي بىلتىر كۇزدە ءبىر بايدىڭ كۇزەمىن الىپ بەرىپ اقىسىنا العان اق كيىزىن اكەلدى. كەندىرباي ءبىر قانات كەرەگە بەردى. شەرۋبەك شەلەك پەن شاڭىراق سىيلادى. عاپپار قازان قوستى. ۇمسىناي ءۇش ۋىقتى باۋىمەن بەرىپ، تاعى ءبىر قارا قازانعا مىرزالىق جاسادى.
وسىلايشا كوپ كومەكتەسىپ جاتقاندا مارجان جەڭگەي «مەن قۇر قالامىن با» دەپ، ءبىر تاڭعىش قۇر ارقان مەن بالاسىنىڭ توستاعانىن جايراڭداي كۇلىپ الىپ كەلدى.
مىنە، ءسويتىپ ءار ۇيدەن قۇرالعان نارسەلەردىڭ باسى بىرىگىپ، بادىراقتىڭ ءۇيى قۇرالدى. كەشكە تامان وسىنداعى بۇرىنعى ويى جەتى قارا لاشىقتىڭ جانىنا بادىراقتىڭ قارا الا وتاۋى ون سەگىزىنشى بولىپ تىگىلدى.
كىشكەنە وتاۋدىڭ شاڭىراعىندا مول ەتىپ ەت اسىلىپ، كوشىمباي اقساقال داستارقان باسىندا ۇزاق باتا جاسادى. اۋىل-ايماق ريزا بولىپ تاراستى.
ال اۋىلدىڭ كەشكى مالى كەلگەندە بايدان بادىراق ءبولىپ العان قارا ەشكىنىڭ باۋىرىندا توپاتايىن تولتىرا ساۋىپ، ءبىر قاتىن وتىر ەدى. بۇل باياعى مىڭداپ ساۋلىق ساۋاتىن ساعىندىق بايدىڭ توقالى جەڭسىك بولاتىن. ءبىراق ونداعىدان قاباعى الدەقايدا كوتەرىڭكى، كوڭىلدى. ول وسى ءبىر قالبيعان قارالا ءۇيى مەن وسى تۇرمىسىنا ابدەن ريزا، ماز-مەيرام.
سول كۇنى بادىراق ەكى ساۋلىق، ەكى ەشكىنى قىرقىپ شىقتى. ەرتەڭىنە جەڭسىك ودان ءۇش ارقان، ءبىر تەڭ ءجىپ، ەكى تاڭعىش ارقان ەستى. قالعان شەت-پۇشپاقتى دا ىسكە جاراتىپ، ازعانا تولىنە بۇلدىرشىندەي بۇرشاقتاپ كوگەنشە دە ەسىپ الدى.
ح تاراۋ
1922 جىلعا قارسى كۇز.
وتكەن جىلدىڭ جازىندا جەتىسۋ وڭىرىندە ۇلكەن وزگەرىستەر بولعان. بۇل كۇنگە دەيىن جەتىسۋدى بيلەپ-توستەپ كەلە جاتقان جۋان جۇدىرىقتان، باي-ماناپتان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قارا بۇقارا كەدەيلەرى مەن ورىستىڭ ناشارلارىنىڭ موينى بوساعان.
ەل تۇنىعىن لايلاعان «وتىرىك بولشيەۆيكتىڭ» بۋالدىر تۇمانىنان جەتىسۋ اسپانى تازارعان. جەر وزگەرىسى ءجۇرىپ، رەفورما بولىپ، بۇرىنعى جۋان جۇدىرىقتار مەن الپاۋىتتار پايدالانىپ كەلە جاتقان جەرلەر بايىرعى ءوز يەلەرىنە قايتىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تەلىمدەنگەن مالايى مەن ورىستىڭ كەدەيى كەنەلگەن.
جارلى-جالشىلار تاپ دۇشپانىن تاۋىپ تابانداسىپ الىسىپ، ولارعا شارۋا رەتىندە كىرىپتار بولماۋ ءۇشىن قالاداعى قازاقتىڭ قاراتابان مالايى مەن ورىس كرەستيانىنىڭ كەدەيى بىرىگىپ، جارلى-جالشىلاردىڭ «قوسشى سويۋزىن» جاساعان. جۋان جۇدىرىقتان ءۇي-باقشا، قورا-جاي الىپ، تىرشىلىگىن كۇيتتەۋگە كىرىسكەن. جارلى-جالشى بۇرىنعى قاناۋشى، وتارشى، ساۋداگەر، جۋان جۇدىرىقتى قونىسىنان اۋدارىپ، ارتىق مال-مۇلكىن ءبولىسىپ العان.
مىنە، ءسويتىپ توڭكەرىس ساۋلەسى دالاعا دا تۇسكەن. قازاقتىڭ كەڭ دالادا توزعىنداپ جۇرگەنى، كەدەي-كەپشىگى سىلكىنىپ، جارلى-جالشىلار ۇيىمىنا كىرگەن. وزدەرى كوميسسيا بولىپ، باسقا ۇرىپ وتىرىپ بايدىڭ مالىن ساناپ، كولىك پەن ساۋىن مال العان. بوستاندىق جولىمەن بايلاردىڭ بايلاۋى مەن ماتاۋىنان شىققان بىرنەشە ايەلدەر باتىراقتار مەن كەدەيلەرگە ءتيىپ كەتكەن.
جەتىسۋعا ءوستىپ انىق توڭكەرىس رۋحى ورناپ، كەڭەس وكىمەتىنە ۇلكەن قۋانىش بولعان. جارلى-جالشىنىڭ قاناۋشىلاردىڭ قاندى شەڭگەلىنەن ازات بولعانىنا وراي ولاردىڭ وبلىستىق تويى بولىپ، تاريحى اسپەتتەلگەن.
بۇل تويدىڭ ءمانى باعالانىپ، ۇزىناعاشتا جاسالعان. ويتكەنى ۇزىناعاش جەتىسۋدى ورىس جاۋلاپ العاندا، قوقان قولىمەن قازاق-قىرعىز جۇرتى سوعىسىپ، ءبىر جەڭىسكە جەتكەن جەرى ەدى.
وعان پاتشا وكىمەتىنىڭ يتارشىسى جاندارال كولپاكوۆسكيي وزىنە سامۇرىق سۋرەتىن سالدىرىپ، ەسكەرتكىش قويدىرعان. ول ەسكەرتكىشتى جارلى-جالشىنىڭ تۇڭعىش تويى 1921 جىلدىڭ سەگىزىنشى ماۋسىمىندا تالقانداعان. سامۇرىق قۇستى سىندىرىپ، ورنىنا «وراق-بالعا» قويعان.
سول تويدا جەتىسۋ جارلى-جالشىلارىنىڭ تۇڭعىش سيازى جاسالىپ، وبلىستىق ورتاقشىل پارتيا كوميتەتىنىڭ وكىلى وراز دەيتىن شويقارا جىگىت كەدەي-كەپشىكتى زاماننىڭ جاي-جاعدايىمەن تانىستىرعان.
ول وسى كۇنگە دەيىن جەتىسۋ توپىراعىنداعى جۇرتشىلىقتىڭ تاريحي كەزەڭدەرىن شولىپ ءوتىپ، باي-ماناپتىڭ، باتىراقتىڭ، جۋان جۇدىرىقتىڭ شارۋا ساياسي قايشىلىقتارىن ايناداي ەتىپ جارقىراتىپ، كوپشىلىكتىڭ الدىنا تارتىپ، ەندىگى جالشى ۇيىمىنىڭ پارتيا مەن كەڭەستىڭ قولداۋىندا قالاي ەل بولاتىندىعىن اشالاپ ايتىپ بەرگەن. قىرعىز- قازاقتىڭ قاراتابان مالايى ءوز ءومىرىنىڭ بايانىنا سوندا ءتۇسىنىپ، كىمنىڭ-كىم ەكەنىن، قانداي تاپ ەكەندىگىن سوندا بىلگەندەي بولعان. كەڭەس كەدەي وكىمەتى دەگەنگە كوزى سوندا جەتكەن. ورىس-قازاقتىڭ، تارانشى مەن دۇڭگەننىڭ كەدەيلەرى اجىراماستاي ۇشتاسىپ، ۇيىم بولاتىندىعىنا سول تۇڭعىش سيازدا، تۇڭعىش تويدا سەرت قىلىسقان.
قولدارىنا قىزىل جالاۋ الىپ، توڭكەرىس جىرىن جىرلاپ توپتانىپ، ايدىندى ءجۇرىس جاساعان، ات شاپتىرعان. ماسكەۋ، تاشكەن، ورىنبورداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ پارتيانىڭ ورتالىق ۇيىمدارىنا قۇتتىقتاۋ تەلەگراممالارىن سالىپ، جەتىسۋ باتىراعى كارى دۇنيەنى ءبىر سولقىلداتقان ەدى.
ءسويتىپ، تاريحي ومىرگە شەتتىڭ وتارشىسىمەن، ءوزىنىڭ باي-مانابىنا ۇلتاراق بولىپ كەلگەن، تاپتالىپ كەلگەن حالىقتىڭ مەرەيى 1921 جىلى ءبىر كوتەرىلىپ، شاراسىنان اسىپ، كوڭىلى تاسقان. تاپ تارتىسى تاسقىنداعان.
ال مىنا بيىلعى كۇز باسقا كۇز. بۇل 1922 جىلدىڭ كۇزى. ىشكى رەسەيدەن شىققان جاڭا شارۋا ساياساتىنىڭ سالقىنى جەتىسۋعا جازدان بەرى كەلىپ جەتكەن.
«جانا شارۋا ساياساتى شىعىپتى» دەگەندە، باتىراقتان باي-ماناپ، جۋان جۇدىرىقتار ەلگە بىلاي دەپ سەز تاراتىپ جىبەرگەن:
جەر جۇزىندەگى باي-پاتشالار جينالىپ، بولشيەۆيككە، ونىڭ باستىعى لەنينگە، تروسكييگە اقىرىپتى. پ ۇلى، شايى كوپ، قازىناسى مول مەكالايدى ورنىنا ءتۇسىردىڭ، شارۋانى شاشىپ، بايدى تالادىڭ. مىنا العان نارسەلەرىڭدى، مالدارىڭدى قايتارىپ بەر. ايتپەسە ءبارىمىز ساعان جابىلامىز. تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت، دەپ قاعاز ءتۇسىرىپتى. سودان بولشيەۆيكتەر تابانىن تاپ باسىپ تۇرا الماي باستىعى لەنين بولىپ، ەلدى جۇمساعىراق ۇستايىق دەپ ماۋلەت سۇراپتى.
«باي تالانباسىن، زورلىق-زومبىلىق بولماسىن، كەدەيلەر بۇرىنعى العانىن قايتىپ بەرسىن» دەپ جەر-جەرگە بۇيرىق ءتۇسىرىپتى، — دەگەن وسەك-اياڭ ەل ىشىندە گۋ-گۋ ەتتى. بۇعان تۇككە تۇسىنبەگەن قاراڭعىلىعى كوپ جارلى-جالشىنىڭ ويى تاعى دا تولقىپ، كوتەرىلگەن كوڭىلى باسىلىپ قالعانداي بولدى.
بايلار باس كوتەرىپ سوتقا، اتقارۋ كوميتەتتەرىنە، ميليسياعا ارىز كىرگىزىپ، باتىراقتار العان كولىك پەن ساۋىندى قايتارىپ الا باستادى. جەر-جەردەگى قۇر سۇلدەرى جۇرگەن «وتىرىك كەدەيشىلدەر» وسى داقپىرتپەن جاندانىپ، باي تاياعىن اشىقتان-اشىق باتىراققا سوعا باستادى. كەدەيدىڭ كوبى قولىنداعى كوزى بار مالدارىن بايدىن وزىنە بەرىپ قۇتىلۋعا كىرىستى. كوزى جوعى ۇلى سۇرەن داۋ بولدى. اۋىلداعى اتقامىنەرلەر مۇندايلارعا «قول سياز» قىلىپ، «كامپەسكە»، «كۇمان» سىقىلدى ءبىتىم شىعارىپ، شىلقا مايلى داۋعا كىرىستى.
ءسويتىپ، باتىراقتار بۇل جىلى مازاققا اينالدى. بايلار: «باتىراق بولاسىڭ با؟» — دەپ، ءار كەدەيدى كەكەيتىن بولدى.
بايدىڭ تورىندە دومبىرانى كۇمبىرلەتىپ، ءان سالىپ، بايدىڭ «قولقايىرىن» ماقتاپ، توقتى-تورىم، تەرى-تەرسەككە اۋقات قىلاتىن جارلىنىڭ جان دۇشپانى بەكەمباي سىقىلدى سوقىر اقىن وسى قارساڭدا:
وكىمەت بوپ جەلىكتى بادىراقتار،
شاۋىپ كەلىپ اۋىلعا ادىراقتار.
ماڭدايىنا جازباعان بايقۇس كەدەي،
بايدان الىپ بايىدىڭ ادىرا-اق قال، —
دەپ كۇلەتىن بولدى.
بۇل راس تا ەدى. كەيبىر شارۋانىڭ ۇقىبىن بىلمەيتىن كەرەناۋ كەدەيلەر جازداي بايلاردان العان ساۋىن سيىر مەن قويدى سويىپ جەپ، كولىكتى ازاعا سالىپ، بورىشىنا بەرىپ جىبەردى. قولىنداعى قارا-قۇرانى، ۇساق مالدى وسىرمەك تۇگىلى، بىج-تىج كىلىپ، تۇقىمىن قۇرتتى. العاننان سوڭ ءۇش-تورت اي وتپەي جاتىپ، الگى مالدان قۇرالاقان قالدى.
بادىراقتاي ەگىن سالا العانى دا سيرەك بولدى، ءشوپ شاپپادى، جالعىز اتتارى جاۋىر، لوڭقا بولىپ ءولدى. مىنە، وسىندايلاردىڭ جامان اتاعى شىعىپ، «باتىراقتار جالپاعىنان جالقاۋ، ماڭدايىنا جازباعان سوڭ ماندىمادى» دەگەن سوزگە جولىقتى. ءبىراق مۇندايلار جالپى كەدەيلەر ەمەس. قولىنا تۇسكەندى قۇراستىرىپ الا قويعانى دا، قولىنداعى كولىك ساۋىنمەن ەگىن سالىپ الا قويعانى دا بار ەدى. ونىڭ ءبىرى ءوزىمىزدىڭ بادىراق.
وسىنىڭ ءبارى دە نە دە بولسا، ايتەۋىر جالپى كەدەي كەنەلگەن، تاريحتان تاپ بولىپ تالاسىپ سىباعاسىن الىپ جاتقان ۋلى تولقىننىڭ سارىنى ەدى. وسىنداي ۇلى تولقىننىڭ ەن الىس پۇشپاعىنداعى كوپ قاڭباقتىڭ ءبىرى بولىپ ءبىزدىڭ بادىراق تا كەلە جاتىر ەدى.
ول قالاداعى مالايلارداي ورىس جۋان-جۇدىرىقتارىنان جەر-سۋ العان جوق. ونىڭ مەكەنى دالا. قالادان اۋلاق قالىڭ قۇمنىڭ ءىشى، قازاق ورتاسى. ول وسى كەڭەس وكىمەتى ارقاسىندا باسىنا ءۇي تىگىپ، باۋىرىنا قازان اسىپ، قاتىن قۇشاقتاعان، ءتۇتىن تۇتەتكەن. قولىنداعى بايدان العان ەشكى-لاقتى جازداي ساۋىنعا ساۋعان.
قولداعى ءبىر وگىزىمەن بىرەۋمەن مويىنسەرىك بولىپ، بىرلەسە ەگىن سالىپ العان. ول ەگىننەن باسىپ قالعان.
تامىنىڭ اينالاسىنىڭ ءبارى ۇرا. ۇرا تولعان استىق. ەكى شوشاق پىشەن شاپتى. جازدىڭ كۇنى ەگىن جينار الدىندا كىرپىش قۇيىپ قويعان. سۋالعان سوڭ بايدىڭ ەشكى-لاعىن امان-ەسەن وزىنە قوسقان. تۇينەك بولىپ ولگەن باياعى ءبىر توقتىمەن بورىشتانىپ تويعا سوياتىن بويداققا ءتورت شەلەك تارى بەرىپ قۇتىلعان. ەندى ەشكىمگە ءبىر تيىن بورىشى جوق.
بادىراق بيىلشا قىستاۋعا، اكەسىنىڭ ەسكى ورنىنان تام سالىپ الىپ، قورا-قوپسى جاساپ جاتىر.
جەڭسىك تە الا جازداي قاراپ جاتقان جوق. قولداعى قوي-ەشكىنىڭ جۇنىنەن ءۇيدىڭ ءارقان-جىبىن، قاپ-قالتاسىن تۇگەندەپ العان. ارا-تۇرا تۇيەسىنىڭ ءجۇنىن يىرە المايتىن بوشالاڭ قاديشانىڭ شەكپە ءجىبىن ءيىرىپ بەرىپ، ودا كۇيەۋىنە ءبىر قاجەكەي، ءوزى ءبىر كەۋدەشە بولاتىن شەكپەن شىعارىپ العان. شاڭىراق كوتەرگەندە ەلدەن قۇرالعان كيىزدى ويماقتايدان قۇراپ، تاپ-تۇيناقتاي ءۇي قىلعان.
بۇلار جيىرما ءبىرىنشى جىلعى جاڭادان باي مەن جارلى اراسىنا قوقالاقتى قوزعالىس سالعان «جاڭا شارۋا ساياساتى» نەپ-تى وسىنداي كۇيمەن قارسى الدى.
XI تاراۋ
1924 جىل.
رەسەيدەگى ەڭبەكشىلەر ۇستەمدىگىمەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تامىرى ابدەن بەكىگەن. دۇنيەجۇزىندەگى، الەم اراسىنداعى ارۋاعى ءوسىپ، سسسر بولعان، ورتا ازيادا ۇلت رەسپۋبليكالارى جاسالىپ، ءار ۇلت ءوز كەڭەس ۇكىمەتىن قۇرىپ، قىرعىز —قىرعىزستان، قازاق — قازاقستان بولىپ، وزبەك ءوز الدىنا كەتكەن.
جەتىسۋداعى بۇرىنعى تۇركىستان قولتىعىنا قارايتىن قازاقتار قىرعىز رەسپۋبليكاسىنا قوسىلىپ، قىرعىز اتانىپ كەلگەن بولسا، ەندى ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، ورىنبورداعى قازاق ورداسىن اقمەشىتكە الىپ كەلىپ، قىزىلوردا قۇرعان.
جەتىسۋداعى جەرگىلىكتى حالىقتى جەرگە جايعاستىرۋ جۇمىسى ءجۇرىپ، وكىمەت قازاقتىڭ كەدەيىنە جەر كەسىپ بەرىپ، قالا جاسادى. قالا بولعان كەدەيلەردەن بەس جىلعا دەيىن سالىق الماي، ونىڭ ۇستىنە قازىنادان مال، اربا، اقشا قارىز بەرىپ قامسىزداندىرعان.
بادىراق اۋىلداس بولىپ وتىرعان جيىرما بەس ءۇي كەدەيلەر كەڭەس وكىمەتىنىڭ بۇل پەيىلىمەن بەرگەنىنە بەلسەنىپ كىرىستى. بەرگەنىن بەرەكەلەندىردى، العانىن اجارلاندىردى. قالا سالىپ، مادەني اۋىل بولۋعا اسىعىپ، قۋالاپ ءجۇرىپ قونىس كەستىرىپ الدى. ءارقايسىسى تىستەي قاتىپ، شارۋا قامدادى. ءدال وسى كەزگە شەيىن بادىراقتىڭ ءۇيى اپ-اجەپتاۋىر قورلانىپ قالعان ەدى.
ول ءوزى العاشقى ەگىن سالعان جيىرما ءبىرىنشى جىلدان سوڭ-اق، جەرگە ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ديحانشىلىققا ورىسشا كىرىسىپ كەتكەن. جىلدا جيناپ العان ءبىر استىعى ءبىر استىققا قوسىلىپ، ارتىعىن ساتىپ كيىم-كەشەگىن بۇتىندەدى. ەكى بۇزاۋلى سيىر، ەكى ات ساتىپ الدى. قوس وگىز ءبىتتى. وسى مالدىڭ ءبارىن ەگىننەن ءوندىردى. ءىشى كىرسە شىققىسىز دۇمبىرەدەي اق ءۇي بادىراقتىكى.
بادىراق تاپقاندى ۇيدە جەڭسىك كەلىستىرىپ وتىردى. ول كەي-كەيدە قارادومالاق ۇلىن ەمىرەنە ءسۇيىپ قويادى. ءوزى تاعى ەكىقابات، شەڭبەرىنەن شىعىپ وتىر.
مىنە، وسى كەزدە قازاقستان وكىمەتى جوعارىدا ايتىلعان قارا لاشىق كەدەيلەردى «قىزىل قايىڭ»، «دىڭگەك» جەرگە وتىرعىزىپ، جەر كەسىپ بەردى. بۇل جەرگە وكىمەت تاراپىنان، قازىنا ەسەبىنەن توعان قازىلعان. وسى كەسىلگەن جەردەن كوپشىلىكپەن بىرگە ەكى باسىنا قازىنا سىباعاسىمەن تيگەن جەردى بادىراق تا كەستىرىپ الدى. بەس ءۇي بىرىگىپ قازىنادان ءبىر اربا، قوس وگىز، ءبىر سوقا، ءبىر تىرما كەتپەنىمەن الدى.
مىنە، وسى سايمانىمەن بادىراقتار جۇمىسقا كىرىستى. كۇزدىكۇنى وزىنە تيگەن جەرگە اعىل-تەگىل بولىپ اعىپ جاتقان سۋدى جايىپ تاستاپ، باۋ-باقشاعا دا ىڭعايلانا باستاعان. جەرىنە نەشە ءتۇرلى اعاش شانشىدى. الما، ورىك، شيە سەكىلدى جەمىس اعاشتارىن دا ەكتى. جەر ءبولىمى وسى اۋىلدىڭ شارۋاسىنا اقىلشى اگرونوم قويدى. سونىڭ كەنەسىمەن كۇزدىكۇنى سۋالعان سيىرىن بەرىپ، ۇستىنە استىق، اقشا قوسىپ، رەسەيدەن كەلگەن قاقولدان ءبىر جاقسى ءسۇتتى سيىر ساتىپ الدى.
قازىنادان تۇقىم الىپ، ەكى دەستە جوڭىشقا سالدى. ءسويتىپ، بۇلار جاڭا قونىسقا قونعان جىلى-اق ون بەس دەستەلەپ ەگىن سالاتىن مۇقيات شارۋاعا اينالدى.
بۇل اۋىلدىڭ ورتاسىنا وكىمەت اقىسىن تولەپ ءبىر ءمۇعالىم جىبەرىپتى. ءاجىعۇل اتاڭ كەدەيدى جيناپ سويلەسىپ، قاۋلى ەتىپ، بيىلشاعا دەپ، جەدەعابىل سارقاننان بۇرىنعى باي ورىستىڭ ەكى بولمەلى ءۇيىن كوشىرىپ اكەپ، مەكتەپ سالىپ بەردى. ءمۇعالىم قاراشانىڭ باسىندا جاڭا مەكتەپكە بالا جيناپ وقىتۋعا كىرىستى. بۇل جىلى قىرىق التى بالا وقىدى. مۇنىڭ قاق جارتىسى قىز بالا. ءمۇعالىمنىڭ بيىلشا پاتەرى بولماي، بادىراقتىڭ ۇيىندە تۇرىپ جاتتى.
الماتىداعى قىسقا مەرزىمدىك كۋرستەن نۇسقا كورىپ قالعان ىسكەر، ۇقىپتى ءمۇعالىم اڭىزباي ەرتەدەن كەشكە دەيىن بالا وقىتادى. مەكتەپتە جابدىق جوق، قارا تاقتا جوق. ءبىر جاپىراق قاڭىلتىرعا جازىپ وقىتىپ، جوقتان-باردان قۇراپ بالالاردى باۋراپ اكەتتى. پيونەر ۇيىمى جاسالىپ، نەشە ءتۇرلى ءان سالىپ، ەكى ايدا وسى مەكتەپ بالالارى ەلدىڭ اۋزىنا ءىلىندى. كەز كەلگەن بەلگىلى توڭكەرىس مەيرامدارىن قۇر وتكىزبەي، بارىنە دە سول اۋىلدىڭ ەرىگىپ جاتقاندارىن جيناپ الىپ اڭگىمە جاسايتىن بولدى. قولىنا قىزىل جالاۋ الىپ، سالتاناتپەن كوشەدە ءجۇرىس جاسادى. قالانىن ۇل-قىزى جاستارى جينالىپ، ويىن-ساۋىق كەشتەرىن وتكىزدى.
مۇعالىمگە گازەت-جۋرنالدار مەن جاڭا كىتاپتاردى قالاعا قاتىناسقان كىسىلەر قۇشاق-قۇشاق ەتىپ اكەلىپ بەرەدى. ءمۇعالىم دىڭگەكتەگى باتىراقتاردىڭ ءبىرىنشى باسقىش باستاۋىش مەكتەبىنىڭ پيونەر ۇيىمى دەپ قۇلاشتاي اق تاياققا قىزىل بورلاتتان جالاۋ جاساپ الدى.
سونداي-اق ول كەرەگە گازەتىن شىعارىپ، كووپەراسيا مەكتەبىنىڭ الدىنا جاپسىرىپ قويۋشى ەدى.
ورتاقشىل پارتيا ياچەيكاسى اشىلىپ، ءبىرسىپىرا جوندەمدى باتىراقتار كوممۋنيست بولدى.
بالالار مەكتەپتەن تارقاعاننان كەيىن كۇندە كەشكە تامان وسى اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى وقيتىن ەدى. جەڭسىك پەن بادىراق تا وسىلاردىڭ جۋان ورتاسىندا، ەكەۋى ءبىر پارتادا وتىرادى، ەكەۋىنىڭ «ساۋات اشقىش» دەگەن ءبىر شەتى جىرتىق كىتابى بار.
ءمۇعالىم كەزەك-كەزەك قارا تاقتاعا جازىپ وقىتادى.
بادىراقتان گورى جەڭسىك جازىلعان جازۋدى تەز وقىپ شىعادى. بادىراق شابانداۋ، ءبىراق بادىرايىپ وتىرىپ، ايتەۋىر جازا باسپاي جازۋدى ءدال شىعارادى. ءبىر كۇنى تاقتايداعى «لەنين» دەگەن ءسوزدى وقۋدىڭ كەزەگى قوجاباي ساقاۋعا كەلىپ، وعان ءتىلى كەلمەي، جازۋدى انىق ايىرا الماي «لان» دەگەندە، جەڭسىك پەن بادىراق ءبىرىن-بىرى شىمشىپ قالىپ، ەلدىڭ تىنىشتىعىن الىپ جىرق-جىرق كۇلىپ جىبەرگەن.
جازعا سالىم ءمۇعالىمنىڭ نۇسقاۋىمەن بۇل اۋىلدىڭ كەدەيلەرى قاۋلى الىپ كووپەراسيا اشتى. ارالارىنان ءجونىن بىلەدى دەپ، ساۋاتسىزدىقتى جويۋ كەزىندە ەسەپتى ءتاۋىر ۇيرەنىپ شىققان شەگەبايدى باستىق قويىپ، مۇعالىممەن بىرگە بادىراق تا ونىڭ باسقارماسىنا مۇشە بولىپ سايلانعان.
بەس تەڭگەگە شاعىپ، استىق پەن جارنا تولەپ جازىلىپ، ەركەك-ۇرعاشىنىڭ بارلىعى كووپەراسياعا مۇشەلىك اقشا بەرگەن. بۇلاردىڭ كووپەراسياسىنا وكىمەتتەن نەسيەگە سوقا-سايمان سياقتى اۋىلشارۋاشىلىق جابدىقتارىن الىپ، از كۇندە ءدۇر ەتە ءتۇستى. كۇز ورتاسىنان كووپەراسياعا ءۇي جاسالىپ، دۇكەن اشىلدى. تەمىر شەگە، ىدىس-اياق، سىرىڭكە سەكىلدى نە كەرەكتىڭ ءبارىن بۇل اۋىلدا مۇشەلىك بيلەتى بارلار ارزان باعاعا الىپ وتىراتىن بولدى. وسى ساۋدا دۇكەنى كەلە-كەلە كىتاپ، جۋرنال، گازەتتەردى دە ساتۋ جۇمىسىن موينىنا الىپ، توڭىرەگىڭدەگى ون التى بولىس ماتايدىڭ اعارتۋ جۇمىسىنىڭ ورتالىعى بولدى. ەلدى وزىنە تارتتى، ساۋاتى اشىلعان قوسشىلاردىڭ ءبارى حات-شوت ءبىلىپ، كوزى اشىق شارۋا بولىپ كەتتى.
بارا-بارا مەزگىلدى جارمەڭكەسى وسى جەردىڭ وزىندە اشىلىپ، اياق جەتەر جەردەگى قازاقتىڭ ساۋداسى وسى قالانىڭ قاسىندا بولدى. قالا كۇننەن-كۇنگە كوبەيدى، كۇننەن-كۇنگە كوگەردى. سايلاۋ كەلگەندە يسپولكوم وسىلارمەن اۋىلداس، بولىستاس بۇرىنعى بىرنەشە جۋان اقساقالدار، قارىنباي بايلار، قارا تازى اتقامىنەرلەر، ۇرى كەدەيلەر داۋىسقا يە ەمەس دەپ، كوپ كەدەي قاۋلىسىمەن شىعارىلىپ تاستالدى. جەڭسىك اتكومعا مۇشە بولىپ ءوتتى.
بۇرىن بۇل اۋىلدا كوممۋنيست پارتياسى ۇيىسقالى ءبىرقاتار جىل بولسا دا جۇمىس بارىسى ءالى دە باستىعا الماي كەلە جاتىر ەدى. جەرگە جايعاسىپ، ەل وتىرىقشى قالا بولعان سوڭ، پارتيا جۇمىسى دا ويداعىداي جول الىپ ءجۇرىپ كەتتى.
الەۋمەت جۇمىسىنا ارالاسامىن دەگەن دامەلىنىڭ ءبارى جازىلدى. بۇلاردىڭ تاربيەسى دە قالا تاراپىنان ايرىقشا نازارعا الىنىپ، كوڭىلدەگىدەي بولدى.
ەندى قوسشى ۇيىمى كۇشەيىپ، جەردى توعاي وراپ، «زەمىلەس» ۇيىمىن جاقسى جولعا ۇيۋعا كىرىستى. بۇل باتىراقتار وزدەرى تاباندى جاڭا جۇرتشىلىق جاساعان سوڭ، اۋىلداعى جالشىلاردى، مالايلاردى وزدەرىنىڭ ۇيىمىنا تارتىپ الۋعا شىنداپ كىرىستى.
كەڭەس وكىمەتى دەمەۋىمەن ورىن تەپكەن جارلىلاردىڭ جاڭا قالاسى، جاڭا جۇرتشىلىعى وسى بەتىمەن الداعى جىلداردىڭ تابالدىرىعىن بىرتىندەپ اتتاي باستادى. مىنا جارلىلاردىڭ شارۋاسى دا، مادەنيەتى دە، ىنتىماق، بەرەكەسى دە ورتاقشىل پارتيانىڭ جەتەگىمەن «داۋىرلەپ بارا جاتىر ەكەن-اۋ» دەپ اركىم ىشىنەن ەرىكسىز ايتاتىن بولدى.
XII تاراۋ
1947 جىل.
كۇن كوتەرىلىپ، اي جابىلىپ قالعان. قاتپار قابىرعالى قوڭىر تاۋ جاراتىلىس سۇلۋلىعىنان ماساتتانعان توبەدەي بولىپ توردە جاتىر. جىلى جەل قوڭىر دوڭدەردەگى راڭ كۇرەڭشەلەردى ءۇرىپ، ۇكىدەي جەلپىلدەتەدى. اسپاندا شوكىمدەي بۇلت جوق. الەمدى ماۋجىراتقان سۇلۋ تابيعاتتىڭ شاراسىن كىرلەتۋگە ءداتى جەتپەگەندەي، بۇلتتار بۇعىپ كەتىپتى. وسى سۇلۋلىقتىڭ قوجاسى كۇن. ول بولسا قىزىل تارعىل تاۋدىڭ شوقتىعىنان جىميىپ، جەرگە نۇرىن شاشا كۇلىپ تۇر.
بۇگىنگى كۇننىڭ شىعىسى وزگە كۇننەن ايرىقشا اجارلى سياقتى. ويتكەنى بۇگىن بولىپ جاتقان توڭكەرىس مەيرامىنىڭ توعىسقان تويى. بۇگىن جەر جۇزىندەگى، الەم ومىرىندەگى جالشىلاردىن رەسەيدە العاشقى ۇكىمى جاسالعان قازان توڭكەرىسىنىن وتىز جىلدىق مەيرامى.
جەتىسۋداعى جارلى-جاقىبايلار ۇيىمداسىپ، بوستاندىق العانىنا جيىرما بەس جىل. جالشىنىڭ جەرگە ورنىعىپ جانا تۇرمىس، شارۋا جاساپ، «وسى وركەن» قالاشىعىنىڭ العاشقى ipگe كوتەرگەنىنە جيىرما جىل. بۇعان قوسىمشا تاعى ونداپ، بەستەپ جىل بولعان يگىلىكتى ىستەر كوپ، سولاردىڭ مەيرامى دا بۇگىن ەدى.
قوڭىر تاۋدىڭ باۋىرى كوبەلەي بىتكەن قالىڭ ەكپە اعاش، بۇيرا قوڭىر قولاتتىڭ ءبارى ەگىن، پىشەن، ەگىندىكتەگى نەشە ءتۇرلى جاڭا ماشينالار قاپتاپ جۇمىستا ءجۇر.
انا قوڭىر تاۋدىڭ القىمىنداعى نە ارتىنداعى بەلەسكە شىعا كەلگەنىندە، وسى القاپتى الدىنداعى جايۋلى داستارقانداي انىق كورەسىڭ. وسى جەردەگى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي قۇجىناعان شارۋاشىلىق — باياعى كەڭەس وكىمەتى ساياباعىندا رەسەي جالشىلارىنىڭ قولداۋىمەن وسىنداي شارۋالى جۇرتشىلىققا جەتكەن. قازاق كەدەيلەرى ءقازىر جاڭا جۇرت.
مىناۋ قالانىڭ ءوزى ەكەن دەپ ويلايسىڭ. توڭىرەگىنىڭ ءبارى قاپتاعان ءۇي، قالىڭ اعاش. مۇندا قازاقتاردىڭ ىلعي اسىل تۇقىمدى سيىرلارى جايىلىپ ءجۇر. ءاربىر سيىر بەسىكتەگى بالاداي ماپەلەنىپ، جەكە-جەكە كۇتۋلى. ولاردىڭ اناسىنداي قازاق ماماندارى تاماقتى شايناپ بەرگەندەي، ايالاپ اسىرايدى. مەزگىل-مەزگىل ءسۇتىن دە، ءوزىن دە ولشەپ تۇرادى.
سۋ قىستا قان جىلىم، جازدا قوڭىر سالقىنداتىپ بەرىلەدى. سيىرلاردىڭ استى تازا، بايدىڭ قۇس توسەگىندەي جۇمساق. بۇل اۋىلداردان قالاعا باراتىن كىشكەنە شويىن جولدار سالىنعان. ول جولمەن شاعىن ۆاگوندار شۇبالا ىرعالىپ، ءسۇت، مايدى قالاعا تارتىپ جەتكىزىپ جاتىر.
Miنe، مىناۋ باعالى جىلقىلاردىڭ قوراسى. ولار ۇياداعى بالاپانداردان ارتىق ماپەلى. تاي-قۇلىندار ويناق سالادى. وڭشەڭ ارعىماق شالىس ادەمى اتتار جۇزىكتىڭ كوزىنەن وتەردەي جۇلقىنادى. بۇل جىلقىلاردىڭ جاز جايلاۋى قاراسىرىق، ايداۋساي، قاراۇڭگىر. قىستا وسى مەكەندى قىستايدى. مۇنداي مال ءوسىرۋدىڭ جايىن نۇسقاۋمەن ۇيرەنگەن قازاق شارۋاسى مامانداردان دا ارتىق بىلەدى.
الگى شارۋاشىلىقتىڭ بارىنە بۇتى-قولىن سوزىپ ءبىر قالا جاتىر. قالانىڭ ءىشى-سىرتى ۇزاتقان قىزدىڭ جاساۋىمداي ءساندى. وعان ءبىر جاعىنان شويىن جولمەن اقىرىن، وتاربا كىرىپ-شىعىپ جاتادى. شويىن جولدىڭ ءون بويى قازاق جۇمىسشىلارى. ءار جەردە زاۋىت مۇنارالارى موينىن كوككە سوزىپ، انادايدان قول بۇلعايدى.
قالادان قىمقا تاۋعا قاراي دوڭەستە ءۇش قابات ۇلكەن اق ءۇي تۇر. توبەسىنىڭ قىزىل بوياۋى كۇنگە شاعىلىسىپ، كوزدىڭ جاۋىن الادى. اينالاسى باۋ-باقشا. بۇل وسى اۋىلدىڭ مەكتەبى.
قالانىڭ بەل اسار جەرىندە كوك توبەلى ورنەكتى ۇلكەن ءۇيدىڭ باسىنا قاراساڭ بوركىڭ تۇسەدى. انا تاۋدىڭ الىس سەڭگىرىنەن كوزدەگەندە وسى قالا جايىلىپ جاتقان قوي سىقىلدى دا، مىناۋ ءۇي كۇنگە قاراپ كۇيسەپ تۇرعان ءۇيىندىسى ۇلكەن قوشقارداي. ءۇيدىڭ ماڭايىندا ۇلكەن ەتىپ ايقاستىرا جاساعان قىزىل ايدار تۇر. بۇل ايداردى ابايلاپ قاراعان كىسى «وراق پەن بالعانى» انىق كورەدى. وراق پەن بالعا وسى قوشقاردىڭ ءمۇيىزى سياقتى. بۇل وسى اۋىلدىڭ كلۋبى ەدى.
شەتتەن كەلە جاتقان ادامعا سىمسىز تەلەگرامم موسىداي بولىپ كورىنسە، قالانىڭ وزگە ۇيلەرى موسى استىنداعى اق جاپاداي اسەر قالدىرادى. ءار ءۇيدىڭ قىزىل ۇشىرمالارى مەن ءار مەكەمەنىڭ قىزىل جالاۋلارى جەل شايقاعاندا جانىپ جاتقان جالىن سەكىلدى.
قاز-قاتار سالىپ تاستالعان استامدار، قالانىڭ كوشەلەرى سىنىق ينە تاستاسا جوعالمايتىنداي ايناداي تاقىر تاس. كەڭ كوشەدە اعىلىپ جاتقان ماشينالار، ءتۇن بولسا ەلەكتر ايدان جارىق.
قالانىڭ ءبىر جەرىنە وڭاشاراق شارۋالارعا اقىل ايتاتىن شارۋا ءۇيى سالىنعان. ەرتەدەن كەشكە دەيىن ەسىگىنىڭ الدى توي بولىپ جاتقانداي توپىر، قارا قۇرىق ات كەتپەيدى. بۇل ءۇيدىڭ ءار بولىمىندە جايىپ تاستالعان گازەت، كىتاپ، جۋرنال. قولدان دايىندالعان نەشە ءتۇرلى شارۋا ونىمدەرى. ءۇي اۋىلشارۋاشىلىق مۇراجايىنا اينالعان. قازاق اگرونومدارى مەن باسقا دا ماماندار قالىڭ شارۋاعا اقىل ايتىپ تۇر.
مىنە ءبىر اق ساندىقتاي اق ءۇي — اۋرۋحانا. ماڭايىنان دارەتسىز باسۋعا باتىلىڭ بارمايتىنداي تازا. بۇدان جيىرما جىل بۇرىن ەلدى جايلاعان مەرەز، قۇرت-قۇلعانا، تەڭگە قوتىر، سۇزەك سىقىلدى اۋرۋلاردان ايىقتىرعان وسى اۋرۋحانا. ولاردىڭ تامىرى بۇگىن ەل ىشىنەن تازالانىپ، قىرقىلعان. سوندىقتان اۋرۋحانانىڭ الدى كوپتەن ونداي ناۋقاستاردىڭ وشىرەتىنەن تازالانعان. انشەيىن اندا-ساندا جۇرەگى اۋىرىپ، قانى ازايعاندار عانا ەمدەلىپ، قايتىپ بارا جاتىر. بۇل جەردە دە قازاقتىڭ نەشە ءتۇرلى بىلگىش قارت دوكتورلارى ءاپپاق قۋداي بولىپ، اق حالاتىن كيىپ، اۋرۋلاردى ايالاپ جۇگىرىپ ءجۇر.
قارا قوبىزدىڭ يىعىنا قاربايا ءمىنىپ، (اللا، اۋليە، ارۋاقتاپ) اقىرىپ-باقىرىپ، اۋرۋدى قولامتامەن ۇشىقتاپ، قىرىق اياق سۋمەن ساباپ، قارا شاڭىراقتى شاقىرلاتىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، ازان-قازان قىلىپ جاتاتىن باياعى باقسىلاپ ەل دە، جەر دە تازالانعان. قازاقتىڭ وقىعان قارا دومالاق، مەيىرىمدى قىزدارى اپتەكتە دارى-دارمەك ۇلەستىرىپ، ىقىلاستى قىزمەت ەتەدى. ارالا، موزى، توتيايىن ءىشۋ، سىپان، ادىراسپان تۇتەتۋ تۇستەرىنە دە كىرمەيدى.
انە ءبىر ادەمى كەڭ ۇيدە ەركىن بوسانىپ جاتقان قازاق قاتىندارى. اق شۇبەرەككە بولەنگەن اياۋلى اپايلار مەن كەلىندەر جاس نارەستەلەردى ىڭگالاتىپ تۋعىزىپ الىپ جاتىر. اپالارى قولىنداعى تىكەنىن العان عۇرلى قىمسىنبايدى. تولعاتىپ، تالىقسىعان قاتىندى «الباستى باستى» دەپ، اتتان سالىپ اۋىلعا جىلقى قۋىپ كەلىپ، قامشىنىڭ استىنا الىپ، تارس تۇرس مىلتىق اتاتىن، جابىلا تەپكىلەيتىن تەنتەك شالدارى بار اۋىلدار ءقازىر جوق.
مىناۋ ءبىر اق شۇبار ءۇي — پوشتا-تەلەگراف كونتورى. گازەت-جۋرنال، كىتابى توعاناق-توعاناق بولىپ قىرعا باراتىن اۋىل پوشتاسىمەن دالاداعى ەلگە تاراپ بارادى.
اناۋ ءبىر قىزۋ ورتا — بازار، بۇل جەرگە شويىن جول كەلگەن سوڭ، بۇكىل رەسەي، ورتا ازيا، كۇنباتىس جۇڭگو، موڭعوليا وسى جەردەن قازانداي بۇرقىلداپ، قايناسىپ كەتكەن. ساۋدانىڭ جالپى تەتىگى وكىمەت پەن كووپەراسيا قولىندا. بۇدان جيىرما جىل بۇرىنعىداي اۋىلعا تەڭدەپ كەلىپ، ءۇش كەز جۇڭگو دالابىنا نەمەسە ءبىر تاق سارت ماتاسىنا ءبىر قوي الىپ جۇرگەن ساۋداگەر الىپساتارلاردان بۇگىن ەل ىرگەسى اۋلاق. ەلدىڭ كەرەك-جاراعىن اكەلىپ بەرىپ، قولىندا بارىن باعاسىنا جەتكىزىپ، ءوز اۋىلىندا الىپ وتىرعان وزدەرىنىڭ دۇكەنى. كووپەراتيۆ دۇكەندەرىنىڭ ءىشى بايشەشەكتەي قۇلپىرىپ كوزدىڭ جاۋىن الادى. بارلىعى دا جۇرتقا كەرەكتى نارسە. اسىرەسە اۋىل شارۋاشىلىعى جابدىعى مول.
قالانىڭ ءبىر جاعى كەر جازىقتى كەڭ ساز. كەڭ سازدا جاساۋلى تۇسكەن كەلىنشەكتىڭ كەسەلەرىندەي دۇمبىرلەگەن اق ۇيلەردە، اۋىلداردا دالا ساۋلەتى، قىر سالتاناتى. ەسكى ءۇي تىگىلىپ، مال ءوسىرىپ جۇرگەن ەلدىڭ كونە كوشپەندىلىك ەنەرى وزگەشە ءبىر تۇرگە تۇسكەن، ونەگەلى بولىپ وڭدەلگەن.
وتىرىقشىلىق پەن كوشپەلى ءومىر ەگىز قاتار جەتىلىپ، داۋىرلەپ وسكەن. اۋىلدىڭ ادەمى اق كۇمبەز ۇيلەرىنىڭ دە، قالانىڭ قابات-قابات اسەم تامدارىنىڭ دا يەسى حالىق.
ولار باياعى 1920 جىلى جەتىسۋدا ۇيىمداساتىن جەرگىلىكتى كەدەيلەر مەن ولاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى. اۋىل مەن قالانىڭ اراسىندا قاتىناساتىن اۆتوموبيل، اۆتوبۋستار قايشىلاسادى.
اۋىلدان اۋلاق كەڭ، جازىقتىڭ دوڭعال دوڭىندە توپ-توپ بولىپ، تۇس-تۇستان ادامدار اعىلىپ، جينالىپ جاتىر. بايشەشەكتەي كيىنىپ، توتىقۇستاي تۇرلەنگەن قىز-كەلىنشەك قالىڭ جينالىستىڭ ءبىر جاعىن تۇتاسىمەن ساندەندىرىپ، گۇلدەي جايناپ، كورىك بەرەدى.
ساباۋدىڭ سالاسىنداي سامساعان قىزىل سايا (اسكەر) ساپساپ بولىپ ءتىزىلىپ تۇر. ونىڭ باستىعى دا قازاق. قامشىنىڭ ورىمىندەي جاس كومانديرلەر مىڭداعان قازاق بوزبالاسىن اسىقشا ويناتىپ، ۇيرەتىپ ءجۇر.
ال ەل ونەرپازدارىنىڭ ونەرى دە وركەندەگەن، تۇرلەنگەن، گۇلدەنگەن. نەشە ءتۇرلى وزگەرىسكە ءتۇسىپ، جاڭاشا قۇلپىرادى. قازاقتىڭ مۋزىكا اسپاپتارى اجارلانىپ، ارشىلعان قازاق، كۇيلەرىن تارتقاندا اسپاندى تۇندىكتەي جالپىلداتىپ، جەردى جەلپىلدەتكەندەي بولادى. ەرىكسىز تاڭداي قاعىپ، باس شايقايسىڭ.
وڭشەڭ ءورىم جاس شىبىق — قىزىل تاماق اق شىمشىقتاي پيونەرلەر ون شالقىتىپ، كۇي توگىپ اسكەر اعاسىنىڭ الدىنان شىقتى. ول جاڭا قاتارلى جاس وركەن الەۋمەتتىڭ كوپشىلىكتىڭ كۇرەسىنە ءارقاشان قولقابىس ەتۋگە دايىن تۇرعانداي.
مىناۋ قالىڭ توپ — قازاقتىڭ پرولەتارياتى. اناۋ ونىڭ الدىنداعى قىزىل تۋ كاسىپشىلەر وداعىنىكى. مۇنىڭ ءبارى بۇرىنعى قيالداعى قاۋىم، ۇشقىر ويدىڭ بولجامىنداي نارسەلەر ەدى. سوسيالشىل ومىرگە ەرتە اتتانعان رەسەي جالشىلارىنىڭ قولداۋىمەن قازاق كەدەيى دە وسى دارەجەگە سوڭعى ەكى ون جىلدىڭ ىشىندە-اق كەلىپ قالعان ەكەن. بۇلاردىڭ اۋىلى لەنين باستاعان جولداعى بولجالعا اناۋ رەسەي جالشىلارىمەن بىرگە ارالاسا كىرىپ قالعان ءتۇرى بار.
بۇگىن مىنە وسىناۋ قىراتتىڭ ۇستىنە ءتورتبۇرىشتان قىزىل جالاۋلارىن جەلبىرەتە كوتەرگەن قازاقتار لەك-لەگىمەن كەلىپ جاتىر.
ۇكىلى ءورىم-تاي قۇنانداردى ويناقتاتا مىنگەن جاس بالالار. كەجىمدەپ تاستاعان قامشىداي قاتقان بايگەگە قوسىلاتىن اتتارىن مىنگەن قازاق بالاسى قاپتاپ كەتتى. ولاردىڭ توپ-توپ بولىپ، قوسىلا ايتىپ كەلە جاتقان ولەڭدەرى جانىڭدى جادىراتىپ، كوڭىلىڭدى كوككە سامعاتقانداي. وڭشەڭ سايگۇلىككە مىنگەن ميليسيا ءوز رەتىمەن ءىس اتقارىپ، ەل ءتارتىبىن رەتتەپ تۇر.
وسى توپتىڭ ورتا جەرىندە ادەمى اشەكەيلەنىپ، تاقتايدان مىنبە ورناتىلعان. ونىڭ توڭىرەگى قورشالعان، وڭاشا. وسىعان تامان جەڭىل جورعا اۆتوموبيل كەلە جاتقاندا كوپشىلىك وعان جارىلىپ جول اشتى. اۆتوموبيل جايلاپ ءجۇرىپ كەلىپ، جينالعان توپتىڭ تۇيىعىنا توقتادى. ونىڭ توپسالى ەسىگىن سەرپىپ اشىپ، ىشىنەن بۋرىل ساقالدى ارىق قارا شال جەرگە ءتۇستى. جارقىلداعان جامپوز كەمپىر دە بىرگە ءتۇستى. ەكەۋى قاتارىنان ەلگە ەڭكەيىپ، امانداسقاندىقتىڭ ءراسىمىن ءبىلدىردى دە مالداستى قۇرا، كورسەتىلگەن كوك شالعىن ۇستىندەگى ارناۋلى ورىنعا وتىردى. كوپشىلىك ولارعا قىزىعا قاراپ، قۇرمەت كورسەتىسكەندەي. ىڭ-شىڭسىز ءتارتىپ ساقتاپ باس يزەسكەندەي بولادى. بۇلار جەڭسىك پەن بادىراق ەدى. بالالارى ەر جەتىپ، بۇلاردىڭ دا ەندى مىنە بارشىن تارتقان كەزى ەدى، داۋلەتتەرى مول جەتىپ، داۋىرلەگەن كەزى ەدى.
XIII تاراۋ
كوپشىلىكتىڭ كوزى كوك جۇزىندە. كۇتكەنى كوكتەن تۇسەتىندەي. كەنەتتەن اسپاننىڭ تورىندەگى اق شاربى بۇلتتىڭ اراسىنان ءبىر الىپ قۇس كورىندى. جۇرت «انە، انە»، — دەسىپ شۋ ەتە ءتۇستى. ميليسيالار ولاي-بۇلاي شاپقىلاپ، قوزعالعان جۇرتتى تىنىشتاندىرىپ تارتىپكە شاقىرىپ ءجۇر. كوپشىلىك دۋىلداسىپ، اسپانعا وزدەرى ۇشاتىنداي بورىكتەرىن قولىنا الىپ ايقايلايدى. الگى قۇس اينالىپ ۇشىپ كوپشىلىكتىڭ ءدال توبەسىنە كەلگەندە قىزىل اسكەرلەر مەن كاسىپشىلەر ۇيىمى، جاستار ۇيىمىمەن ولارعا ەرگەن جاس ۇلاندار قىزىل تۋلار مەن جالاۋلارىن جەلپىلدەتە كوتەرىپ كوككە بۇلعاعاندا، كەر قوڭىرداعى حالىق قىزعالداقتاي جەل سوعىپ ۇيقى-تۇيقى بولدى.
ءا دەگەنشە بولعان جوق، اسپاندى ايىرىپ اعىنداپ كەلە جاتقان ايىرپلان كوپتىڭ توبەسىنەن كولبەي ۇشىپ، قۇديىپ تومەندەي كەلىپ، جەرگە جايلاپ قونىپ جاتتى. ايىرپلان كەلدىڭ بەتىنە قونعان قارا باس شاعالاداي كوپشىلىكتىڭ كوز الدىندا تۇردى. قالىڭ جۇرت ونىڭ توڭىرەگىنە قاپتاپ كەتتى.
قابىرعاسىندا «قىزىل قازاقستان» دەگەن تاڭبا جازۋى ۇشقىش قۇس شوقتىعىنان تۇيەنىڭ كوزىندەي كوزىلدىرىگىن ەنبەگىنە سەرپە سالىپ، سارى جارعاقتى ۇشقىش قازاق جىگىتى تۇرەگەلىپ، الەۋمەتكە امانداستى.
ونىڭ سوڭىنان ۇستىنە سۇرعىلت سۋلىق كيگەن ارىقشا قارا جىگىت ايىرپلاننىڭ ەسىگىنەن باسىن قىلت ەتكىزگەندە قالىڭ كوپشىلىك:
— جاساسىن جارقىن بادىراق ۇلى! — دەسىپ گۋىلدەسىپ قوشەمەتتەدى.
بۇل قارا جىگىت بادىراقتىڭ تۇڭعىش بالاسى جارقىن ەدى. ونىڭ جاستايىنان وقۋعا كەتىپ، اۋىلعا قايتقانى وسى.
ول اكە-شەشەنىڭ ۇيىنەن اتتانعالى توعىز جىل بولعان. ول ءقازىر كەڭەس وكىمەتىنىڭ وتتى دا ويلى ازاماتى. كوممۋنيست پارتيانىڭ قابىرعالى قىزمەتكەرى.
جارقىندى بادىراق اجەتكە جاراعان سوڭ-اق وقۋعا — ىشكى رەسەيگە جىبەرگەن. ول العاش زاۋىت-فابريك وقۋىنا تۇسكەن. ءوندىرىس جۇمىسىنىڭ ىشىندە قايناپ، كورگەندى، تاربيەلى ادال ازامات بولىپ وسكەن. قوعام قۇرىلىسىنىڭ ەڭ ءماندى جەرىندە ومىرمەن بىتە قايناپ، بىرگە ءوسىپ، بۇعاناسى بەكىپ، قابىرعاسى قاتايعان. پيونەرلىك، كومسومولدىق، پارتيا ىستەرىندە شىنىعىپ، ءومىردىڭ وقۋىن ەرىنبەي-جالىقپاي وقىعان. جالپى ءبىلىمىن ساياسي ساباقپەن جاناستىرا ىشتەي جەتىلگەن، «كومۆۋز-دىڭ» ۇلكەن وقۋىن تاۋىسىپ وقىپ، كومينتەرننىڭ كورنەكتى قىزمەتىندە بولعان.
ەڭبەكشىلدەر توپ-توبىمەن ۇيىمداسىپ، تۇس-تۇستان توڭكەرىس جاسالىپ جاتقاندا، كۇنباتىس جۇمىسشىلارىنىڭ اراسىندا بولعان. دۇنيە جيھانگەرلەرىنىڭ وتارشىل قۇلدىعىنان بوسانۋعا ارەكەت قىلىپ جاتقان كۇنشىعىستاعى ەزىلگەن ۇلتتاردىڭ ازاتتىعىنا ات سالىسقان. دۇنيە ءجۇزىن كەزگەن. كۇنباتىس پەن كۇنشىعىستاعى جۇرتتىڭ شارۋاسىمەن، تۇرمىسىمەن تۇگەل تانىس، كومپارتيا مەن كومينتەرننىڭ تاپسىرعان توڭكەرىس جۇمىسىن ويداعىداي ورىنداعان وتتى جىگىت وسى ەدى.
جارقىن قازاقستانعا قايتىپ كەلىپ جۇمىس جاساعالى ءۇش جىل. قازاقستان ورتالىق پارتيا ۇيىمى بۇگىن كەنەلگەن، توعىز تويلى توعىسقان مەرەكەگە ءوز وكىلدەرىن جىبەرگەندە، جارقىنعا «وركەن» قالاسىندا بولاتىن تويعا قۇتتىقتاۋ ءسوز ايتۋدى تاپسىرعان. بۇلار كەشە قىزىلوردادان كۇن اۋا ۇشىپ شىققان. مىنە، ەندى وسىندا كەلىپ تويدىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ وتىر.
اسىعىستا امانداسىپ ۇلگەرمەگەن جولداستارمەن قول ۇستاستى دا جارقىن جارق ەتىپ قىزىلعا بولەنگەن بيىك مىنبەگە شىعا كەلدى. جۇرت «جاساسىن، جاساسىن» دەپ ايقايلادى. بۇل كۇنگى مەرەكەنى وتكىزۋگە سايلانعان كوميسسيانىڭ باستىعى:
— ءماجىلىس اشىلدى. بۇگىنگى مەرەكەنى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق ۇيىمىنان قۇتتىقتاۋ ءۇشىن كەلگەن بادىراق ۇلى جارقىن جولداسقا ءسوز بەرىلەدى، — دەگەندە، جارقىن ءسوزدى جاي تاستاپ، سالماقپەن باستاپ، ارىنداماي، اپتىقپاي بايگە اتىنداي سوزىلا بارا-بارا تۇيدەكتەلىپ الىپ كەتتى.
— ارداقتى جولداستار! الەۋمەت قاۋىم! بۇگىنگى كۇن ءبىزدى وسى جۇرتشىلىققا جەتكىزگەن ۇلى توڭكەرىس قازان ريەۆوليۋسياسىنىڭ وتىز جىلدىق تويدىڭ ءدۇبىرى. بۇگىن لەنيننىڭ باستاۋىمەن جاسالعان ەڭبەكشىلەردىڭ ۇلى توڭكەرىسى بولعانىنا ءۇش ون جىل ءوتتى.
بۇگىن ۇلى قازان توڭكەرىسىن ءوز قولىمەن جاساپ، دۇنيەجۇزىنىڭ جالشىسى مەن جارلىسىنا، شىعىستىڭ ەزىلگەن ۇلتىنا بوستاندىق، تەڭدىك جولىن كورسەتىپ، تاپ تاياعىن ۇستاتىپ كەتكەن ۇلى كوسەم لەنيننىڭ قايتقانىنا جيىرما ءتورت جىل. ءبىز وسى جيىرما ءتورت جىلدى لەنين جولداستىڭ ءوزىنسىز وتكىزدىك. ءبىراق ونىڭ ءسوزى مەن وسيەتىن ورىنداپ، نۇسقاعان باعىتىمەن جاڭا ءومىر جاسادىق. بۇگىنگى كۇن سوسياليستىك كەڭەسشىل قازاقستاننىڭ ۇلت مەملەكەتى ءوز الدىنا قۇرىلعالى جيىرما ءتورت جىل.
بۇگىنگى كۇن جەتىسۋداعى قاراتابان مالايلاردىڭ، پاتشا وكىمەتىنىڭ جۋان جۇدىرىق، باي-ماناپتىڭ بۇرمە شەڭگەلىنەن شىعىپ، ءوز ۇيىمىن ورناتىپ، تاپ تارتىسىنىن تابالدىرىعىن سالىپ، العاشقى ۇيىمداسقانىنا جيىرما جىل.
بۇگىنگى كۇن سول قازاق جارلى-جالشىلارىنىڭ جەرگە جايعاسىپ، وسى قالانىڭ تاسىن قالاپ، كووپەراسيا جاساپ، ۇلگىلى شارۋاعا ەگىن سالعانىنا جيىرما جىل!
ءبىز بۇگىن سول بارلىق توعىز تويدىڭ توعىسقان مەرەكەسىن مەيرامداپ وتىرمىز. وسى كۇنگە جەتكەن بۇرىنعى وڭشەڭ ەزىلگەن جارلى-جالشى، جاڭا جۇرتتاعى تويلارىڭىز قۇتتى بولسىن! جاساسىن جارلى-جالشىنىڭ جاڭا جۇرتشىلىعى! — دەگەندە جۇرتتىڭ اراسىنان ايقاي گۋىلدەپ، اسپانعا شىعىپ جاتتى.
مۋزىكا وينالىپ، ەڭبەكشىلەر ۇرانى شىرقالعاندا دۇلەي توعايدىڭ قامىسىنداي سامساعان قالىڭ كوپ بۇلبۇل تورعايدىڭ اياق قايىرۋ كۇيىنە سالبىراعانداي تىنىشتالا تىڭدادى.
اسەرلى دە اسەم مۋزىكا ءوز ءۇنىن قوڭىرلاتا كەلىپ، ۇزىلتە توقتاعاندا باياعى قارا بالا قاعىپ الىپ كەتتى:
— بۇدان وتىز جىلدان ارعى ۋاقىتتاعى رەسەيدەگى جالپى جارلى-جالشىنى، جۇمىسشى كرەستياندى اراداي تالاعان قاناۋشى وكىمەت ەدى. ءبىزدىڭ قازاق ۇلتى ەلدىگىنەن، جۇرتتىعىنان ايىرىلىپ، پارتيا-سۇرقيا بولىپ تورعايداي توزدى دەدى. شارۋا شايقالىپ، قالىڭ قازاق كەدەيى تۇتاسىمەن قالاتا قارا جالشى بولىپ كەتىپ ەدى. باي-ماناپتىڭ بوساعاسىندا اش-جالاڭاش، ادامگەرشىلىك قۇقى جوق تارىققان تاپ ەدى. لەنين باستاعان قازان تونكەرىسى ول زاماننىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى. جارلى-جالشىنىڭ ءوز وكىمەتى جاسالدى. جارلى جارىلقانىپ، كەدەي كەنەلدى. قازاق جۇرتىنىڭ باسىنداعى قالىڭ قارا تۇماندى قازان توڭكەرىسىنىڭ جەلى سەرپىلتتى.
كەڭەس وكىمەتى اۋىر كۇيدە تورت-بەس جىل داۋرەن ءسۇردى، جان-جاعىنداعى جاۋى قاسقىرشا شاپتى. شارۋا كۇيزەلدى. اشارشىلىق، اۋرۋ، باسشىلىق مولايدى. ءبىراق توڭىرەكتەگى بايلار مەن جاۋىزعا جاردەم بەرىپ، جالپى قارا بۇقارا جارلى-جالشى وسى تاپ دۇشپانىمەن تابانداسىپ الىسىپ، ءبارىن دە جەڭدى. كۇشىن الەمگە ايقىندادى.
از جىلدىڭ ىشىندە الاپاتى اسىپ، كەڭەس ۇكىمەتى ۇلكەن وداق بولدى. وسى وكىمەتتى جويۋعا جۇمىلا كىرىسكەن انگليا، فرانسيا، امەريكا، جاپونيا سەكىلدى جيھانگەر مەملەكەتتەر كەڭەس وكىمەتىمەن ساۋداسىن جانداندىرىپ، ارالاسۋ ءۇشىن شارت جاساسا باستادى.
ءتىپتى بۇدان ەكى ون جىل بۇرىنعى سىرتقى جاعدايىمىزدى الايىق. ول ۋاقىتتا ارالداعى انگليا ازۋىن ايعا بىلەگەن ارىستان ەدى. بەس بولەك دۇنيەنىڭ بارلىعىنا شەڭگەلىن سالىپ، ونداعى ءالسىز ۇلتتاردىڭ جانىن قيناعان قانىپەزەر ەدى.
امەريكانىڭ قوسپا شتاتى «التىن ءتاجى» دەگەن اتاق الىپ ەدى. ونىڭ كاپيتانى دۇنيە بازارىنا قوجا بولىپ، وزگە باي مەملەكەتتەر قاناۋشىلارى ونىڭ جىرىن جىرلاپ، كۇيىن كۇيلەۋشى تاۋىعى ەدى. كۇنشىعىس حالقى تۇتاسىنان كۇنباتىستاعى باي مەملەكەتتەردىڭ پىسكەن تارىسى ەدى.
ولار ءوزارا جاۋىقتىرىپ، ەلدىڭ جۋان قانسورعىشتارى اقسۇيەگىنىڭ ارتىنا كوپشىك قويىپ، ەلدىڭ بايلىعىن باقاداي سورۋشى ەدى. مۇنى ىستەيتىن اسىرەسە انگليا ەدى. شىعىس جۇرتى باتىس بايىنىڭ تالاۋىندا ەدى. بۇل كۇنگىدەي جۋانسىز جونى بىرىككەن جۇرتشىلىق جوق ەدى.
كۇنباتىستا امەريكا دا، جاپون دا ەلدى قۇلدانىپ، ەڭبەكتى قاناۋعا باسەكەلەسكەن باي جيھانگەر پاتشالىقتار ەدى. ونداعى جالپى جۇمىسشى، جالشىلار بىرىگە كۇرەس ۇيىمداستىرا المايدى، ءار جەردە ارەدىك ەدى. جانى جاسۋلى، جالىنى باسۋلى ەدى. ول جالشىلاردىڭ ءوز ىشىنەن شىققان توپ جامىلعان توقمەيىل «كوسەمدەر» بايلارمەن باعىتتاس بولىپ، جالشىلاردى ەركىن ساياسي ساۋداعا سالىپ جۇرگەن الىپساتارلار ەدى. ولار تاسقىنداپ كەلگەن جالشىلار توڭكەرىسىنىن تۇيدەگىن بىتىراتا بەرەتىن ۇيتقىمالى قۇيىن ەدى.
بۇگىنگى توعىسقان توعىز ءتۇرلى مەرەكەمىزدە ءبىز جان-جاعىمىزدان نە كورەمىز؟
ول كۇندەگىدەي الەمدى قۇلدانۋعا تالپىنعان وتارشىلدىق، جيھانگەرلىك جوق. تۇگى تامىرىنان توڭكەرىلگەن. كۇنباتىس جالشىلارى، كرەستياندار كۇنشىعىستا وتار ەلدەردىڭ ەزىلگەن حالىقتارىمەن قول ۇستاسىپ، بايشىل وكىمەتتى جويعان. ءبىزدىڭ ۇلگىمەن كەڭەس وكىمەتى جاسالعان.
ول كۇندەگى ساكدونالد، تومكي سەكىلدى انگليا ەڭبەكشىلەرى ساياسات ساۋداسىنا سالاتىن دەلدال الىپساتارلاردان جەر جۇزىندەگى جالشى اراسى تازالانعان.
بۇگىنگى جۇرتباي مىنەزدى پارتيالاردىڭ قىلىعىن تاريحتان عانا وقيدى.
ول كۇندە ەلىمىز ەزگىدە، حالقىمىز قاناۋدا ەدى. ورىس وتارشىلدىعىنىڭ وراسان ساياساتى قازاقشىلىقتىڭ قابىرعالى ساياساتىن جۇلىپ جەپ، تورعايداي توزدىرۋمەن بولدى. ەل باسىلدى. شارۋا شاشىلدى. جارلى جانشىلدى، ايەل مالعا ساتىلدى.
ساۋدامەن بىرگە نەشە ءتۇرلى كولدەنەڭ وكىم، قاناۋ، تالاۋ، ساياسات سالدارى تۇيدەكتەلىپ ەلدىڭ ەسىن شىعاردى. جەردى جەتىسكەن الدى. كەدەيلەر قونىستان قۋىپ شىعارىلدى. اكىمشىلىگى، رەتى، سايلاۋ سالتى قىرىق قۇبىلعان ەلدىڭ بەرەكەسى كەتىپ ۇيىتقىسى بۇزىلدى. وسىنداي وتار شەڭگەلىن قاتتى سالىپ جىبەرگەن پاتشا وكىمەتى ەلۋ-الپىس جىلدىڭ ىشىندە-اق جەرگىلىكتى حالىقتى قۇلداي قورعالاتىپ، قۇرداي جورعالاتتى.
قالا-قالاعا قازاق مالايى تولدى. كەلىمسەكتىڭ جۇدىرىقتارى الپاۋىت رەتىندە بايىدى. ورىس-قازاقتىڭ ۇلت وشپەندىلىگى بىقسىپ، جىگىت الاتىن 1916 جىلعى قازاق-قىرعىزدىڭ كوتەرىلىسىنە سوقتى.
پاتشا وكىمەتى مايدانعا قارا جۇمىسشى الماق بولدى. بۇعان اسىرەسە جەتىسۋ قازاق-قىرعىزى بەلسەندى قارسىلاسىپ، بەكەم الىستى. باقان، سويىل، تەسە شوتپەن ولار زەڭبىرەك پەن پۋلەمەتكە قارسى شىقتى. ءبىراق وزدەرى شىبىنداي قىرىلدى. ەل قىتايعا اۋىپ توزعىندالدى.
سويتكەن ەلدىڭ كوز جاسىنا كەشىكپەي كەڭەس توڭكەرىسى بولدى، كەڭەس وكىمەتى ورنادى. لەنيننىڭ نۇسقاۋىندا پارتيا باسشىلىعىمەن جاڭا جۇرتشىلىق قۇرىلدى. قازاقتىڭ تەلىم-تەلىم، توز-توز بوپ جۇرگەن جالشىلارى ۇيىمداسىپ تاپ ىرگەسىنىڭ تاسىن قالاپ، ۇيىمداستى. ۇيىم ارقىلى بەرەكەلى شارۋاعا كىرىستى.
كەدەيلەر بيلەگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەتەگىمەن قازاقتار مىنە وسى كۇيگە جەتتى. باياعى كۇندەگىدەي شارۋاسىن شاشىپ، ودان ايىرىلىپ قالعان قاراتابان قالىڭ قارا جالشى، قالا-قالادا توبارسىپ توپىرلاۋ جويىلدى. ءوزى قالا، ءوزى ونەگەلى شارۋا. مىنسە كولىگى ماشينا، كىرگەن ءۇيى تاس بولات.
بۇدان ەكى ون جىل بۇرىن جالپاعىنان ساۋاتسىز قازاق بۇگىن تەگىس ساۋاتتى. كەڭسە جۇمىسى قازاق تىلىندە. ونىڭ قىزمەتكەرلەرى تۇگەلدەي قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى. نەشە ءتۇرلى ونەر ماشينالارى قازاق تىلىمەن قىزمەت قىلادى. راديو، كينو، تەلەگراف ءبارى دە قازاقشا.
سوڭعى ەكى ون جىلدىڭ ىشىندە ۇلت مەكتەبىمىزدە وقىعان جاستارىمىز، جۇرتىمىز مىناۋ. ۇلكەن وقۋ ورىندارىمىزدىڭ قازاقشاسىن بۇگىن جۇزدەپ سانايمىز.
ول كۇندەگى ەل بەرەكەسىنە، اۋىل ۇيتقىسىنا ىرىتكى سالعان اتقامىنەرلەر جويىلىپ، اۋىل سوسياليستىك قوعامعا كوشۋ ءۇشىن قورعاسىنداي قۇيىلعان. كوكتەي ۇرىلىپ كۇندىككە كونىپ، شالعا ساتىلىپ كەتكەن قازاق ايەلدەردى بۇگىن تابا المايسىز.
قازاق ايەلدەرى ءار ءبىلىمى مەن ونەردىڭ سالاسىندا قازاقتىڭ جانا جۇرتشىلىعىنىڭ كىرپىشىن قالاسۋدا.
ەندىگى اۋىلدىڭ شارۋاسى، سالت-ساناسى، ەنبەگى، تۇسىنىگى، ۇعىمى بارلىعى دا ىلىمگە سۇيەنگەن. اۋىل-ايماعىمەن بالا-شاعاسى دا وسى جولدا.
جالپى جۇرتتىڭ، وكىمەتتىڭ شارۋاسىمەن باسەكەلەسە الماي، ساۋداگەرلىك، الىپساتارلىق الدەقاشان قۇرىعان. ەلدىڭ شارۋاسى كووپەراسيا قوعامىنا كوگەندەلگەن.
بۇدان وتىز جىل بۇرىن جەتىسۋداعى ۇلت ارالارىنداعى ورىس، قازاق، كاپىر، مۇسىلمان دەگەن ءدىن ۇعىمى جوعالىپ، ۇلتتار الاڭسىز اعايىن بوپ توپتاسقان. تاپ تارتىسىنا بۇرىن شىنىققان ورىس پەن ەۋروپا پرولەتارياتى قازاقتىڭ تاجىريبەسىز جاس جالشىسىن ورتالارىنا الىپ، ەزىلگەن باسقا دا ۇلتتار سياقتى قاتارلاسىپ العا باسايىق دەيدى.
بۇدان جيىرما ءۇش جىل بۇرىن رەسەيدەگى لەنين باستاعان بولشيەۆيك پارتياسىنىڭ باۋلۋىنا تۇسكەن قازاقتىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى دا ەسكىلىكپەن قالاي كۇرەسۋدىڭ ءجونىن تابا المايتىن داعدارعان كۇيدە ەمەس. ونىڭ ءبارىن تابانداپ جەڭگەن. وتىز جىلدىق ستاجى بار قازاق كوممۋنيستەرى ۇزاق كۇرەستىڭ جەمىسىن جەپ، بۇگىن مىنە، وسى جۇرتشىلىقپەن شاتتىقتى بىرگە بولىسۋدە.
«جەر ءجۇزىنىڭ ەڭبەكشىلەرى، بىرىگىڭدەر!» دەگەن ۇران تاستالعان. ول ۇراندى ەڭبەكشىلەردىڭ ارعى اتاسى ماركس اقساقال الەمگە تاستاپ، رەسەي جالشىلارىنان باستاعان.
«تۇپكومبە — كوممۋنيزم جوتاسى» ەدى. لەنين جولداس وتىز جىلدىق ومىرىندە جالشىلاردىڭ اتىن جاڭاعى ۇرانىمەن تاراتقان، جالپى جۇرت جالپاق جارىسقا تۇسكەن.
الدىڭعى رەت ات تارتۋشى رەسەي جالشىلارى ەدى. ونىڭ الدىڭعى شىلبىرداعىلارى كوممۋنيست پارتياسى ەدى. كوممۋنيست ايقايشىسى لەنين ەدى. تالاس-تارتىس وتە كۇشتى بولدى. ءار تاپ ءوز اتىن ورگە سۇيرەپ وزگەنى تىزە قاقپاي قىلماقشى بولدى. ءبىراق رەسەيدىڭ جالشىسى مەن كرەستيانى ەزىلگەن ۇلتتارمەن يىقتاسىپ، ءوز ىشىنەن وزگەنى قاعىپ تاستادى.
قازاقتىڭ ىشىنەن دە توڭكەرىس تۇسىنىگىنە يە بولعان قۋدان قىراعى، قۇلاننان ۇشقىر لەنينشىلدەر شىعىپ، كوممۋنيستەرمەن بىرتە قازاق شىلبىرىنان ۇستادى. سوندىقتان ەجەلگى جاي جارىستا قوعام جارىسىن داعدىلى جولمەن ءبىر كيلىگىپ وتەتىن ورتا جولداعى كاپيتاليستىك ءداۋىرى دەگەنگە قازاقتىڭ اتى سوقپاي ءوتتى. مىنە، ءبىز وسى اراعا وسى سەبەپتەن جىلدام كەلىپ قالدىق.
مىناۋ سول قازاقستان! مىناۋ سول جۇرتشىلىق!
مىنا كورىنگەن لەنين كوسەم بولجاعان سوسيالشىل ءومىرىم! — دەپ، جارقىن ءسوزدى شورت توقتاتىپ، تىنىس العاندا الدىنداعى قالىڭ كۇس قاناتىن ءبىر قاعىپ، ءدۇر سىلكىنگەندەي بولدى.
شاپالاقتىڭ شارت-شۇرتىمەن ارالاسا: جاسادى كەدەي كەڭەسى! جاسادى بادىراق كەدەي!
— جاسادى جاڭا جۇرتشىلىق!
— جاسادى قازاقستان!
— جاسادى جالپى جارلى-جالشى بىرلىگى! — دەگەن ايقايلار اسپان ايىرعانداي ساڭقىلداپ تۇردى.
بۇل ايقايدىڭ ءاربىرىنىڭ اياعىن قازاقتىڭ ۇلت مۋزىكاسى جەكە-جەكە ىلەستىرىپ الىپ كەتىپ، كوڭىلى كوتەرىڭكى الەۋمەتتى استىنداعى جەرىمەن سولقىلداتىپ، قۋانىش تۇلپارىنا مىنگەندەي بولدى.
ءسوز توقتالدى. مەرەكەنىڭ قۇتتىقتاۋ ءبولىمى ءبىتتى دەپ جينالىس باستىعى جاريالادى. جارقىن جەرگە تۇسكەندە بادىراق پەن جەڭسىك قاتارىنان كورىسۋگە توسىپ تۇر ەدى. وزگەلەر بۇلارعا جول بەردى. جارقىن جارقىلداپ جاقىنداعاندا جەڭسىك جىلاپ، بادىراق باقىرىپ قويا بەردى. ەكەۋى ەكى جەكە كورىسىپ، بالاسىنىڭ بەتىنەن ءسۇيىستى. نە كەرەك، بادىراق بايىپ، جەڭسىك جەتىسكەن باقىتتى كۇن بولدى.
جۇرت ورىن-ورنىنا وتىرعىزىلىپ، ويىن باستالدى. قازاقتىڭ ەسكىلى-جاڭالى ۇلت ويىندارى وينالدى. بالۋاندار كۇرەستى.
جەردەن اقشا ءىلىندى، جامبى اتىلدى. كوكپار تارتىلدى. دينال اعا ات شابىلدى.
قۇيرىعىن سۇزگەن ارعىماق شالىس تەمىر قارا قىزىل قۇنان الدىمەن كەلدى. ۇستىندەگى قىزىل كويلەكتى جامپوز بالا كەلىپ كوميسسياعا بىردەڭە ايتىپ جاتتى.
— بادىراق تۇرعاندا بايگە الامىز با، — دەپ توپتىڭ ارت جاعىندا تۇرعان بۇرىنعى جۋان شالداردىڭ كۇڭكىلى ەستىلدى. ويتكەنى الپىس قۇناننىڭ الدىمەن كەلگەن قۇنان بادىراقتىكى ەدى. ۇستىندەگى بالا نەمەرەسى ەدى.
ات شابىلدى. اق بورتە ات الدىمەن كەلدى. بۇل دا بادىراقتىكى ەدى. اتتىڭ تەمپەراتۋراسىن ولشەپ، قازاق دوكتورلارى جازىپ شىعىپ، بايگە كوميسسياسىنا بەرىپ جاتىر. بادىراق اتتىڭ بايگەسىن سۇراپ قولىن سوزعاندارعا ۇلەستىردى.
بۇگىن جانە «شارۋا كۇنى» دەگەن مەيرام ەدى. جاقسى وسىرىلگەن شارۋا ونىمىنە وكىمەت بۇگىن بايگە بەرمەك.
اركىم-اق ءوز شارۋاسىنىڭ ءبىر-بىر نۇسقاسىن الىپ كەلىپ، كورمەگە قويعان. كەرگەن كوميسسيالار بارلىعىن جازىپ-سىزىپ، ۇلگىلى شارۋانىڭ الدىڭعى بايگەسى مەن ماقتاۋ قاعازىن بادىراققا تاعى اكەلىپ بەردى.
جۇرت جالپاعىنان قۇتتىقتاپ جاتىر.
بۇلارعا بادىراق پەن جەڭسىك اق شاتىردىڭ استىندا تۇرىپ، باس ءيىپ ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى. ءدال وسى كەزدە بادىراقتىڭ كوڭىلى تاسقىنداپ كەتىپ جان-جاعىنا قارادى.
اينالانىڭ ءبارى دە قالالى قازاق شارۋاسى. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ءوزىڭ اجارلى، كيىم كيىسى سالتاناتتى. بىرەۋدەن بىرەۋدىڭ داۋلەت ارتىقشىلىعى جوق سەكىلدى. باياعى «باي، جالشى» دەيتىن قازاق ۇعىمى مۇندا جوق. بايگەدەن كەلگەن ەكى اتتىڭ ۇستىندەگى ەكى پيونەر نەمەرەسى جۇرتقا كوسەمدىك قىلىپ تۇر. قۋانىشقا كەنەلگەن جەڭسىگى قاسىندا، ءاۆتوموبيلى استىندا.
وسىنى كورىپ بادىراقتىڭ كوڭىلى تاۋ سۋىنداي تاسىپ كەتتى. جۇرەگى ويناقتاپ تايداي تۋلادى. وتكەن بۇلدىر كۇننىڭ ازابىنان جۇرەكتىڭ تۇكپىرىنە بۇعىپ قاتقان شەر-مۇڭى بوسانىپ، بۋسانىپ، تاس بالقىپ، مۇز جىبىتكەندەي بولدى. ومىردەگى بەينەت تەپەرىشىندە تەمىرلەنگەن دەنەلەردە سىڭىرلەر سىقىرلاپ جۇمسارىپ، كەدەيلىكتە كەپكەن جۇيكەنىڭ جۇيەسى بوسادى.
تاسقىنداعان جۇرەكتىڭ الەگىمەن الاپتى شاراسىنان العان ەكى ەسكى كوز جاۋتاڭ قاعىپ، كىرپىكتەن قۋانىش اسەرىمەن جىلىم جاس جەرگە توگىلىپ-توگىلىپ كەتتى.
بۇل جاس بىرىنشىدەن — ومىردەگى دەنەدە قالعان جان جاراسىنىڭ ەرتەدەگى ەزگەندىگىنىڭ شايىندىسى ەدى.
ەكىنشىدەن - جاڭا داۋىردەگى داۋلەتكە تاسىعان جۇرەكتىڭ تامشىسىمەن كوپىرگەن كوڭىلدىڭ كوبىگى ەدى.
You Might Also Like
-
قولىندا اشا اعاشى بار سۇر كەپكالى بالا جاقىنداي تۇسسە دە، بالاپان تورعاي بەيقام وتىرا بەردى. تەك اياعىنىڭ ءدال استىنداعى شارباق اعاش ساق ەتە تۇسكەندە، ول سەلت ەتىپ، شوشىپ قالدى. جانتاس ەكىنشى رەت اتى...
-
جاڭىلماسام، شىلدەنىڭ 10-ى كۇنى الباننىڭ مەن دەگەن ادامىن اقجەلكە پريستاۆ پودبوركوۆ قارقارادا الدىنا شاقىردى. بارلىعىمىز 20-داي كىسىمىز. شاقىرعاندا ايتقانى: «مىنا قارقارا جارمەڭكەسىنەن سارت-نو...
