بالا قازىبەك بي
ەكى كورىنىستى قويىلىم
قاتىسۋشىلار:
ابىز اتا (وقيعا جەلىسىنىڭ دانەكەرى)
ابىلاي حان
كەلدىبەك بي
بالا قازىبەك (سول كەزدە 14 جاستا دەيدى)
قوڭتاجى
ۋازىرلەر، بيلەر، تاعى باسقالار
ابىز اتا. قالماقتىڭ حانى قوڭتاجى قازاق ەلىن ءۇش رەت شاۋىپ، ءبىراز مالىن، ءبىرتالاي ۇل-قىزىن الىپ كەتىپتى. سوندىقتان قازاق بيلەرى بوس قوسىپ، ابىلاي حاننىڭ الدىنا كەلىپ: «قالماقتا شىنىمەن-اق ۇلىمىز قۇل، قىزىمىز كۇڭ بولىپ كەتپەكشى مە؟ قول جيناپ، ءبىر شايقاسساق قايتەدى؟» – دەيدى.
سوندا ابىلاي حان ويلانىپ بارىپ: «ويى تەرەڭ، ءتىلى وتكىر ەلشى جىبەرەيىك، ءسويتىپ ءبىر سىنايىق، بولماسا شايقاسامىز!» – دەپ باسۋ ايتادى. بيلەر ءوزارا كەلىسىپ، ىشتەرىنەن كەلدىبەك ءبيدى جىبەرمەك بولادى. كەلدىبەك بي ءبىر سەبەپتەرمەن ءوزى بارا الماي، وزىندەي كىسى تابا الماي، ءبىر سىناپ كورمەك بولىپ، ۇلكەن ۇلى قازىبەكتى ويناپ جۇرگەن جەرىنەن تاۋىپ الادى.
ءبىرىنشى كورىنىس
كەلدىبەك بي. بالام، سەنىڭ وسىلاي اسىق ويناپ، تاي ۇيرەتىپ جۇر-گەنىڭ جاقسى ما، جوق جاقسىلاردىڭ قاسىنا ەرىپ، ەل تانىپ، جەر تانىپ، ءسوز اسىلىن زەردەگە تۇيگەنىڭ ءجون بە؟
بالا قازىبەك. بالالىق شاق ءتاتتى ەكەن، قيا الماي ءجۇرمىن. ءبى-راق جاقسىلاردىڭ قاسىنا ەرىپ، جەر كورىپ، ءسوز سيقىرىنا قانىق-قانىم دا تەرىس بولماس.
كەلدىبەك بي. ەندەشە، بالام، ات-تونىڭدى سايلاپ، قاسىڭا ون كىسى ەرتىپ، الىس جولعا اتتاناسىڭ، قالماقتارعا ەلشى بولىپ بارىپ، ەكى ەلدى بىتىستىرەسىڭ.
بالا قازىبەك. بالاڭىزعا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ تۇر-سىز، اكە... ەلشىنىڭ استىندا ور تەكەدەي ويناقتاعان اتى، جانىندا سەنىمدى سەرىكتەرى بولماي ما، اكە؟
كەلدىبەك بي. استىڭا ەكى بيەنى كەزىندە تەل ەمگەن تەلقوڭىردى مىنەسىڭ. ال ەڭ سەنىمدى سەرىگىڭ – تاسقا سالسا ءتىلىپ تۇسەتىن، مۇزعا سالسا اسىقتاي الشى تۇسەتىن مىنا مالايسارى باتىر بولماق.
بالا قازىبەك. جاقسى، اكە! ەندى ەشتەڭەدەن قام جەمەسپىن. جولىمىز وڭ بولار.
كەلدىبەك بي. مالايسارى شىراعىم، قانشا ايتقانمەن مىناۋ بالا عوي، باس-كوز بوپ جۇرەرسىڭ. ال، بالام، ابىلاي حان مەن تاي-كەلتىر بيگە بارىپ سالەم بەر، وڭ باتاسىن الىپ كەت.
ابىز اتا. ابىلاي حان باستاعان توپ ءبىر ءدوڭنىڭ باسىنا شىعىپ تۇر ەكەن. سامساعان سارى قورعا جەتە بەرە قازىبەك اتىنان ءتۇسىپ، ابىلاي حانعا سالەم بەرەدى.
ابىلاي حان. بالام، قاي بالاسىڭ؟
بالا قازىبەك. اتىم – قازىبەك، اكەم – كەلدىبەك.
ابىلاي حان. بالام، جول بولسىن، قايدا باراسىڭ؟
بالا قازىبەك. مەن اۋىلدا جۇرگەندە بالالاردىڭ باسشىسى ەدىم، ەندى اعالاردىڭ اتشىسى بولايىن دەپ كەلدىم. تاي بايگەسى مەن قۇنان بايگەسىن كورىپ ەدىم، ەندى ات بايگەسىنە قوسىلايىن دەپ كەلدىم، تاقسىر.
ابىلاي حان (قارق-قارق كۇلىپ). جارايدى، بالام، جارايدى، بارساڭ بار. استىڭداعى اتىڭ دا جاقسى ەكەن. جۇرىڭدەر، بالالار، سەندەردى ءبىراز جەرگە شىعارىپ سالىپ قايتايىن.
بالا قازىبەك. تۋىپ-وسكەن ەلىڭ قىمبات، كىندىك كەسكەن جەرىڭ قىمبات. ءوزىڭىز جولعا شىعارىپ سالدىڭىز، ەل تىرەگى قابىل بولار.
ابىلاي حان (قازىبەككە). بالام، شىنىڭدى ايتشى، اتشى بولعىڭ كەلە مە، باسشى بولعىڭ كەلە مە؟
بالا قازىبەك. ءتايىرى، مەن جول كورگەن اعالارىمنىڭ قاسىندا باسشى بولىپ نە قىلامىن، اتشى بولسام دا جارار...
ابىلاي حان(ريزا بولىپ، توپقا قاراتا). ال، بالالار، بارىڭدار! جولدارىڭ بولسىن، الدارىڭ ولجاعا تولسىن! باس-شىلارىڭ تايكەلتىر بي بولسىن، حاندارىڭ قارقارالى حان بەرتىس بولسىن، باتىرلارىڭ مالايسارى بولسىن. ال اتشىلارىڭ، جاڭا ءوزى ايتقانىمداي، مىنا قازىبەك بالا بولسىن!
كوپشىلىك. ءجون، ءجون!
ابىلاي حان(ساپارعا اتتانۋشىلارعا قاراپ). ۇلكەندەرىڭدى كىشىلەرىڭ سىيلاڭدار. كوپ اراسىندا مىنا قازىبەك سىقىلدى كىشىنىڭ دە ءسوزىن تىڭداڭدار. جات ەلدە جاقسى ەلدىڭ بالاسى قۇساپ تۇرىڭدار. قوڭتاجى تاسىپ جۇرگەن حان عوي. ەلدەستىرمەك – ەلشىدەن، جاۋلاستىرماق – جاۋشىدان. جاۋدى الماس قىلىشپەن دە، وتكىر سوزبەن دە كوندىرۋگە بولادى. اۋىزدان شىققان ءسوز اتىلعان وقپەن بىردەي، قايتىپ الا المايسىڭدار. ءسوز سويلەگەندە ويلاپ سويلەۋ كەرەك. ەلدەسە الماي، جاۋلاسىپ كەتسەك، سەندەردىڭ ولقىلىقتارىڭ بولماق. سىنعا توسەر شاقتارىڭ الدا. ال جولدارىڭ بولسىن!
ابىز اتا. ەلشىلەر اسۋ-اسۋ بەلدەردەن اسىپ، نەبىر قيىنشى-لىقتاردى باستان وتكىزىپ، كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، جول جۇرەدى. جولدا سۋى اششى كولدەردى دە، قارلى مۇزداقتى تاۋلاردى دا كورەدى. سۇراي-سۇراي تارباعاتاي جاۋىنىڭ تاڭ جاعىندا، التاي تاۋىنىڭ وڭ جاعىندا تىگىلگەن قوڭتاجى حاننىڭ ورداسىنا دا جەتەدى. سوندا بالا قازىبەك: «قازاق ەلىنىڭ ەلشىلەرى كەلدىك، قايدا ورنالاسامىز؟» – دەپ حانعا حابار بەرەدى. قوڭتاجى ۋازىرلەرىنە: «مال سويىپ، شىعىندانباي-اق ءار ۇيگە ءبولىپ قوناق قىلىڭدار»، – دەيدى. مۇنى ەستىگەن قازىبەك: «ەلشىلەردىڭ اتشى بالاسىمىن. ءجۇز اتىمىز بار، ءجۇز اتقا ءجۇز اتشىمىز جوق، ءبىر جەرگە ورنالاستىرىڭىزدار»، – دەپ تابانداپ تۇرىپ الادى. حان اتتاردى ءوزىنىڭ كەڭ البارىنا بايلاتادى.
ەكىنشى كورىنىس
قوڭتاجى حاننىڭ ورداسى. حان ۋازىرلەرىمەن كەزدەسىپ وتىر.
قوڭتاجى حان. مىنا قازاقتار حابارشى قىلىپ، بىزگە قارشاداي بالاسىن جىبەردى. ءوزى تايعا مىنگەن دەيدى. كەلەكە قىلعانى، ما، بۇ نەسى؟ كەلەكەگە كەلەكە دەپ، كەلگەن كىسىلەردى قىرىپ تاستاپ، اتتارىن جىلقىعا قوسا سالساق قايتەدى؟
باس ءۋازىر. حان يەم، بۇل تابىلعان اقىل. ابىلاي حان كىمدى كەلەكە قىلعانىن ءبىلسىن.
قوڭتاجىنىڭ حانىمى. حان يەم، ول دۇرىس بولماس. قازاق دەگەن قابىرعالى ەل عوي. كىسىلەرىن ءولتىرىپ، جايلانا الماسسىڭ، ءجۇز اتتى جىلقىعا قوسىپ، بايىپ كەتپەسسىڭ. ەلشىلەرگە ءولىم جوق دەگەن بار. ونىڭ ۇستىنە تاي دەگەنىڭىز تۇلپار بولىپ جۇرمەسىن، بالا دەگەنىڭ ءوزى سۇڭقار بولىپ جۇرمەسىن، بايقاۋ كەرەك.
قوڭتاجى حان. ولاي بولسا، ەرتەڭ ەلشىلەردى ورداعا جيناڭدار. وزىمە ءوزى، سوزىمە ءسوزى ساي كەلەتىن ادامى بولسا، ونى كورەيىن، ساي كەلمەيتىن بولسا، جازاسىن سول ارادا بەرەيىن. ال سەن، دانىشپان سىنشى قاريام، ەلشىلەر كەلگەننەن بەرى نە ءبىلىپ، نە كوردىڭ؟ ويىڭ سۇڭعىلا، كوزىڭ قىراعى ەدى عوي.
دانىشپان سىنشى. مەن ولاردىڭ ىشىنەن سەن شوشيتىنداي ادام كورە المادىم، ءبىراق...
قوڭتاجى حان. بايقا، ەلشىلەر كەلگەننەن-اق باقىلا دەپ ەدىم عوي. ولاردىڭ سوزىنە ەسە بەرسەك، سۇبەمىزدى سۋىرىپ كەتەتىنى بار ما ەكەن؟ ەسىڭە ءتۇسىرىپ كورشى.
دانىشپان سىنشى. ءبىراق، ءبىر بايقاعانىم، جىلقىنىڭ ىشىندە كوگىندە حابارشى بولىپ كەلگەن اتشى بالا جاتتى. ەكى اياعى ەكى جاقتا، ەكى قولى ەكى جاقتا. اۋزىنان جالىن اتقىلايدى. «اۋزىم جەتكەنشە سويلەيمىن، قولىم جەتكەنشە سەرمەيمىن، اياعىم جەتكەنشە جۇرەمىن. توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنا بولسا دا سويلەۋگە جارايمىن. حالىقتى قارا شىبىنداي اۋزىما ۇيمەلەتەمىن» دەپ جاتقانداي ەكەن.
قوڭتاجى حان. اقىلگوي قاريام، سەن اقىلىڭنان شاتاسىپ تۇp-عaن جوقسىڭ با؟ ول ءوزى بالا بولسا، ءوزى اتتاردىڭ اراسىندا جاتسا، ودان نەسىنە قورقامىز؟ قوي، بۇلاردى قاڭتارىپ قويمايىق، ءبارىن دە ورداعا شاقىرىڭدار. سوزدەن دە، ۇكىمنەن دە جەڭىپ، اتتارىنا تەرىس مىنگىزىپ جىبەرەيىك.
ابىز اتا. قوڭتاجى حاننىڭ جىگىتتەرى قازاق ەلشىلەرىنە كەلىپ: «حان شاقىرىپ جاتىر. سوزگە، ءسوز سويلەۋگە دامەلىلەرىڭ، قالماڭ-دار!» – دەپ شاقىرىپ كەتەدى. قازىبەك تە اتتاردىڭ اراسىندا قالماي، حان ورداسىنا بارادى. حان ءتىسىن سۋىتىپ، اشۋلى جۇزبەن، مۇرتىن تىكىرەيتىپ، ءسوز باستايدى.
قوڭتاجى حان. يگى، قازاقتار، نەمەنەگە كەلدىڭدەر، ايتاتىندارىڭ بولسا، ايتىڭدار.
تايكەلتىر بي (حاننىڭ مىسى باسقانداي، باسەڭ داۋىسپەن). ولەڭدى وزگەگە بەردىك، ەرلىكتى تومەنگە بەردىك. الديار تاقسىر، الدىڭا كەلدىك.
بەرسەڭ الدىق،
بەرمەسەڭ قالدىق،
ءسوزدى، وزىڭە سالدىق.
قوڭتاجى حان. ولاي بولسا، كەشكە دەيىن ءبىر جاۋابىن قايى-رارمىن، جاۋاپ قايتپاي قالاتىن كۇن بولسا، ات-توننىڭ اماندى-عىندا ەلدەرىڭدى تاپقان تەرىس بولماس.
بالا قازىبەك(تايكەلتىر ءبيدىڭ سوزىنە كوڭىلى تولماي، بەرتىس xaنعa جۇگىنەدى).
ەردەن ەردىڭ نەسى ارتىق –
ەلدەستىرگەن ءسوزى ارتىق.
مالدان مالدىڭ نەسى ارتىق –
ءبىر-اق اسىم ەتى ارتىق.
جەردەن جەردىڭ نەسى ارتىق –
ءبىر-اق ۋىس ءشوبى ارتىق.
مىندەتىنە العان سوزدەن شەگىنگەن جىگىتتەن،
اشتان ولگەن ايۋدىڭ ءوزى ارتىق.
بەرتىس حان. قازىبەك بالا، حانعا داتىڭ بولسا، ايت. ابىلاي حان-نىڭ ءوزى دە: «كوپ اراسىندا مىنا قازىبەك سىقىلدى كىشىنىڭ دە ءسوزىن تىڭداڭدار»، – دەپ ەدى عوي. ال ايتارىڭ بولسا، ايت.
بالا قازىبەك(قوڭتاجىنىڭ الدىنا جەتىپ بارىپ، قاسقايا قapan تۇرىپ). ەل ەبەلەك ەمەس، ەر كەبەنەك ەمەس، دات!
قوڭتاجى حان. ءاي، ءوزىڭ ءجونىڭدى ايتشى، اتىڭ كىم؟
بالا قازىبەك. اتىم – قازىبەك، اكەم – كەلدىبەك. حالقىم – قازاق...
قوڭتاجى حان. ياپىرماي، داۋسىڭ قازدىڭ داۋسىنداي قاڭقىلداپ تۇر ەكەن، ال داتىڭدى ايتشى.
بالا قازىبەك(اۋزىنان جالىن شاشىپ، قايتپاس قايسار-لىقپەن). ءبىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز، ءبىراق ەشكىمگە سوق-تىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت-بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز. ەشبىر دۇشپان باسىنباعان ەلمىز، باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان ەلمىز. دوسىمىزدى ساقتاي بىلگەن ەلمىز، ءدام-تۇزدى اقتاي بىلگەن ەلمىز. Acقaقتaعaن حان بولسا، حان ورداسىن تاپتاي بىلگەن ەلمىز. اتادان ۇل تۋسا، قۇل بولامىن دەپ تۋمايدى، انادان قىز تۋسا، كۇڭ بولامىن دەپ تۋمايدى. ۇل مەن قىزدى قاماتىپ وتىرا المايتىن ەلمىز. سەن قالماق بولساڭ، ءبىز قازاق، قارپىسقالى كەلگەنبىز. سەن تەمىر بولساڭ، ءبىز كومىر، ەرىتكەلى كەلگەنبىز. قازاق، قالماق بالاسى تابىسقالى كەلگەنبىز. تانىمايتىن جات ەلگە تانىسقالى كەلگەنبىز، تانىسۋعا كونبەسەڭ، شابىسقالى كەلگەنبىز. سەن قابىلان بولساڭ، مەن – ارىس-تان، الىسقالى كەلگەنبىز. جاڭا ۇيرەتكەن جاس تۇلپار، جارىسقالى كەلگەنبىز، تۇتقىر سارى جەلىممىن، جابىسقالى كەلگەنبىز. بەرسەڭ جوندەپ ءبىتىمىڭدى ايت، نە تۇرىساتىن جەرىڭدى ايت!
قوڭتاجى حان(نە دەرىن بىلمەي ساسىپ قالىپ). ءوزىڭ سوزگە شەشەن بالا بولساڭ، وتىرعان ورنىققانداي تومەن ەدى، بىلاي جوعارى شىقشى، جوعارى!
بالا قازىبەك. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ادەتىندە جاسىنا قاراي وتىرىپ، جاعىنا قاراي سويلەي بەرەدى. ءوزىمنىڭ ۇلكەن اعالارىم توردە وتىرسا، مaعaن توبەدە وتىرعانمەن بىردەي.
قوڭتاجى حان(سوزدەن جەڭىلىپ، ساسىپ قالىپ). وسىلاردىڭ ءوزى كەلگەلى ءار ۇيدە قوناقتاپ ءجۇر، الىستان كەلگەن ەلشى عوي، اشۋلارى بويىندا تۇر ەكەن، قوناق ۇيىنە اپارىپ، ءبىر جەردەن كۇتىمگە الىڭدارشى.
ۋازىرلەر (قوناقتار شىعىپ كەتكەن سوڭ جامىراسا). ءبىر جۇدىرىقتاي بالادان توسىلىپ، قارا تەرگە مالشىنىپ، وسىنشا دىرىلدەپ كەتكەنىڭىز نە؟
قوڭتاجى حان. سەندەر بىلگەن جوقسىڭدار. ءسوزدى وڭمەنىمنەن سۇققىلاپ تۇرىپ ايتقان كەزدە، ەكى يىعىنان ەكى ايۋ اۋزىنان وت شاشىپ: «تىقىر ەتشى وسىدان، كورىپ الايىن!» – دەپ تۇردى. مىنەكي، مەن سودان سەسكەندىم. سەندەرگە كورىنبەگەنمەن، ماعان سولاي بولىپ كورىندى. مەنىڭ ەندى بۇدان قايتارىپ ايتار ءسوزىم جوق. مال مەن جانىن، سۇراعاندارىن ەسەپتەپ ساناپ، الدىنا سالىپ بەرىڭدەر.
ابىز اتا. قوڭتاجى سوزدەن جەڭىلىپ، قازاقتار مال-جانىن تۇگەندەپ الىپ، ەلگە قايتار كەزدە قوڭتاجى قازىبەكتى جانىنا شاقىرىپ الىپ: «جانىم، قازىبەك، سەن جاڭا ۇيرەتكەن جاس تۇل-پار ەكەنسىڭ، سەنىڭ ايتقان سوزىڭە مەنىڭ بۋىنىم شىداماي، سىرەسىپ تۇرا المادىم. سوندىقتان caعaن ەكى ءتۇرلى بەلگى بەرەمىن. بىرەۋى – سەنىڭ داۋسىڭ قازدىڭ داۋسىنداي قاڭقىلداپ شىعادى ەكەن، بۇدان بىلاي سەنىڭ اتىڭ قاز داۋىستى قازىبەك بولسىن. ەكىنشى – قoc توعىز جۇلدە بايلادىم، بۇدان بىلاي سەن ەكى سىباعالى بول!» – دەپتى. مىنە، بالالارىم، بابالارىڭ قانداي باتىر، باتىل بولعان، سوزدە ەسە جىبەرمەگەن شەشەن بولعان! سەندەر دە ويناي بەرمەي، ويلاي بىلىڭدەر. تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي سياقتى كوپتەگەن بيلەردىڭ، شەشەندەردىڭ سوزدەرىن، ىس-ارەكەتتەرىن كوكىرەكتەرىڭە ءتۇيىپ، سوزگە ۇستا، ىستەرىڭ كوپكە نۇسقا بولىپ، قاتارلارىڭنىڭ الدى بولىڭدار. ءاۋمين!
You Might Also Like
-
جازعى كانيكۋلعا شىعىسىمەن جايلاۋعا جەتكەنشە اسىعامىن. جايلاۋ سوۆحوز ورتالىعىنان اتپەن شىققاندا كۇنشىلىك جەر — مىڭشۇڭقىر جازىعىندا. كوكتەمدە كوكەك كەلىسىمەن مالشىلار قىستاۋلارىن تاستاپ، كوكورا...
