InfoHub Logo

لوگوپەديا دەگەنىمىز - سويلەۋ ءتىلىنىڭ كەمىستىكتەرىن، ونىڭ بۇزىلۋ سەبەپتەرىن، بولدىرماۋ جولدارىن، سونىمەن بىرگە وسىنداي كەمىستىكتەردى ءارتۇرلى جولدارمەن تۇزەتىپ جويۋدىڭ تاسىلدەرىن زەرتتەيتىن ارنايى پەداگوگيكالىق عىلىم.

لوگوپەديا ءپانى سويلەۋ ءتىلىنىڭ بۇزىلۋى جانە سويلەۋ ءتىل كەمىستىگى بار بالالاردى وقىتۋ جانە تاربيەلەۋ ءۇردىسى بولىپ تابىلادى.

لوگوپەديا جالپى جانە ارنايى پسيحولوگيامەن، پسيحودياگنوستيكامەن تىعىز بايلانىستى. لوگوپەد بالانىڭ پسيحيكالىق دامۋىنىڭ زاڭدىلىعىن جانە ەرتە جاستاعى بالانى پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق ادىس-تاسىلدەرمەن تەكسەرۋدى پايدالانا ءبىلۋى كەرەك. وسى تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، ءار ءتۇرلى ءتىل كەمىستىكتەرىنىڭ تۇرلەرىن، زياتتى بۇزىلىستار، ەموسيونالدى جانە مىنەز-قۇلىقتاعى بۇزىلىستار سالدارىنان پايدا بولعان سويلەۋ ءتىلى كەمىستىكتەرىن اجىراتۋعا بولادى.

پسيحولوگيانى ءبىلۋ لوگوپەدكە تەك سويلەۋ ءتىلى بۇزىلىستارىن عانا بايقاپ قويماي، بارىنەن بۇرىن بالانىڭ ءوزىن، ونىڭ سويلەۋ ءتىلىنىڭ بۇزىلىستارى مەن جالپى پسيحيكاسىنىڭ دامۋىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن بايقاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ءبىلىم ءارتۇرلى جاستاعى بالالارمەن قارىم-قاتىناسقا تۇسۋگە، ولاردىڭ سويلەۋ ءتىلىن، قابىلداۋىن، ەسىن، زەيىنىن، ءوي-ورىسىن، جىگەر-ەرىك ايماعىن تەكسەرۋگە ارنالعان دۇرىس تاسىلدەرىن تاڭداۋعا جانە ءتيىمدى لوگوپەديالىق جۇمىس جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى.

ءتىل كەمىستىكتەرىنىڭ سەبەبى سىرتقى جانە ىشكى زياندى كۇشتەرى،سەبەپتەرى (فاكتورلارى) نەمەسە ەكەۋىنىڭ بىردەي ورگانيزمگە اسەر ەتۋى دەپ تۇسىنەمىز.
سويلەۋ ءتىلىن مەڭگەرۋ ءار بالادا ءار ءتۇرلى كەزەڭدە جانە ءار ءتۇرلى ۋاقىتتا وتەدى. بۇل ءار ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى جەكە ءۇدىرىس.سويلەۋ ءتىلىنىڭ دامۋىنىڭ كەشەۋىلدەنىڭ سەبەپتەرى: جۇكتىلىكتىڭ كەزىندەگى جانە تۋعان كەزىندەگى پاتولوگيا،گەنەتيكالىق سەبەپتەردىڭ ىقپالى،ەستۋ مۇشەسىنىڭ زاقىمدانۋى، بالانىڭ پسيحيكالىق دامۋىنداعى جالپى ارتتا قالۋى، الەۋمەتتىك دەپريۆاسيانىڭ سەبەپتەرى

لوگوپەديا عىلىمىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن شەشىلمەي كەلە جاتقان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى جۇيەلى عىلىمي تۇرعىدان ءتىل كەمىستىكتەرىن توپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.وعان بوگەت بولاتىن جاعدايلار،وبىرىنشىدەن ءتىل كەمىستىكتەرىنىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىنىڭ كەزدەسۋى جانە ولاردىڭ ناعىز كۇيىندە كەزدەسپەي، كۇردەلى تۇردە كەزدەسۋى. وسىنىڭ ءبارى ءتىل كەمىستىكتەرىن عىلىم جۇزىندە دالەلدەپ توپتاستىرۋدى قيىنداتادى. بۇنىڭ قيىندىعى سول، ەگەر ءتىل كەمىستىگىنىڭ ءبىر ءتۇرى بىرنەشە سەبەپتەردىڭ سالدارىنان بولسا، ءتىل كەمىستىگىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى پايدا بولۋى مۇمكىن.سوندا ءتىل كەمىستىكتەرى جەكە تۇردە نەمەسە باسقا ءتىل كەمىستىكتەرىمەن قيسىنداسىپ، تىركەسىپ كەزدەسۋى مۇمكىن.سوعان بايلانىستى ولار لوگوپەديادا وزىندىك بەلگىلەرىنە بايلانىستى بەلگىلى تەرميندەرمەن ناقتى بەلگىلىنەدى. سويلەۋ ءتىلىنىڭ بۇزىلۋ تۇرلەرى مىناداي:

· ديسلاليا– ەستۋ قابىلەتى مەن سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ ينۆەرۆاسياسى دۇرىس ساقتالعاندا كەزدەسەتىن تىلدىك دىبىستاردىڭ بۇزىلىپ ايتىلۋى. سينونيمدەرى: ءتىل مۇكىستىگى، ءتىل دىبىستارىن ايتۋ كەمىستىگى، فونەتيكالىق كەمىستىك.

· رينولاليا– سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ اناتوميالىق–فۋنكسيونالدىق كەمىستىكتەرىنىڭ سالدارىنان داۋىس اۋەزدىلىگنىڭ، تەمبرىنىڭ، دىبىستاردىڭ ايتىلۋىنىڭ بۇزىلۋى.سينونيمدەرى مۇرىنمەن سويلەۋ.

· ديزارتريا– جۇيكە تامىرلارىنىڭ سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ جۇمىسىن تولىق قامتاماسىز ەتە الماۋىنا بايلانىستى سويلەۋ قابىلەتىنىڭ بۇزىلۋى ديزارتريانىڭ اۋىر ءتۇرى انارتريا دەپ اتالادى .ونداي جاعدايدا ادام دىبىس ايتۋ مۇمكىنشىلىگىنەن ايرىلادى.

· تۇتىقپا- سويلەۋ مۇشەلەرىنىڭ بۇلشىق ەتتەرىنىڭ تارتىلۋ سالدارىنان سويلەۋدىڭ ىرعاقتىعىنىڭ، جىلدامدىعىنىڭ بۇزىلۋى.سينونيمدەرى: لوگونيەۆروز.

· الاليا- باس مي قابىعىنداعى ءتىل ايماقتارى (زوناسىنىڭ) جاستايىنان زاقىمدانۋىنىڭ اسەرىنەن بالادا سويلەۋ ءتىلىنىڭ جەتىلمەۋى نەمەسە مۇلدەم دامىماۋى.ءسينونيمى: مىلقاۋ.

· افازيا- بۇل سويلەۋ ءتىلىنىڭ تولىق نەمەسە جارتىلاي جوعالۋى، جويىلۋى.مي قورابىنىڭ جاراقاتتانۋى، نەيروينفەكسيا، ميداعى ىسىكتىڭ سالدارىنان ادامنىڭ سويلەۋ قابىلەتىنەن ايىرىلۋى.

· براديلاليا –سويلەۋ جىلدامدىعىنىڭ قالىپتان تىس باياۋلاۋى.تاحيلاليا- سويلەۋ جىلدامدىعىنىڭ قالىپتان تىس جىلدام بولۋى.

· ديسفونيا –داۋىس شىعارۋ مۇشەلەرىنىڭ( كۇشى، بيىكتىگى، تەمبرى) قالىپتان تىس وزگەرۋ سەبەپتەرىنەن داۋىستىڭ جارتىلاي بۇزىلۋى.افونيا-داۋىستىڭ تولىقتاي جويىلۋى.

· ديسلەكسيا –وقۋ پروسەسىنىڭ جارتىلاي بۇزىلۋى. الەكسيا وقۋ پروسەسىنىڭ مۇلدەم قالىپتاسپاۋى.

· ديسگرافيا –جازۋ پروسەسىنىڭ جارتىلاي بۇزىلۋى.اگرافيا –جازۋ پروسەسىنىڭ مۇلدەم قالىپتاسپاۋى.

· جالپى ءتىل كەمىستىگى– ەستۋ قابىلەتى مەن وي–ءورىسى ادەتتەگىدەي دامىعان بالالاردىڭ ماعىنالىق جەكە قاتىستى سويلەۋ ءتىلى قۇرامىنىڭ كومپونەنتتەرىنىڭ بۇزىلۋىنان بولاتىن كۇردەلى ءتىل كەمىستەكتەرى.جتك ءۇش دەڭگەيى بار (1-2-3).

جالپى سويلەۋ ءتىلىنىڭ دامىماۋى الاليا، افازيا، رينولاليا، ديزارتريا سياقتى كۇردەلى سويلەۋ پاتولوگيالاردىڭ تۇرلەرىندە دە بايقالادى

.بالانىڭ سويلەۋ ءتىلىنىڭ بۇزىلۋىن انىقتاپ، زەرتتەپ وتىرىپ ونىمەن تۇزەتۋ –تاربيە جۇمىسى جۇرگىزگەن دۇرىس.ءدال ۋاقىتىندا قولايلى جاعداي جاساي وتىرىپ بالانىڭ ءتىلىنىڭ دۇرىس دامۋىنا باعىت بەرگەن ءجون.

بالانىڭ تاماشا سەزىمىمنىڭ دامۋىن تەك قانا دىبىس ۇندەستىگىن ايتۋدى پايدالانا بىلۋىمەن شەكتەستىرىپ قويماي، ونى مانەرلى سويلەۋگە ۇيرەتىپ وتىرعان ءجون.ءتىل كەمىستىگى كوبىنەسە مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردا كەزدەسەدى. ءتىل كەمىستىگىن ۋاقىتىندا جويماسا، ول بارعان سايىن ۇلعايىپ، نىعايادى دا بالانىڭ دۇرىس سويلەۋىنە كەسىرىن تيگىزەدى.

مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى كەزەڭدە سويلەۋ ءتىلى وتە –موتە قارقىندى داميدى.بالا 2 جاستان باستاپ ەنجار جانە بەلسەندى سوزدىكتەردى تەز جينايدى، دىبىستاردى ايتۋدى جانە گرامماتيكالىق قۇرىلىمداعى سويلەمدەردە مەڭگەرەدى.
•    2 جاسىندا -300-400
•    3 جاسىندا -1000-1500
•    4 جاسىندا -1600-1800
•    5 جاسىندا-2000-2300
•    6 جاسىندا-3000-3500 دەيىن سوزدىك قورى بولادى.

بالا دۇنيەگە كەلىسىمەن ونى كوپتەگەن دىبىستار قورشايدى. ولار ءان – اۋەندەر، قۇستاردىڭ دىبىسى، ءيتتىڭ ءۇرۋى، ىدىستىڭ سالدىرى، ادامداردىڭ سويلەۋى. بالا ءتۇرلى دىبىستاردى ەستىسە دە ەڭ باستىسى سويلەۋ ءتىلى قارىم-قاتىناس ءۇشىن قاجەت.

سوزدەردى ءتۇسىنىپ ايتۋى ءۇشىن بالا ينتوناسياعا ءمان بەرەدى. ەگەر بالاعا سۇيسىنە قاراپ، جىلى سوزدەر ايتساق، ول سوزدەرگە ءمان بەرىپ كۇلىمسىرەيدى. ەگەر ايعايلاپ، قاتتى سويلەسەك بالا قورقادى، رەنجيدى. بىرتىندەپ بالا سوزدەردى تىڭداپ، سالىستىرىپ، ولاردى قايتالاۋعا تىرىسادى، سوزدەردىڭ دىبىستىق قۇرامىنا كوڭىل بولە باستايدى، دىبىستاردى قايتالاپ، وينايدى.

كەيبىر كەزەڭدەردە بالا ۇندەمەيدى، دۇرىس سويلەمەيدى. بۇل جاعدايدا اتا-انالار ءارتۇرلى كوزقاراسپەن قارايدى. بالا ءسابي كەزدەن باستاپ انا تىلىندە ەركىن سويلەي باستاۋعا داعدىلانادى. ال ءتىل مۇكىستىگى بار بالا ەركىن سويلەي الماي، اينالامەن قارىم-قاتىناستا كوپتەگەن قيىنشىلىقتارعا كەز كەلەدى. ءتىل مۇكىستىگىن تۇزەتۋ قازىرگى تاڭدا ەڭ ۇلكەن ماسەلە بولىپ وتىر. ونىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى ءارتۇرلى. ەگەر ءتىل كەمىستىگىن ۋاقىتىندا مەكتەپكە دەيىن تۇزەمەسە، بالانىڭ اينالامەن قارىم-قاتىناسى قيىنعا تۇسەدى. كوپ جىلدىق تاجىريبە بويىنشا مەكتەپكە دەيىنگى ءتىل كەمىستىگى بار بالامەن كۇندەلىكتى تۇراقتى جۇمىس جاسالسا، سويلەۋ ءتىلىنىڭ جاقساراتىنى دالىلدەنگەن. سوندىقتان دەر كەزىندە لوگوپەديالىق كومەك كورسەتۋ قاجەت.

سويلەۋ ءتىلىنىڭ بۇزىلۋى تومەندەگىدەي سيپاتتالادى:
1. ءوز بەتىنشە پايدا بولادى، جوعالمايدى، قايتا بەكيدى.
2. سويلەۋشىنىڭ جاس مولشەرىنە سايكەس كەلمەيدى.
3. بالانىڭ ودان ءارى دامۋىنا جاعىمسىز اسەر تيگىزەدى.
4. ءتىل بىلمەيتىندىك – ديالەكتيزم ءتىل كەمىستىگى بولىپ سانالمايدى.

دىبىستاردى دۇرىس، انىق ايتۋ ءۇشىن الدىمەن ءتۇرلى دايىندىق جۇمىستارى، ارتيكۋلياسيالىق جاتتىعۋلار، اۋا اعىمىن دۇرىس شىعارۋ ءۇشىن ارنايى جاتتىعۋلار ورىندالادى. دىبىستى دۇرىس ايتقىزعاننان كەيىن، دىبىستىڭ ايتىلۋ ارتيكۋلياسياسى ەسكە تۇسىرىلەدى. دىبىستى بەكىتۋ جۇمىستارى سوزدەر، سويلەمدەر، ولەڭ جولدارى، ماقال – ماتەلدەر ، شاعىن اڭگىمەلەر قولدانۋ ارقىلى جۇرگىزىلەدى.

جۇرگىزىلەتىن جۇمىستار بارىسىندا ارتيكۋلياسيالىق  جاتتىعۋلار ارقىلى بالالاردىڭ تىلدەرىنىڭ، ەرىندەرىنىڭ قيمىلدارى جەتىلەدى، انا ءتىلىنىڭ بارلىق دىبىستارىن دۇرىس ايتىپ ۇيرەنەدى. سوزدىك قورى تولىعىپ، بايلانىستىرىپ سويلەيدى. سوندىقتان جوعارىدا ايتىلعان جۇمىس تۇرلەرىن مەكتەپكە دەيىنگى    4 – 7جاس ارالىعىنداعى بالالارمەن جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىپ وتىرعان جاعدايدا عانا ءتىل مۇكىستىگىن تۇزەتۋگە بولادى.
 
جوعارى ساناتتى لوگوپەد – كايۋپوۆا مارجانكۇل بوشاي قىزى

---