«ايەل باقىتى» نەمەسە ايلى ءتۇن سۇتتەي اپپاق ەدى...
تاۋ ەتەگىندە، قىستا قاتپايتىن، ال جازعىتۇرىم جايىلىپ، جاعاداعى ۇيلەردىڭ قورا-قوپسىسىن شايىپ كەتەتىن اعىنى قاتتى وزەننىڭ قوس قاپتالىندا ورنالاسقان تال-تەرەكتى، باۋ-باقشالى ۇلكەن اۋىلدا، تۇرعىنداردىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا «قىرىق قۇراۋ» حالىق تۇراتىن. اۋەل باستا بۇل قىرىق-ەلۋ ءتۇتىندى اۋىل ەدى، سوعىس جىلدارى سول كەزدەگى ساياسات «سەنىمسىز» دەپ تانىعان ءبىراز حالىقتىڭ وكىلدەرى لەك-لەگىمەن ايداپ اكەءلىنىپ، ۇيدى-ۇيگە ءبولىپ ورنالاستىرىلدى. سوعىس اياقتالىپ، زامان تىنىشتالعان كەزدە قازاق اعايىنداردىڭ كەڭ قولتىق ىقىلاس-نيەتىنىڭ ارقاسىندا ءبىر-بىر ءۇي بولىپ كەتكەن ولار ايدالىپ كەلە جاتقاندا اداسىپ، كوز جازىپ قالعان تۋىس-تۋعاندارىن جان-جاقتان ىزدەستىرىپ، ءتيىستى رۇقساتىن الىپ، كوشىرىپ اكەلە باستادى. ودان كەيىنگى تىڭ يگەرۋ ناۋقانىندا دا جەر-جەردەن كەلىپ، تابيعاتى سۇلۋ، حالقى مەيىربان اۋىلدى مەكەندەپ قالعاندار از بولعان جوق.
قينالعان كەزدەرىندە قۇشاقتارىن جايىپ قارسى العان حالىق ىشىنە ءسىڭىسىپ، كەلە-كەلە قۇداندالى-جەكجات بولىپ ارالاسىپ كەتكەن بۇل اۋىل تۇرعىندارىنىڭ قايسىسى قاي ۇلت وكىلى ەكەنىن سىرت ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن، تەك كەيبىر ءسالت-داستۇر ەرەكشەلىكتەرىنە نە ەڭبەككە دەگەن ىنتاسىنا نەمەسە بالا سانىنا قاراپ ىشتەي وي تۇيۋگە بولار ەدى. قىزىن كورشى اۋىلعا ۇزاتىپ، كۇيەۋىن ودان دا الىسقا — باقيعا اتتاندىرىپ سالعاننان كەيىن ەندىگى تىرەگىم وسى بولار دەپ جۇرگەن ۇلىمەن ءتىل تابىسا الماي، نەشە جىلدان بەرى جالعىز تۇراتىن فازيلا انا — سولاردىڭ ءبىرى. ەتەك-جەڭى مولىنان ءپىشىلىپ، كەۋدەسىنىڭ ۇستىنەن بۇرىلگەن كەڭ كويلەك كيەتىنى، باسىنا سالعان ورامالىن القىمىنان بايلاماي، بوس جىبەرە سالاتىنى، اۋىل كەمپىرلەرىندەي كەبىس-ماسى كيمەي، قىستا كون ەتىك، جازدا اياعىنىڭ باسىنا شاركەي ءىلىپ جۇرەتىنى ونى ءوز قاتارلاستارىنان وزگەشەلەپ تۇراتىن. جاسى جەتپىستەن اسقان، يمەكتەۋ مۇرنى مەن قالىڭ قاسى ءبىر قاراعان ادامعا ءوڭىن سۋىقتاۋ ەتىپ كورسەتكەنىمەن، قاسىنداعىلارعا قايىرىمى مول، وزىمەن-وزى توماعا-تۇيىق كۇن كەشىپ جاتقان، سوزىنە ساق، سىرعا بەرىك قاريانى اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى تۇگەل «ءاني» دەيتىن.
ءانيدىڭ ءۇيى قالانىڭ شەتىندە، ۇلكەن جولدىڭ بويىنداعى قالاارالىق اۆتوبۋستار توقتايتىن ايالدامانىڭ تۇبىندە ەدى. جاسىراق كەزىندە ءوزى بۇعان قاتتى قۋاناتىن. بازارشىلاپ قالاعا بارىپ، ارتىنىپ-تارتىنىپ قايتقان كەزدەرىندە دە، جاۋىن-شاشىندى كۇندەردە جولعا شىعا قالعاندا دا ايالدامانىڭ جاقىن بولعاندىعىنىڭ ىڭعايلىلىعىن تالاي بايقاعان. ءقازىر ءۇيىنىڭ ايالداما تۇبىندە بولۋى ءاۋ باستان-اق، قارتايعان شاعىندا زارىعىپ، جول قاراپ ءومىر ءسۇرۋ ماڭدايىنا جازىلعانىنان ەكەن عوي دەگەن وي كەلەتىنى بار.
كۇنۇزاققا قام كەسەكتەن قۇيىلعان دۋالدىڭ كولەڭكەسىندە قالا جاقتان كەلەتىن اۆتوبۋستاردى تىقىرشي كۇتىپ وتىراتىن تۇنجىر كوزىندە مۇڭ تۇنعان انانىڭ كەشكە قاراي سالى سۋعا كەتىپ، كىشكەنتاي ورىندىعىن قولتىقتاپ، ۇيىنە جالعىز ءوزى كىرىپ بارا جاتاتىنىن سول ماڭنىڭ تۇرعىندارى تالاي كوردى. قىسى-جازى اينىماي قايتالاناتىن بۇل كورىنىسكە ولاردىڭ كوزدەرى ۇيرەنىپ كەتكەنى قاشان... جالعىزىلىكتى انانىڭ قانشا جىلدان بەرى زارىعىپ كىمدى كۇتەتىنىن دە ءبىلىپ، جابىرقاۋلى كۇيىنە جاندارى اشىعانمەن، قولدارىنان كەلەر قايرانى جوق بولعان سوڭ، سىرالعى كورشىلەرى ەشتەڭە بايقاماعانسىپ، ىشتەي تىناتىن.
بيىل كوكتەمدە، ءانيدىڭ اۋلاسىنداعى شاعىن ۇيگە ەندى عانا ەر جەتە باستاعان ۇلى بار جاس كەلىنشەك سارا كوشىپ كىرگەلى بەرى جۇرت ءۇشىن ۇيرەنشىكتى بولىپ قالعان سول كورىنىسكە وزگەرىس ەندى. بىردە، الىس قالالاردان كەلەتىن اۆتوبۋستاردان ەشكىم تۇسپەگەن سوڭ ۇيىنە كىرۋگە ىڭعايلانعان ءاني اۋىل ىشىندە جۇرەتىن اۆتوبۋستان سارانىڭ ءتۇسىپ كەلە جاتقانىن كورىپ، كىدىرگەن بولاتىن. سارا بولسا ءاني ءوزىن كۇتىپ تۇر دەپ ءتۇسىندى. بالا كۇنىندە وقۋدان قايتقان كەزىندە اناسىنىڭ وسىلاي جول قاراپ، مۇنى تىقىرشي توسىپ تۇراتىنى ەسىنە ءتۇسىپ، ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ، قارت انانى قۇشاقتاي الدى.
— ءاني-اۋ، مەنى كۇتىپ تۇرسىز با؟ — دەپ، جۇرەگىندەگى مەيىرىمى ءجۇزىن نۇرلاندىرىپ تۇرعان كەلىنشەك جانارىنان شۋاق توگە قاراعان.
— ءا-ا-ا... الگى... ءيا-يا، شىراعىم، — دەدى انا اسىپ-ساسىپ.
اناسىن ساعىنىپ، جالعىزدىقتان جانى جۇدەپ، قامىعىپ جۇرگەن سارا ءوزىنىڭ سۇراعىنان ءانيدىڭ ابىرجىپ، ساسقالاقتاپ قالعانىن بايقاعان دا جوق. ول مىنا جالعان دۇنيەدە ءوزىن ويلايتىن، جولىنا قاراپ كۇتىپ وتىراتىن ءبىر ادامنىڭ تابىلعانىنا ءماز بولىپ، ءانيدى تاعى دا قاۋسىرا قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءسۇيىپ الدى.
— ءجۇرىڭىز، ءاني، جاقسىلاپ تۇرىپ ءشاي ىشەيىك. مەن جۇپ-جۇمساق توقاش ساتىپ الدىم، — دەدى سوسىن ەركەلەي سويلەپ.
— ءۇي-بۇي، الجىعان باسىم-اي، مانادان بەرى تەككە وتىرعانشا ءشاي قايناتىپ قويسامشى... سەن جۇمىستان شارشاپ كەلگەندە... ءقاپ-اي... — دەپ، ەندى قارت انا قىسىلىپ، قالبالاقتادى دا قالدى.
كۇندەلىكتى تىرلىكتە سونشالىق ءمان دە بەرىلمەيتىن وسىناۋ بىر-ەكى اۋىز ءسوز كوڭىل پەرنەلەرىن باسىپ وتكەندەي جادىراپ سالا بەرگەن ەكەۋى دابىرلاسا سويلەسىپ ۇيگە كىرىپ، سارانىڭ قايناتقان ءشايىن ءىشىپ وتىرىپ، ۇزاق اڭگىمەلەستى. كورشى بولعالى بەرى جىلى شىرايمەن امانداسىپ، ءوزارا ءىلتيپات تانىتىپ جۇرسە دە، ەكەۋى بىلايشا باس قوسىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرماپ ەدى، سونىڭ رەتى، ءسىرا، بۇگىن كەلگەندەي. اڭگىمەلەرىنىڭ جاراسقانى سونشا، سىرت ادامعا ايتا بەرمەيتىن ارمان-مۇڭدارىن دا جايىپ سالىستى. سارا ءسۇيىپ قوسىلعان جارىنان جاستاي جەسىر قالىپ، تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتىپ كەلە جاتقانىنا شاعىنسا، ءاني بەتىن قاقپاي وسىرگەن جالعىز ۇلى روللاننىڭ بۇنىڭ تاربيەسىنە كونبەي ۇيدەن كەتىپ قالعانىن ايتىپ جىلاپ الدى.
— بالاڭىزدىڭ اتىن نەگە «روللان» دەپ قويعانسىز؟ — دەپ سۇرادى سارا ءانيدىڭ كوڭىلىن باسقا جاققا اۋدارايىن دەپ.
— كۇيەۋىم عوي. ءوزى سونداي اتتارعا قۇمار بولاتىن، جاتقان جەرى جايلى بولسىن... سونداي ءبىر مىقتى جازۋشى بولعان دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى.
ۇلىن دا سونداي بولسىن دەپ ارمانداعان شىعار... قىزىمىزدىڭ اتىن «انجەلا» دەپ قويعان، الگى امەريكالىق كۇرەسكەر ايەل بولىپ ەدى عوي، سونىڭ قۇرمەتىنە...
وتكەن ءومىرى ەسىنە ءتۇسىپ، ءاني ەزۋ تارتىپ كۇلدى.
سول كۇننەن باستاپ ءاني جۇمىستان قايتقان سارانى كەش سايىن كۇتىپ الاتىن بولدى. تاماعىن ءپىسىرىپ، ءشايىن قايناتىپ قوياتىن قاريانى سارا دا ەرەكشە قۇرمەتتەپ، قاس-قاباعىنا قاراپ، اناسىنداي سىيلايتىن. ءبىر دەمالىستا ءۇيىن اكتەپ بەرىپ، تاعى بىردە كورپە-توسەكتەرىن دالاعا شىعارىپ، جەلدەتىپ، قامقورلىق جاساعانىنا قارت انا ىشتەي قاتتى قۋانىپ، قوڭىرقاي تىرلىگىنە شۋاق بوپ كىرگەن وسى ءبىر جايدارى جاننىڭ قوڭسى قونعانىنا اللاعا شۇكىرشىلىك ەتەتىن. سارانىڭ نە ىستەسە دە ءوز ويىنان شىعاتىنىنا ريزا بولىپ، ۇيىپ-توگىپ باتاسىن بەرەر ەدى. كەي-كەيدە ءۇي شارۋاسىن شىر اينالدىرىپ جۇرگەن كەلىنشەكتىڭ ىلدىم-جىلدىم قيمىلىنا سۇيسىنە قاراپ، «روللان كەلسە، سەنى الىپ بەرەر ەدىم» دەيتىن. «قويىڭىزشى اپا، توپىرلاعان قىزدار جۇرگەندە بالالى ايەلدى قايتەدى ول؟ — دەيدى وندايدا سارا. — ءارى مەن ودان باقانداي جەتى جاس ۇلكەن ەمەسپىن بە؟» «ۇلكەن بولساڭ قايتەدى؟ وسى تۇرعاندا كەيبىر كۇيەۋگە تيمەگەن قىزداردان ءباسىڭ ارتىق، — دەيدى ءاني دە ءوز ايتقانىنان قايتپاي. — تەك ول ءجونسىز كەتكەن شىركىننىڭ كەلۋ-كەلمەۋى نەعايبىل بوپ تۇر عوي... تۇزەلمەسەڭ، كوزىمە كورىنبە دەگەن ءوزىم ەم...»
«اپا، ۇيدەن كەتەتىندەي روللان نە ءبۇلدىردى؟» — دەپ سۇرادى سارا سونداي اڭگىمە تاعى ءبىر قوزعالعاندا. ءاني تەرەڭ كۇرسىندى. قابىرعاعا قاراپ، مەلشيىپ وتىرىپ قالعان انانىڭ كوزىنەن جاس ساۋلاپ، ءۇنسىز جىلاپ وتىرعانىن كورگەندە سارا قاريانىڭ جان جاراسىن تىرناپ العانىن ۇعىپ، اڭداماي سويلەگەنىنە قاتتى وكىندى. ءبىراق، وكىنگەنمەن نە شارا؟ ايتىلعان ءسوز — اتىلعان وقپەن تەڭ. ەندىگارى ورىنسىز سۇراق قويماي، ءتىلىن تىستەپ ءجۇرۋى كەرەكتىگىن ويعا تۇيگەن ول وكسىپ وتىرعان ءانيىن قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءسۇيىپ، ازەر جۇباتىپ ەدى سوندا.
ارادا ءبىر جىل وتكەندە ءاني سىرىن اشپاعان كۇيىندە كەنەتتەن قايتىس بولدى. كىمنەن، قالاي ەستىگەنى بەلگىسىز، قىرقىن وتكىزەتىن كەزدە روللان كەلدى. دەنە تۇرقى سىمباتتى، ءوڭى دە كورىكتى، اسا كوپ سويلەمەيتىن جىگىت ەكەن. ۇيدەن كەتىپ قالاتىنداي مىنەز كورسەتەتىن ادامعا مۇلدە ۇقسامايدى. «ياپىرم-اي، ەل-جۇرتتان بەزىپ كەتەتىندەي بۇل نەنى ءبۇلدىردى ەكەن؟ بىرەۋدىڭ قىزىنا قيانات جاسادى ما ەكەن؟ الدە ۇرلىققا ءتۇستى مە ەكەن؟ بالكىم، جاستاردى قوعاداي جاپىرىپ جاتقان ەسىرتكى دەگەن پالەگە ءۇيىر بولعان شىعار؟» دەگەن ويلاردان سول كۇندەرى سارا ارىلا الماي-اق قويدى. شارۋا بابىمەن كەيبىر ماسەلەلەر بويىنشا سويلەسۋگە تۋرا كەلگەندە دە «اناسى كورمەستەي بوپ وكپەلەيتىندەي مۇنىڭ قانداي ايىبى بار ەكەن؟» دەگەن سۇراق كوكەيىندە تۇراتىن. ءبىراق سىرتىنان قانشا زەر سالىپ قاراعانىمەن، جىگىت ايتقان ءار ءسوزدىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلگەنىمەن، سۇراعىنا جاۋاپ بولارداي ەش ىلىك تاپپادى.
جۇرت تاراعان سوڭ روللان ەسىككە قارا قۇلىپ سالىپ، «سىزدە بولسىن» دەپ ءبىر كىلتتى سارانىڭ قولىنا ۇستاتقان. «سىرتتا ءبىراز ءجۇردىڭ عوي، ەندى اۋىلعا قايت. باسىڭدى قۇراپ، مىنا ۇيىڭە، اناڭنان قالعان دۇنيەگە يە بول» دەسكەن اعايىندارىنا ماردىمدى جاۋاپ بەرمەي، ءتىپتى ءوزىنىڭ ناقتى تۇراق-مەكەنىن دە ايتپاستان، كەشكى اپاق-ساپاق ۋاقىتتا كەتتى دە قالدى.
سودان بەرى كورشى ءۇي تارس بەكىتۋلى. كۇن باتا جان-جاقتاعى ۇيلەردىڭ شامدارى سامالاداي جايناپ، اينالا جارىققا تولعان كەزدە كوشەنىڭ اياقتالار تۇسىنداعى، تەرەزەلەرى سوقىر ادامنىڭ كوزىندەي قاپ-قارا بوپ ۇڭىرەيىپ تۇرعان ءۇي ادامنىڭ بويىنا الدەبىر قورقىنىش ۇيالاتاتىنداي. سارا بۇل ءۇيدىڭ بوس تۇرعانىنا جاستار جاعى سونشالىقتى ءمان بەرمەگەنىمەن، اۋىل ۇلكەندەءرىنىڭ ول جەردەن الدەنەنى كۇبىرلەسىپ، تەرەڭ كۇرسىنىسىپ وتەتىنىن بايقاپ ءجۇر. ەسىگىنىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتىپ «قايران ءانيىم-اي، ءۇيىڭ قاڭىراپ ءالى بوس تۇر» دەپ ءوزى دە تالاي وكسىگەن.
وسىلايشا اي ارتىنان اي ءوتىپ، قوڭىر كۇزدىڭ دەمى سەزىلە باستاعان ءبىر كۇنى جۇمىستان قايتقان سارا تالايدان بەرى بەكىتۋلى ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنەن جارىق توگىلىپ تۇرعانىن كوردى. كوردى دە، يىعىنان الدەبىر اۋىر جۇك تۇسكەندەي «ۋھ!» دەدى. ەندى شە؟ تەرەزەدەگى جارىق — ول ۇيدە تىرشىلىك بار ەكەنىن بىلدىرەدى ەمەس پە؟ تولقىپ كەتكەن بۇعان تەرەزەدەن توگىلگەن جارىق باسقا ۇيلەردەگىلەرگە قاراعاندا الدەقايدا كۇشتىرەك جانىپ، كوزدى قارىقتىرىپ تۇرعانداي كورىندى. سودان دا بولار ءۇي دە بيىكتەي، ەڭسەلەنە تۇسكەندەي. كۇتپەگەن كورىنىستەن ءسال كىبىرتىكتەپ قالعان كەلىنشەك «روللان ورالعان ەكەن» دەپ قۋانىپ، ءجۇرىسىن جىلدامداتتى. تىق-تىق باسقان وكشەسىمەن قوسارلاسا جۇرەگى دە ءلۇپ-لۇپ ەتىپ، اۋلانىڭ قاقپاسىن قوبالجىپ ازەر اشتى.
ادەتىنشە ءانيدىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىن جاعالاي ءجۇرىپ، ءوز ۇيىنە قاراي بەتتەگەندە بايقادى — كورشى جىگىت كىلەمدەردى، كورپە-جاستىقتاردى سىرتقا شىعارىپ قويىپتى. «ە-ە، جەلدەتىپ، قاعىپ-سىلكىپ الايىن دەگەن عوي، ونىسى دۇرىس-اق، — دەپ ويلادى سارا، — جولدان شارشاپ كەلگەن شىعار، اناسىن جوقتاتپاي ىستىق تاماققا شاقىرا قويايىن».
سارانىڭ شاقىرۋىن قۋانا قۇپ العان روللان كوپ كۇتتىرمەدى. قولىنا ۇستاي كەلگەن ءبىر قالتا اپەلسيندەرىن ۇسىنىپ جاتىپ: «بالاڭىزعا اكەپ ەدىم»، — دەدى جىميىپ. سوسىن: «اۋەلى ءۇيدى جيناپ الايىن دەپ، تاماق ىستەمەپ ەدىم، جاقسى بولدى عوي» دەپ شىنايى قۋانىپ تۇرعانىن ءبىلدىرىپ قويدى.
داستارحان جاسالعانشا ءۇي ءىشىن بارلاي قاراعان كورشى جىگىتتىڭ نازارىن سارانىڭ گۇلدەرى بىردەن اۋداردى. تەرەزە الدىندا، بولمەنىڭ بۇرىش-بۇرىشىندا، ارناۋلى اسپادا، ۇستەل ۇستىندە تۇرعان نەشەتۇرلى گۇلدەرگە سۇيسىنە قاراپ، ءارقايسىسىن زەرتتەگەندەي ۇڭىلە قاراپ، ءبىراز ءجۇردى. اسىرەسە، قۇلپىرعان جاپ-جاسىل جاپىراعىنىڭ اراسىنان كۇنگە قاراي بوي سوزعانداي بوپ ءاپپاق گ ۇلى شىعىپ تۇرعان سپاسيفيليۋمنىڭ قاسىندا ۇزاعىراق كىدىردى. سوسىن ساراعا جىميا قاراپ:
— بۇل گۇلدىڭ حالىقتىق اتاۋىن بىلەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— بىلەمىن، — دەدى سارا دا جادىراي سويلەپ، — بۇل گۇل — «ايەل باقىتى» دەپ اتالاتىن كورىنەدى. ايەل ادامنىڭ باسىنا ب ا ق قوناردا گۇلدەيدى دەسەدى.
سولاي دەدى دە، وز-وزىنەن قىسىلىپ، بەتى دۋ ەتە قالدى.
روللان ونىڭ جاس بالاداي قىزاراڭداپ، قىسىلىپ سويلەگەنىن قىزىقتاپ تاعى دا جىميىپ قويدى. سارا قوناعىنىڭ ءار ءسوزىن، ءتىپتى ءار قيمىلىن ىشتەي تارازىلاپ، ەلەكتەن وتكىزگەندەي قاداعالاپ وتىرعانىن ءتۇسىنىپ، «ءوزى بايقاپ قالمادى ما ەكەن؟» دەپ قىمسىنىپ قالدى. روللان ەشتەڭە بايقاماعان سياقتى. كەش بويى ورنىقتى، جايدارى قالپىنان ءبىر اينىعان جوق.
پىسىرگەن تاماعىن ماقتاپ، ءوزىنىڭ «ۇستەمە پورسيا» جەۋدەن كەتارى ەمەستىگىن «اسكەردە بولعاندار مۇنداي ءتاتتى تاماق پىسىرىلگەندە «دپ» سۇرايتىن كورىنەدى» دەپ، ادەمى جەتكىزگەنى ساراعا ۇناپ-اق قالدى. ويىننان كەلگەن رۋسلانمەن بايىرعى تانىسىنداي سويلەسىپ، ءتىپتى «وسى ۋاقىتقا دەيىن قايدا ءجۇردىڭ؟ سەن جوقتا ماماڭدى مەن سياقتى بىرەۋ الىپ قاشىپ كەتسە قايتەسىڭ؟» دەپ قالجىڭداعانىن دا سوكەت كورمەدى.
روللاندى رۋسلان دا جاتسىنبادى. بۇعان ءانيدىڭ «روللان اعاڭ سياقتى وسكەنىڭدە...»، «روللان اعاڭ كەلگەندە...» دەپ ۇلىن اۋزىنان تاستاماي، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ايتىپ وتىراتىنى دا اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك. اسكەردەن اعاسى كەلگەندەي قۋانعان رۋسلان قالتارىسسىز بالا كوڭىلمەن بىردەن قولقا سالدى:
— بىلەسىز بە، ءاني ماعان روللان اعاڭ كەلگەندە اتقا شابۋدى ۇيرەتەدى دەگەن، ۇيرەتەسىز بە؟
— ارينە، ۇيرەتەمىن. قاجەت دەسە، ماماڭا دا ۇيرەتەمىن. تەك ساعان تەگىن، ال ماماڭا — اقىسىنا، — دەپ ساراعا قۋلانا قاراپ قويدى.
بۇعان ۇشەۋى دە ءماز بولىپ كۇلىستى.
كەتەرىندە روللان جارىق قوسقىشتان شوشايىپ شىعىپ تۇرعان سىمدى كورىپ «ەرتەڭ، كۇن جارىق كەزدە كەلىپ جوندەپ بەرەيىن» دەپ سارادان رۇقسات سۇرادى. شىندىعىندا دا، ەرتەسىنە قۇرال-سايماندارىن كوتەرىپ اكەلىپ، جارىق قوسقىشتى لەزدە-اق جوندەي سالدى. بۇراندالارى بوساپ، ىرعاڭداپ تۇرعان ەسكى ۇستەل مەن ورىندىقتاردى دا بەكىتىپ، ەسىكتىڭ تىستەسىپ، اشىلماي قالا بەرەتىن قۇلپىن جاڭالاپ بەردى. ودان كەيىن، سارانىڭ ءشايىن ءىشىپ وتىرىپ، ءسوز اراسىندا اناسىنىڭ سوڭعى كەزدە قالاي ءومىر سۇرگەنىنەن سۋىرتپاقتاپ سىر تارتتى. «ءاني ولە-ولگەنشە ءسىزدى كۇتىپ، جول قاراۋمەن بولدى. سونشا نەگە زارىقتىردىڭىز اناڭىزدى؟» دەدى سارا وكپەلى ۇنمەن. روللان ۇندەمەدى. تۇنجىراپ ءبىراز وتىردى دا، ءشاي تولى كەسەسىن ۇستەلگە قويىپ، ءلام-ميم دەمەستەن شىعىپ كەتتى.
كەلەسى كۇنى روللان تاعى كەلدى. تۇسىنىكسىز مىنەزدەرى بولسا، كەشىرىم ەتۋىن ءوتىندى. سارا ۇلىمەن كەشكى استارىن ىشكەلى داستارحان باسىندا وتىرعان، رۋسلان ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ونى تورگە قاراي سۇيرەلەدى. ۇشەۋى كەشەگىدەي شۇيىركەلەسىپ ءشاي ءىشىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن وتىردى. كەتەرىندە روللان تورگى بولمەدە تۇرعان سارانىڭ گۇلدەرىنە كوز تىگىپ: «ايەل باقىتى...» دەدى وزىنە ءوزى ايتىپ تۇرعانداي بولىپ. سوسىن ساراعا وقىس سۇراق قويدى:
— قالاي ويلايسىز، «ەركەك باقىتى» دەگەن گۇل بار ما ەكەن؟
سارا وعان تاڭدانا قارادى.
— جوق شىعار، — دەدى روللان تاعى دا وزىنە ءوزى ايتقانداي بولىپ.
سوسىن بۇگىن ىشىندە ەرەكشە ءبىر وت تۇتانعانداي جارقىلداپ تۇرعان كوزىن ساراعا قاداپ:
— ال ءسىز ايەل باقىتىنىڭ قانداي بولاتىنىن بىلەسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
سارا ۇندەمەدى. نە دەسىن؟ ءسۇيىپ قوسىلعان جارىمەن وسىدان ون بەس جىل بۇرىن بىرگە وتكىزگەن بال-شىرىن داۋرەنىن ايتپاق پا؟ ول داۋرەننىڭ الىستا قالعانى سونداي — كەيدە سول باقىتتى شاق مەنىڭ باسىمنان وتپەگەن بولار، تۇسىمدە كورگەن شىعارمىن دەپ ويلايتىن. ودان كەيىنگى جىلداردا كۇيەۋىمنىڭ وتىن وشىرمەيمىن دەپ جانتالاستى. ۇلىن ءوسىردى. اتا-ەنەسىنە، قايىن جۇرتىنا سىيلى بولىپ، «شىركىن، كەلىن بولسا، ساراداي بولسىن» دەگەن سوزدەردى ەستىدى. ۇلكەندەر مۇندايدا «شۇكىر، ايەل باقىتى دەگەن — وسى» دەيتىن شىعار-اق.
ال سارا ءۇشىن ايەل باقىتى — سوناۋ جاس كەزىندەگى جان-دۇنيەسى ەرىتىپ-ەلجىرەتەر سەزىمنەن، جارىنا قۋانىش سىيلاسام دەگەن تىلەكتەن تاسىپ-تولعان، بۇكىل ءومىرىن ەرتەگىدەي ەلەستەتكەن كۇيى ەدى. ارينە، بۇل ۇلكەندەر ايتاتىن ولشەمنەن وزگەشە بولعان سوڭ، ايەل باقىتى تۋرالى ءسوز بولا قالسا، سارا ءوز ويىن ىشتە ىركىپ، ءۇنسىز قالاتىن. قالاي بولعاندا دا، ايەل باقىتى دەگەننىڭ قاريالار اراسىندا قالىپتاسقان ۇعىمنان تەرەڭىرەك، اۋقىمدىراق ەكەنىن سەزەتىن. ءبىراق ونى ءوزى دە ناقتى بىلمەيتىن بولسا، وزگەگە قالاي ءتۇسىندىرسىن؟
سارا ەشتەڭە دەمەدى، روللان دا ۇندەگەن جوق. كەتەرىندە اراداعى قولايسىزدىقتى جۋىپ-شايعىسى كەلدى مە، «گۇلدەرىڭىز ادەمى ەكەن، بىر-ەكەۋىنىڭ وسكىنىن الىپ، وتىرعىزسام قايتەدى؟» دەدى بۇعان ويلانا قاراپ تۇرىپ.
ول كەتە سالىسىمەن سارا بىر-ەكى گۇلدىڭ جاپىراقتارىن ءۇزىپ الىپ، سۋعا سالدى. تامىرى شىققان سوڭ ادەمى قۇمىراعا وتىرعىزىپ، كورشى جىگىتكە اپارىپ بەرەتىنىن ويلاپ، جىميىپ قويدى. ءبىراق... ولار تامىرلاعانشا قاشان! وزىنە سالسا، تۋرا ءقازىر ارتىنان ىلەسە بارىپ، اينالدىرعان بىر-ەكى كۇندە جۇمساق مىنەزىمەن، جۇمباق جىميىسىمەن ءوزىن باۋراپ، ىنتىق ەتە باستاعان جىگىتپەن ارمانسىز اڭگىمە-دۇكەن قۇرار ەدى. بالكىم، ول ەلدەن كەتكەندە ءوزىن تۇسىنەر، جانىن ۇعار ءبىر ادامدى ىزدەپ، سابىلۋمەن كۇن كەشكەن شىعار؟ سونشا جىل ۇيىنەن بەزىنىپ، اشەيىن ەل كەزىپ ءجۇرۋى اقىلعا سىيمايدى عوي. ال ءقازىر... جىراقتان ىزدەگەنى تاپ جانىنان شىققانىنا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي، دال بولىپ، سەزىمىن بىلدىرۋگە باتىلى جەتپەي جۇرسە شە؟
روللاندىڭ «گۇلدەرىڭىز ادەمى ەكەن» دەگەن سوزدەرى سارانىڭ قۇلاعىندا جاڭعىرىعىپ، تىنىشىن الدى. توسەكتە ءارى اۋنادى، بەرى اۋنادى. اقىرى تۇرىپ، تەرەزەدەن كورشى ۇيگە كوز سالدى: جاتىن بولمەنىڭ شامى ءالى سونبەپتى. تەرەزەدەن توگىلگەن جارىق قاراڭعى تۇندەگى شامشىراقتاي كوز ارباپ، بۇعان «كەل، كەل» دەپ تۇرعانداي كورىندى. سارا حالاتىن كيىپ، سىرتقا شىقتى.
ايلى ءتۇن سۇتتەي اپپاق ەدى...
اۋلادا قاراۋىتقان ەكى ادامنىڭ سۇلباسى بىردەن ەس جيعىزدى. بىرەۋىنىڭ رۋسلان ەكەنىن داۋسىنان تانىدى، ەكىنشىسىن دە شىرامىتقانداي بولدى — كوشەنىڭ ارعى بەتىندە تۇراتىن، شاشىن يىعىنا تۇسكەنشە ءوسىرىپ، ۇستىنە ەلدە جوق الەمىش كيىمدەردى كيىپ جۇرەتىن مۋزىكانت جىگىت ازيز سياقتى.
سىرتقا شىققان مۇنى بايقاپ، ۇلى بەرى قاراي ءجۇردى، ازيز ءارى كەتتى.
— نەعىپ جۇرسىڭدەر؟ اناۋ كەتكەن ازيز بە؟ — دەپ سۇرادى بالاسىنان.
— ءيا، سول عوي. روللانعا سالەم بەرەيىن دەپ كەلگەن ەكەن... ەكەۋى بۇرىننان بىردەڭەگە كەلىسپەگەن بە، ەپتەپ شەكىسىپ قالدى...
— سەن ۇلكەندەردىڭ ىسىنە ارالاسپا، ۇلىم. ءجۇر، ۇيىقتايىق، — دەپ بالاسىن ەرتىپ ۇيىنە كىردى.
ءبىراق ۇيىقتاي المادى. ءتۇنى بويى دوڭبەكشىپ، تاڭ الدىندا تالىقسىپ ازەر كوز ءىلدى.
كەلەسى كۇنى روللان بۇلارعا كەلمەدى. ەكىنشى كۇنى دە كورىنبەدى. سارا ءوزىنىڭ ەلەگىزىپ، ونى كۇتىپ جۇرگەنىن بايقادى. ءۇشىنشى كۇنى ەسىك جاققا ەلەڭدەپ، كەشتى ازەر باتىردى. جاتاردا كورشى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە كوز سالىپ ەدى، شامى جانىپ تۇر ەكەن. سارا حالاتىن يىعىنا ىلە سالىپ، تاعى دا ەسىك الدىنا شىقتى. كورشى ءۇيدىڭ ەسىگى قيالاي اشىق تۇر ەكەن...
ول ۇيگە بارۋدىڭ ەش قيسىنىن تاپپاي قينالدى. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، تۇك تاپپاي، بەيمالىم ءبىر كۇشتىڭ جەتەگىنە ەرىپ سولاي قاراي جۇرە بەرگەن سارا، الدەن ۋاقىتتا كورشى ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا تۇرعان كەزىندە بارىپ ەس جيىپ، ءوز ىسىنە قىمسىنىپ قالدى. «ۇيات-اي! مەن نەعىپ تۇرمىن بۇل جەردە؟ بىرەۋلەر كورىپ قالعان جوق پا ەكەن؟» دەپ، الاقتاپ جان-جاعىنا قارادى. ءتۇنجارىمدا بەيساۋات كىم ءجۇرۋشى ەدى؟ ءوزىنىڭ وعاش جۇرىسىنەن قىسىلىپ، تۇلا بويى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىپ، اياعى ءدىر-دىر ەتىپ، دەرەۋ كەرى قايتتى.
العا باسقان اياعى كەرى تارتىپ، ءىلبىپ كەلە جاتىپ، قايتا ورالۋعا، كورشى ۇيگە بارۋعا سىلتاۋ ىزدەدى. ۇيىنە كىرە بەرىپ، توسىن ءبىر ويدان قۋانىپ كەتتى. ايتقانداي روللان مۇنىڭ گۇلدەرىن ۇناتىپ ەدى عوي! وسكىنىن سۇراعان. ال گۇل وسەم دەگەنشە قاشان! ودان دا ءوسىپ تۇرعان ءبىر گۇلدى اپارىپ سىيلاماي ما؟ اناۋ... ءوزى ۇناتىپ جۇرگەن گۇلدى. ءيا-يا! قالايشا ويىنا كەلمەگەن؟
سارا جەدەل باسىپ ۇيىنە كىردى دە اپپاق گۇلىن اشىپ، قۇلپىرىپ تۇرعان «ايەل باقىتىن» قۇشاقتاپ، قايتا شىقتى.
ايلى ءتۇن سۇتتەي اپپاق ەدى...
تىپ-تىنىق تۇندە قۇلاعىنىڭ جارعاعىن جارارداي بولىپ ۇزدىكسىز ءدۇرس-دۇرس ەتكەن دىبىستان باسى سولقىلداپ كەتتى. توقتاي قالىپ، تىڭداپ قاراسا، ءوز جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى ەكەن. اشەيىندە قارىس قادام كورىنەتىن ەكى ءۇيدىڭ اراسى جەتكىزبەي، ءانيدىڭ ۇيىمەن اراداعى جيىرما شاقتى قادام جەردى جيىرما مينۋت جۇرگەن شىعار. «كورشىنىڭ ءوتىنىشىن ورىنداعاندا تۇرعان نە بار ەكەن، — دەپ ويلادى ىشتەي ءوزىن-وزى الدارقاتىپ، — گۇلىمدى اياعانداي بولمايمىن با؟..»
ەشقانداي ىشكى ەسەبى جوق ەكەندىگىنە ءوزىن-وزى سەندىرۋگە تىرىسقان سارا سوندا دا بولسا الدەنەگە قۋىستانىپ، جان-جاعىنا الاق-جۇلاق ەتىپ قاراپ قويادى. اقىرى جەتتى-اۋ... مىنە، كەزىندە ءوزى ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ءۇي. ءسال عانا اشىق قالعان ەسىك بۇعان «كىر... كىر...» دەپ تۇرعانداي كورىندى.
گۇل وسكەن قۇمىراسىن قۇشاقتاپ، قاراڭعى ءدالىزدىڭ تابالدىرىعىن اتتاي بەرىپ، قالت توقتادى: ىشتەن كۇبىرلەگەن داۋىستار ەستىلدى. العاشىندا تەليەۆيزور ما دەگەن، جوق، ەكى ادامنىڭ سويلەسكەنى سياقتى. سارا ءبىر ورنىندا قاتتى دا قالدى. روللاننىڭ قاسىندا بىرەۋ بار ەكەن عوي! باسە، كەلمەي قالىپ ەدى-اۋ! سەبەبى ەندى تۇسىنىكتى بولدى. كەنەتتەن شانشىپ كەتكەن جۇرەگىنىڭ تۇسىنا قولىن قويىپ، كەتكەلى بۇرىلا بەرگەنى سول ەدى، روللاننىڭ قاتتىلاۋ شىققان داۋسىنان سەلك ەتە قالدى:
— قويشى، ازيز، سەن دە قايداعى جوقتى ويلاپ تابا بەرەدى ەكەنسىڭ! وسىنداي كۇدىگىڭمەن شارشاتتىڭ ابدەن! ازيز؟ ە-ە، كورشى جىگىت ازيز كەلىپ وتىر ەكەن عوي! ءتۇۋ! ادامنىڭ باسىنا بىردەن جامان وي كەلەتىنى نەسى ەكەن؟
روللاندى ىشتەي قىزعانىپ قالعان سارا ونىڭ قىزبەن وتىرماعانىنا شىنىمەن قاتتى قۋانىپ، ەسىكتى تىقىلداتپاق بولىپ ۇمتىلا بەرگەن. كەنەت بۇل كۇتپەگەن الاس-كۇلەس وقيعا باستالدى دا كەتتى.
— شارشاتتىم؟ شارشاعان ەكەنسىڭ عوي؟ وندا دەمال! مەن كەتتىم!
سولاي دەپ سىلكىنە سويلەپ، جۇلقىنىپ شىعا بەرگەن ازيزدى روللان كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن قۇشاقتاي الدى... قۇشاقتاپ قانا قويعان جوق... سارانى اڭ-تاڭ قالدىرىپ، جو-جوق... توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي شوشىتىپ... شاشى دۋدىراپ، بولمەدەن شىعا بەرگەن جىگىتتى... ايمالاپ سۇيە باستادى! ونى كەۋدەسىنەن يتەرمەلەپ، ءبىراز جۇلقىنعان ازيز سالدەن كەيىن قارسىلاسۋىن قويىپ، روللاننىڭ بەتىنەن، كوزىنەن... وبە باستاعاندا... ءوڭى تۇگىل تۇسىندە كورمەگەن مىناداي كورىنىستەن ەسەڭگىرەپ، تىلدەن ايرىلعان سارانىڭ اياق-قولىنان ءال كەتىپ، قولىنداعى گۇل وتىرعىزىلعان قۇمىرا جەرگە گۇرس ەتتى...
جۇگىرە شىققان روللان انادايدا كويلەگى اعاراڭداپ بەزىپ قاشىپ بارا جاتقان سارانى كوردى. اياعىنىڭ استىندا جايناعان جاپىراقتار اراسىنان ارۋدىڭ بىلەگىندەي بوپ سوزىلىپ شىققان ساباعىندا ۇلبىرەگەن اپپاق گ ۇلى بار «ايەل باقىتى» جايراپ جاتتى...
You Might Also Like
-
جارىق دۇنيەگە شىعار كۇن جاقىنداعان سايىن انا جاتىرىنداعى ۇرىق-بالانىڭ بويىن الدەبىر تىنىشسىزدىق بيلەپ، مازاسى كەتە باستادى. ءومىر دەگەن نە ەكەن؟ وندا بۇل قالاي تىرشىلىك ەتپەك؟ الدىنان نە كۇتىپ تۇر؟ ...
-
لوگوپەديا دەگەنىمىز - سويلەۋ ءتىلىنىڭ كەمىستىكتەرىن، ونىڭ بۇزىلۋ سەبەپتەرىن، بولدىرماۋ جولدارىن، سونىمەن بىرگە وسىنداي كەمىستىكتەردى ءارتۇرلى جولدارمەن تۇزەتىپ جويۋدىڭ تاسىلدەرىن زەرتتەيتىن ارنايى پەد...
