ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى.2
ادامنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنە بايلانىستى ءتۇرلى تالاپتاردىڭ بولاتىنىن ويشىل ءوزىنىڭ قىرىق ءتورتىنشى قارا سوزىندە بىلاي دەپ انىقتاي تۇسەدى:
«تالاپتىڭ ىشىندە ادام بالاسى كوبىنەسە باسىنا كادىر ىزدەپ، سول تالاپتا بولادى. بىرەۋى مال قۋىپ جاتىر. ساراڭدىقپەن، ارامدىقپەن، ايتەۋىر مال تاپسام، «مال تاپقان ەردىڭ جازىعى جوق» دەيتۇعىن. «مالدىنىڭ بەتى جارىق» دەيتۇعىن ماقالعا سەنىپ، حالىقتىڭ تۇرىنە قاراي، يت تە بولسا، مالدىنى سوگە المايدى دەپ، بۇل مال ءھام پايدا، ءھام قاسيەت بولادى بويىما دەيدى. مۇنىسى راس، قازاقتىڭ ءوز قۇلقىنا قاراعاندا، ءبىراق ادامدىققا، اقىلعا قاراعاندا، قازاق تۇگىل، كوڭىل جيىركەندىرە تۇعىن ءىس.
وسىعان وراي، بىرەۋ قاجەكە اتانامىن، بىرەۋ باتىرەكە اتانامىن، بىرەۋلەر بىلگىش، قۋ، سۇم اتانامىن دەپ سول حارەكەتتە ءجۇر». ويشىل ادامنىڭ كەرەگىنە قاراي وسىنداي ءار ءتۇرلى جاقسى-جامان ءومىر تالابى بولاتىنىن كورسەتەدى. ءبىراق وسىلاردىڭ قايسىسى بولسا دا ۋاقىت وتكەن سايىن وزگەرىپ جاتاتىندىقتان، وزگەرمەيتىن نەگىزگى ماقسات بولا المايدى. البەتتە، بۇلاردىڭ بارلىعى دا ادام ءومىرى ءۇشىن وتە قاجەتتى ەكەنى بەلگىلى. دەگەنمەن دە، وسىلاردىڭ بارلىعىن بىرىكتىرەتىن جانە ولاردان جوعارى تۇرعان، ءومىردىڭ ماڭگىلىك باعىتىن انىقتايتىن، تۇراقتى بولىپ تابىلاتىن نەگىزگى ءبىر ماقسات بولۋ كەرەك.
ايتپەسە، ادام بالاسىنىڭ ىشەتىن تاماق، جاتاتىن ورىن، وزىنەن كەيىن ۇرپاق قالدىرۋ ءتارىزدى تەك قانا ءتانىن قاناعاتتاندىراتىن تىرشىلىكتىڭ ءبىر ساتتىك قامىمەن عانا ءومىر سۇرەتىن حايۋانداردان نە ايىرماشىلىعى بار؟ ال اباي ادام مەن حايۋاننىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بارىن ءوزىنىڭ جەتىنشى، جيىرما جەتىنشى، وتىز سەگىزىنشى قارا سوزدەرىندە تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ كەتكەن ەدى عوي. بۇل تۋرالى «ءبىراق بۇلاردىڭ مالداردان ايىرماشىلىعى – وزدەرىنىڭ قاسيەتتەرى مەن تابيعاتىن وزگەرتۋگە مۇمكىندىكتەرىنىڭ بارلىعىندا» دەپ ۇلى رۋمي دا ايتىپ كەتكەن. ول ايىرماشىلىق ادامدى ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىن ىزدەۋگە يتەرمەلەيدى.
ادام ءومىرىنىڭ تۇپكى ماقساتىن تۇسىنىپ-سەزىنۋدىڭ قيىن بولاتىنى ونىڭ بۇكىل بولمىس ماقساتىمەن بايلانىستىلىعىندا بولۋى كەرەك. سوندىقتان ول، ءبىر جاعىنان، كۇردەلى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، اركىمگە اشىلا بەرمەيتىن قۇپيا بولىپ كەلەدى. ول اركىمنىڭ جەتىلۋ دارەجەسىنە بايلانىستى بولاتىن قالاۋ-نيەتىنە بايلانىستى. اباي تازا نيەتپەن ىزدەنىپ تالپىنعان ادامعا ول قۇپيانىڭ اشىلاتىنىن بىلدىرەدى.
ءومىر ماقساتىنىڭ تەرەڭ سىرى اباي ءتارىزدى ۇلى عۇلامالاردىڭ قالدىرعان مۇرالارىنان تابىلادى ەكەن. ماسەلە سونى دۇرىس ءتۇسىنىپ، قابىلداي بىلۋدە. اباي دا «ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە، مىنا سوزگە كوڭىل ءبول» دەپ ايتقان سوزدەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن اركىم ءتۇسىنسىن دەگەندەي، جۇرەككە جەتكىزە قاداپ ايتىپ كەتكەن. اباي قاراپايىم ادام بولماعاندىقتان، ونىڭ سوزدەرى جەڭىل ويمەن ايتىلمايدى. ونىڭ ءاربىر ءسوزى قورعاسىنداي سالماقتى جانە تەرەڭ ماعىنالى. سوندىقتان وعان تولىق سەنىپ، ونىڭ سوزدەرىن بار ىقىلاسىمىزبەن قابىلداۋ ابزال بولماق.
ەندى اباي كورسەتكەن ادام ءومىرىنىڭ ماقساتىنا كەلەيىك. دانىشپان ول ماقساتتى بىلاي دەپ بىلدىرەدى:
مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان ول لاماكان[i]
ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟
جانە وعان قايتپاقسىڭ، ونى ويلاماي،
وزگە ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟
(«لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە»، 1895ج.)
اباي ءتۇپ يەنى سيپاتتاي كەلىپ ءبىزدىڭ ونى كوكسەۋىمىز، ياعني وعان تالپىنۋىمىز كەرەك ەكەنىن ايتىپ، ونىڭ سەبەبىن تۇسىندىرەدى. ال ول كوكسەۋىمىز، ياعني وعان دەگەن قۇشتارلىعىمىز تەك «ءتۇپ يەگە»، ياعني قۇدايعا قايتقاندا عانا ورىندالادى. ءسويتىپ ويشىل ادام ءومىرىنىڭ نەگىزگى ماقساتىن كورسەتەدى. ول ماقسات – ءتۇپ يەگە (قۇدايعا) قايتۋ. اقىن سونىمەن بىرگە بۇنىڭ نەگە نەگىزگى ماقسات ەكەنىن بىلدىرەدى. سەبەبى ءتۇپ يە – «مەكەن بەرگەن، حالىق قىلعان»، ياعني ادام ومىرىنە قاجەتتىنىڭ بارلىعىن بەرگەن جارىلقاۋشى. ءفاني ومىردەگىلەر – ول ءتۇپ يەنى ەستەرىنەن شىعارىپ ادامقاندار. سوندىقتان وزدەرىن قاناعاتتاندىرۋعا عانا ءومىرىن ارناپ، جاراتۋشىنى ۇمىتىپ بۇرىس جولدا ءجۇر. ماسەلە وسىنى ءتۇسىنىپ دۇرىس جولعا تۇسۋدە. «اداسقاننىڭ الدى – ءجون، ارتى – سوقپاق» دەدى اباي. ەگەر ادام اداسقانىن بىلسە، ول دۇرىس جول ىزدەپ، اداسۋدان شىعۋعا ۇمتىلادى. ال ەگەر بىلمەسە، وندا سول بىلمەگەن قالپى اداسىپ جۇرە بەرەدى. سوندىقتان اركىم بۇل ومىردە اداسقانىن ءبىلىپ، ودان شىعۋعا ۇمتىلۋعا ءتيىستى. ول ءۇشىن الدىنداعى نەگىزگى ماقساتتى انىقتاي ءبىلۋى كەرەك. ونى ويشىل «ءتۇپ يەگە قايتۋ» دەپ انىقتاپ بەرىپ وتىر. «وزگە ماقسات اقىلعا قونا ما ەكەن؟» دەپ باسقا ماقساتتى ىزدەۋ اقىلسىزدىق بولاتىنىن بىلدىرەدى. اباي ادام ءومىرىنىڭ ماقساتىن وسىلاي دەپ اشادى.
سونىمەن بىرگە جاراتۋشى بارلىق جاراتقاندارىنا مەكەن بەرسە دە ءوزى مەكەنسىز (لاماكان). ول ءبىزدىڭ مەكەن ءتارىزدى مەكەنگە مۇقتاج ەمەس، ونىكى باسقاشا ەكەنىن ءبىلدىرىپ اباي ءتۇپ يەنىڭ بىزدەن ايىرماشىلىعىن كورسەتەدى.
«حالىق قىلعان» دەگەن ءسوزدى وتباسى، رۋ، ۇلت، مەملەكەت، تاعى سول سياقتى ادامداردى قوعامداستىراتىن بىرلىك، ۇيىم تۇرلەرى دەپ تۇسىنەتىن بولساق، وندا ءاربىر قوعامنىڭ، سونىمەن بىرگە بۇكىل بولمىستىڭ مىندەتى تۇپكى ماقساتقا، ياعني اركىمنىڭ ءتۇپ يەگە قايتۋىنا بارىنشا مۇمكىندىك جاساۋ ەكەنىن كورەمىز.
(جالعاسى بار)
ازىرلەگەن
بەگىمحان كەرىمحان ۇلى
م.اۋەزوۆ اتىنداعى جوبب مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءمۇعالىمى
پاۆلودار قالاسى
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
You Might Also Like
-
لوگوپەديا دەگەنىمىز - سويلەۋ ءتىلىنىڭ كەمىستىكتەرىن، ونىڭ بۇزىلۋ سەبەپتەرىن، بولدىرماۋ جولدارىن، سونىمەن بىرگە وسىنداي كەمىستىكتەردى ءارتۇرلى جولدارمەن تۇزەتىپ جويۋدىڭ تاسىلدەرىن زەرتتەيتىن ارنايى پەد...
-
بىرەۋدى ءسۇيۋ ادامنىڭ بارلىعىنا ءتان قاسيەت. سۇيىسپەنشىلىگىن قاناعاتتاندىرماي ەشكىم دە باقىتتى بولا المايدى. ەگەر ءبىز سۇيىسپەنشىلىگىمىزدى شەكتەيتىن بولساق، ەڭ جوعارعى قاناعاتقا جەتە المايمىز. ادام بال...
