ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى.1
البەتتە، دەنى ساۋ، سالاۋاتتى ءومىر كەشىپ، بۇل ءومىردىڭ راقاتىن تابۋ ءۇشىن اركىم ەڭ اۋەلى ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىن، ياعني نە ءۇشىن ءومىر سۇرەتىنىن، انىقتاپ الۋى كەرەك. ادامنىڭ بارلىق ىس-ارەكەتىنىڭ سيپاتى، ياعني ونىڭ كورەتىن قايعىسى دا، راقاتى دا وسىعان كوپ بايلانىستى بولادى. ابايدىڭ رۋحاني مۇراسى ادام ءومىرىنىڭ وسى نەگىزگى ماقساتىن كورسەتىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە سول ماقساتقا جەتۋ جولىن، ول جولمەن اداسپاي ءجۇرۋ ءۇشىن بۇكىل بولمىس نەگىزدەرىن، ياعني جاراتۋشى، جان يەلەرى، قورشاعان تابيعات، دۇرىس ىس-ارەكەت جونىندە ءبىلىم بەرەدى.
سونىمەن ادام ءومىرىنىڭ نەگىزگى ماقساتى نە؟ بۇل – اركىمنىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى سۇراق. بۇل سۇراققا جاۋاپتى ۇلى ادامداردان باستاپ قاراپايىم ادامدارعا دەيىن ءبارى ىزدەيدى. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ ايگىلى بەس سۇراعىنىڭ ىشىندە دە «ادامعا تىرشىلىكتىڭ ەڭ كەرەگى نە ءۇشىن؟» دەگەن سۇراق بار. ول ءوزىنىڭ «ءۇش انىق» شىعارماسىندا ادام ءومىرىنىڭ تۇپكى ماقساتىن ءبىلۋ قاجەت ەكەنىن ايتا كەلىپ، بۇكىل ادامزات تىرشىلىگىنىڭ ناتيجەسى دە وسى سۇراق جاۋابىن دۇرىس تابۋعا بايلانىستى ەكەنىن بىلدىرەدى. ارينە، بۇنى ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى قيىن دا ەمەس. قانداي ءىس بولسا دا ادام بالاسى اۋەلى ول ءىستىڭ نە ءۇشىن كەرەگى بارىن ءبىلۋى كەرەك ەمەس پە؟ وندا بۇكىل ءومىردىڭ نە ءۇشىن كەرەگى بارىن ءبىلۋدىڭ ماڭىزى دا ەشقانداي كۇمان تۋدىرماسا كەرەك. بۇل – جەتىلۋ جولىنداعى ءبىرىنشى قادام. ادامعا ءومىردىڭ نە ءۇشىن كەرەگى بارىن بىلگەن سوڭ، ەندى ونى ىسكە اسىرۋ مىندەتى تۇرادى. بۇل – ەكىنشى قادام. ءبىرىنشى قادام – رۋحاني ءبىلىم الۋ، ال ەكىنشى قادام – ول ءبىلىمدى ىسكە اسىرۋ. ءبىرىنشى قادام بولماسا، ەكىنشى قادامنىڭ بولمايتىنى دا بەلگىلى. سول سياقتى، ءومىر نەگىزگى ماقساتقا باعىتتالماسا، بۇكىل تىرشىلىكتىڭ ءمانى جويىلادى. بۇل – دۇرىس جولدان بۇرىس جولعا اۋىسىپ، تىرشىلىكتىڭ شىرعالاڭىنا ءتۇسىپ، ءومىردى بوسقا وتكىزۋ دەگەن ءسوز. بۇل – بۇكىل ادامزات قاسىرەتىنىڭ باستى سەبەبى.
«ەي، بەيباق! سەن بۇل جولمەن مەككەگە ەشقاشان دا جەتە المايسىڭ، سەبەبى بۇل جول تۇركىستانعا اپارادى»، - دەپ سىقاقتاپ ايتىلاتىن سوپىلاردىڭ قاناتتى ءسوزى بار. سول سياقتى، العا دۇرىس ماقسات قويماسا ادام اداسىپ، ونىڭ بارلىق ىس-ارەكەتى پايداسىز، ءومىرى ءمانسىز بولادى. وسىلاردىڭ بارلىعى قاراپايىم تۇسىنىكتەر بولسا دا، ءىس جۇزىندە شاكارىم اتامىز قويعان ءومىردىڭ نەگىزگى سۇراعىنا بارشاعا ورتاق تۇراقتى جاۋاپ تابۋ قيىن. ونىڭ دا سەبەبى بار. ول ومىردەگى نەگىزگى ماقساتتى تاۋىپ، باسقا قوسالقى ماقساتتاردى سول نەگىزگى ماقساتقا باعىندىرۋدىڭ قيىندىعىندا جاتىر. ياعني ومىردە نەگىزگى ماقسات جانە قوسالقى ماقساتتار بار. دۇرىس ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قوسالقى ماقساتتاردى نەگىزگى ماقساتقا باعىندىرا ءبىلۋ كەرەك.
ءومىردى تۇسىنىپ-سەزىنۋ دەڭگەيى ادامنىڭ جەتىلۋىنە بايلانىستى ءار ءتۇرلى بولادى. ولار – سەزىم مۇشەلەرى، اقىل-ەس، سانا ءھام جوعارى جەتىلگەندەر ءۇشىن رۋح ارقىلى سەزىنۋ دەڭگەيلەرى. سوندىقتان اركىمنىڭ اقىل-ەسىنە جانە وعان اسەر ەتەتىن سىرتقى سەبەپتەر – قورشاعان ورتا، ساياسات جانە سول سياقتى قوعام ءومىرىنىڭ باسقاداي جاعدايلارىنا بايلانىستى ادامداردىڭ ءتۇرلى ماقساتتارى بولاتىنى بەلگىلى. بۇل تۋرالى ابايدىڭ «اركىمنىڭ ماقساتى ءوز كەرەگىندە» دەيتىنى بار ەمەس پە؟! ويشىل ءومىر بازارىندا اركىمنىڭ ماقساتى ءار ءتۇرلى ەكەنىن بىلاي دەپ بىلدىرەدى:
بازارعا، قاراپ تۇرسام، اركىم بارار،
ىزدەگەنى نە بولسا، سول تابىلار.
بىرەۋ استىق الادى، بىرەۋ – مارجان،
اركىمگە بىردەي نارسە بەرمەس بازار.
اركىمنىڭ ءوزى ىزدەگەن نارسەسى بار،
سومالاپ اقشاسىنا سونان الار.
بىرەۋ ۇقپاس بۇل ءسوزدى، بىرەۋ ۇعار.
باعاسىن پايىم قىلماي اڭ-تاڭ قالار.
ءسوزدى ۇعار وسى كۇندە كىسى بار ما؟
دەمەيمىن جالپاق جۇرتقا بىردەي جاعار.
جازعان سوڭ جەردە قالماس تەسىك مونشاق،
بىرەۋدەن بىرەۋ الىپ، ەلگە تارار.
ءبىر كىسى ەمەس جازعانىم، جالپاق جۇرت قوي،
شامدانباي-اق، شىراقتار، ۇقساڭ جارار.
«يت مارجاندى نە قىلسىن» دەگەن ءسوز بار،
ساۋلەسى بار جىگىتتەر ءبىر ويلانار.
(«بازارعا، قاراپ تۇرسام، اركىم بارار»، 1886)
ويشىلدىڭ وسى ولەڭىنەن كوپ نارسەنى ۇعۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، بۇل ءومىر اركىمنىڭ ءوز كەرەگىن ىزدەگەن بازار ءتارىزدى، سول ءومىر بازارىندا اركىم ءوزىنىڭ كەرەگىن ىزدەيدى. بىرەۋ قارىن قامىن ويلاپ استىق السا، بىرەۋ ودان دا جوعارى ماقسات ىزدەپ مارجان الادى. ءومىر بازارى اركىمگە بىردەي نارسە بەرمەيدى – اركىمنىڭ ءوزى ىزدەگەن نارسەسى بار. ونى ءوزىنىڭ قابىلەتىنە، ياعني قالتاسىنداعى اقشاسىنا، بايلانىستى الادى. ساتىپ الۋشى قالتاسىنداعى اقشاسى جەتپەي ماسقارا بولاتىنى ءتارىزدى، ءومىر بازارىندا دا ءوزىنىڭ جەتىلۋ دارەجەسى ساي كەلمەسە ادام كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە الماي زارداپ شەگۋى مۇمكىن. وسىلاي اركىمنىڭ ءوزى جەتكەن دارەجەنى ءبىلۋىنىڭ ماڭىزىن تۇسىنەمىز. ارينە، بۇل سوزدەر جالپاق جۇرتقا بىردەي جاعۋى مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان ابايدىڭ تەرەڭ ويلارىن دۇرىس تۇسىنبەي، وعان قارسى قارۋلاسقان ادامدار دا بولعان. ونداي كورىنىستەردى بۇگىنگى كۇندەردە دە ءجيى كورەمىز. سەبەبى، تەرەڭ ءسوزدى ۇعار كىسى ءارقاشان دا از. اقىن وسىنى بولجاپ ايتىپ وتىر. سونىمەن بىرگە، ويشىل ولەڭىن بىرەۋدەن بىرەۋ الىپ ەلگە تاراپ، جەردە قالماسىنا ءۇمىت ارتادى. ءبىز دە بۇل جازعانداردى اركىم دۇرىس ءتۇسىنىپ قابىل الماسا دا، جالپى جۇرتقا پايداسى بولار دەگەن ۇمىتتەمىز. بۇل تۋرالى اقىن ءبىر كىسى ەمەس، جالپاق جۇرتقا جازىلعاندىقتان، كەيبىرەۋلەرگە بۇل ءسوز ۇناماسا دا، شامدانباي-اق، دۇرىس ۇعۋدى سۇراپ، ولەڭ سوڭىندا ءسوزىن ساۋلەسى بار جىگىتتەرگە ارنايدى. دانىشپان ءومىر ماقساتىنىڭ قيلى-قيلى تەرەڭ سىرلارىن وسىلاي ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.
(جالعاسى بار)
ازىرلەگەن
بەگىمحان كەرىمحان ۇلى
م.اۋەزوۆ اتىنداعى جوبب مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءمۇعالىمى
پاۆلودار قالاسى
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
You Might Also Like
-
ەسكەرمەس قىرىقتان اسىپ قالعان، بويى ورتادان جوعارى، كيگەن كيىمى دەنەسىنە قونىمدى بولسا بولدى، تۇرمىستا قىمباتتى ىزدەپ كوپ ساندەنە بەرمەيتىن ادام. سودان دا ونىڭ نە مىنەتىن جاڭا كولىگى، جاقسى ءۇ...
