InfoHub Logo

بالىق — حوردالىلار ءتيپىنىڭ جاقتىلار توبىنا جاتاتىن ومىرتقالى سۋ جانۋارلارى. 20 مىڭنان استام ءتۇرى بەلگىلى، ولاردىڭ 97-98%-ى سۇيەكتى بالىقتارعا جاتادى، قالعاندارى شەمىرشەكتى بالىقتار. قازاقستاندا ءجۇز سەكسەندەي ءتۇرى مەن ءتۇر تارماقتارى كەزدەسەدى. بالىق (ءرىsسەs) دە-ون كەزەڭىنەن بەلگىلى. قازىرگى كوپتەگەن تۇرلەرى بەس ءجۇز مىڭ جىلدان بەرى وزگەرمەستەن تىرشىلىك ەتىپ كەلەدى. بالىقتىڭ مەكەن ەتۋ اۋماعى بيىك تاۋ سۋ قويمالارىنان مۇحيتتىڭ تەرەڭ سۋ تۇبىنە دەيىنگى اۋقىمدى قامتيدى. ولار — 2°س-تان (اركتيكالىق سۋدا) 50°س (ىستىق بۇلاقتاردا) تەمپەراتۋرا ارالىعىندا تىرشىلىك ەتە الادى. تۇزدىلىعى 70%و بولاتىن سۋعا توزەتىن بالىقتار دا بار. بالىق دەنە تۇرقى، ءتۇسى، قۇرىلىسى، فيزيولوگياسى جاعىنان ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەدى. ولاردىڭ دەنە تۇرقى 1 سم-دەن 20 م-گە دەيىن بولادى، ال سالماعى 1،5 گ-نان 12-14 ت-عا دەيىن جەتەدى.

ولاردىڭ پىشىندەرى دە ءار ءتۇرلى: ۇرشىق، جەبە ءتارىزدى، ەكى بۇيىرىنەن نەمەسە ارقاسىنان باۋىرىنا قاراي قىسىڭقى، جىلان، تاسپا، شار ءتارىزدى، دوڭگەلەك، ت.ب. بولادى. بالىقتىڭ دەنەسى ءۇش بولىكتەن (باس، كەۋدە، قۇيرىق) تۇرادى. ولاردىڭ جۇپ تاناۋ تەسىگى مەن كوزى، جۇپ (كەۋدە، قۇرساق) جانە دارا (ارقا، قۇيرىق، قۇيرىق استى) قاناتتارى بولادى. كەيبىر بالىقتىڭ قاناتتارى جەتىلمەگەن، ال كەيبىر تۇرلەرىندە وتە جاقسى (مىسالى، البىرتتاردىڭ ماي قاناتى) جەتىلگەن. دەنەسىن قابىرشاق جاپقان، ءبىراق قابىرشاقسىز نەمەسە سۇيەكتى قىلتان جاپقان تۇرلەرى دە بار.

جەلبەزەكپەن تىنىس الادى، اۋامەن تىنىس الۋعا بەيىم ورگانى بار بالىقتار دا كەزدەسەدى. بالىق جىنىستىق قابىلەتى جەتىلگەنشە تەز وسەدى، ولاردىڭ ءوسۋى كوبىنە جىل ماۋسىمىنا، تىرشىلىك جاعدايىنا بايلانىستى. بىر-ەكى جىل (كەيبىر بۇزاۋباس بالىقتار)، ءتىپتى ءجۇز جىلعا دەيىن (قورتپا) تىرشىلىك ەتەتىن بالىقتار دا بار. كوپتەگەن بالىقتاردىڭ ءيىس سەزۋ، سەزىم، ەستۋ، كورۋ (وتە تەرەڭ جانە جەر استى سۋلارىندا تىرشىلىك ەتەتىندەرىندە بولمايدى) مۇشەلەرى جاقسى جەتىلگەن. ولاردىڭ ءبۇيىر سىزىعى سۋدىڭ قوزعالىسىن قابىلدايدى. سۇيەكتى بالىقتاردىڭ كوپشىلىگىندە تورسىلداق بولادى، ول دەنە تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋ قىزمەتىن اتقارادى، ال كەيبىر بالىقتا تورسىلداق — تىنىس الۋ ورگانى؛ بالىق تورسىدداق ارقىلى ءوزى شىعاراتىن دىبىستى كۇشەيتەدى. قورەگىنىڭ تۇرىنە قاراي بالىق: فيتوفاگ، پلانكتوفاگ، بەنتوفاگ، دەتريتوفاگ، جىرتقىشتار بولىپ بولىنەدى. بالىق ادەتتە دارا جىنىستى، سونداي-اق قوس جىنىستى تۇرلەرى دە كەزدەسەدى. بالىقتاردىڭ كوپشىلىگى سىرتتاي ۇرىقتانىپ، ۋىلدىرىق شاشۋ ارقىلى كوبەيەدى. سونداي-اق ىشتەي ۇرىقتانىپ، ءتىرى شاباق نەمەسە ۇرىقتانعان ۋىلدىرىق تۋاتىن تۇرلەرى دە (مىسالى، اكۋلالار، گامبۋزيا، ت.ب.) بولادى.

تىرشىلىگىندە ولار بىرنەشە رەت ۋىلدىرىق شاشادى، ءبىر رەت قانا ۋىلدىرىق شاشاتىندارى دا (مىسالى، قيىر شىعىس البىرتى، كەتا، ت.ب.) بولادى. ۋىلدىرىعىن سۋداعى وسىمدىككە، تاسقا جابىستىرىپ قوياتىندارى، كومىپ تاستايتىندارى، ءتىپتى مولليۋسكىلەردىڭ دەنەسىنە تىعىپ ساقتايتىندارى دا كەزدەسەدى. بالىق جىل ماۋسىمىنا سايكەس قورەگىن، قىستاۋىن نەمەسە ۋىلدىرىق شاشاتىن جەرىن ىزدەپ، كەيدە مىڭداعان كيلومەترگە دەيىن ورىستەيدى. بالىق — ادام ءۇشىن قاجەتتى بەلوكقا باي تاعام كوزى. ونىن ەتى، ۋىلدىرىعى، ال كەيبىر ءتۇرىنىڭ تەرىسى دە پايدالانىلادى، ولاردان بالىق مايى الىنادى. ىشىندە ۋلى تۇرلەرى دە كەزدەسەدى. بالىق اۋلاۋ شارۋاشىلىعى ەرتەدەن بەلگىلى، دەگەنمەن ونىڭ شارىقتاۋ بيىگى 20 عاسىردىڭ 70-جىلدارىنا تۋرا كەلەدى. وسىعان بايلانىستى كەيبىر كاسىپتىك ماڭىزى زور بالىقتىڭ سانىن ازايتپاۋ ءۇشىن، ولاردىڭ تابيعي كوبەيۋىنە قوسىمشا ءار ءتۇرلى قوددان ءوسىرۋ ادىستەرى جاسالادى. سانى وتە ازايىپ كەتكەن، ايرىقشا قورعاۋعا الىنعان بالىق تۇرلەرى مەن ءتۇر تارماقتارى حالىكقارالىق جانە ۇلتتىق «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن (مىسالى، اق بالىق، نەلما، ارال البىرتى، ارال بەكىرەسى، كاسپيي البىرتى، كوكباس، ت.ب.). عىلىمي ماقسات ءۇشىن كەيبىر بالىقتى لابوراتوريادا وسىرەدى. بالىقگى اكۆاريۋمدا ءوسىرۋ كەڭ ءورىس الۋدا. بالىق تۋرالى عىلىم يحتيولوگيا دەپ اتالادى.

بالىق اۋلاۋ قۇرال-جابدىقتارى — مۇحيت، تەڭىز، كول، وزەن، ت.ب. سۋ الاپتارىنان بالىق اۋلاۋعا ارنالعان قۇرالدار مەن جابدىقتار. وعان ترال، سۇزەكى، قالتالى جىلىمدار، ىعىزباي جانە قۇرما اۋلار، قابادان، قارماق، جارىق ءتۇسىرىپ اۋلايتىن قۇرالدار مەن ەلەكتر قوندىرعىلارى جاتادى. ەرتەدە بالىقتى سۇنگى، شانىشقى، گارپۋن (ءۇشى تاستان، سۇيەكتەن، تەمىردەن جاسالعان)، قازا (قامىستان توقىپ تاياز سۋلارعا سالىنادى)، ت.ب. قۇرالدارمەن، تۇندە — بۋىلعان قامىستان جاققى جاعىپ تا اۋلاعان. كەيىن سينتەتيكالىق ماتەريالداردان توقىلعان قۇرالدار كەڭىنەن پايدالانىلا باستادى. بالىق اۋلاۋ قۇرال-جابدىقتارى بالىق تۇرلەرىنىڭ مەكەنىنە، ەرەكشەلىكتەرىنە ساي جاسالىنادى. مىسالى، ترال كونۋس قالتا پىشىنىندە جاسالىپ، ونى سۇيرەتىپ ءجۇرۋ، كوتەرىپ الۋ ءۇشىن كەمەگە ارنايى قوندىرعىلار ورناتىلادى. ترال ءۇيىر-ۇيىر بوپ جۇرەتىن ترەسكا، كامبالا، مايشاباق اۋلاۋعا قاجەت. وسىنداي شوعىرلانىپ جۇرەتىن بالىقتاردى سۇزەكى جانە قالتالى جىلىمدارمەن دە اۋلايدى. سۇزەكى-جىلىمدى سۋعا تاستاپ، كەمەمەن ءبىراز سۇيرەتىپ بارعاننان كەيىن، تاباندىق ارقانىن لەبەدكامەن تارتقاندا، استىڭعى جاعى ءبۇرىلىپ قالتالانادى دا، بالىق ىشىندە قالادى.

ونى كەمەگە تارتىپ الۋ، كوتەرۋ، تريۋمگە توگۋ ءجۇۇمىستارىنىڭ ءبارى مەحانيكالاندىرىلعان. اعىندى سۋلاردا ىعىزباي اۋلار پايدالانىلادى. اعىن سۋدىڭ ەنىنە قاراي اركديسىسى 25 م بولاتىن بىر-نەشە اۋدى بىر-بىرىنە جىمداستىرا جالعاپ، وزەنگە كولدەنەڭ سالادى. ءبىر جاق شەتىنىڭ ارقالىعىنا قالتقى-بوياق، تاباندىعىنا سالداۋىر بايلايدى دا، اركالىكتىڭ ەكىنشى ۇشىن قايىقتاعى ادام ۇستاپ وتىرادى. مولشەرلى جەرگە دەيىن ىعىپ بارعان سوڭ، بالىعىمەن قوسا تەز سۋىرىپ الادى. قوس قاناتىندا بالىق كىرسە قايتىپ شىعا الماستاي ەتىپ، ءبىر-بىرىنىڭ ىشىنە كيگىزىلە بەكىتىلگەن، كونۋس ءتارىزدى بىرنەشە قالتادان تۇراتىن (ءار قالتانىڭ اۋىز جاعىندا ونى كەرىپ تۇراتىن شەڭبەر شىبىقتارى بار) قۇرال تۇرلەرىن قۇرما تور، قابادان (نە نارەتە) دەپ اتايدى. مۇنداي قۇرالدار جاعالاۋدا وسكەن قامىس جيەگىنە، وزەكشەلەرگە قۇرىلادى. ەلەكتر جارىعىن سۋ استىنا جىبەرىپ، شوعىرلانعان بالىقتاردى سۋمەن قوسا كەمە ۇستىنە شىعارۋ ءۇشىن قۋاتتى سورعىلار ورناتىلعان كونۋس ءتارىزدى شاعىن جىلىمداردى قولدانۋ دا ءجيى كەزدەسەدى. شاعىن كولدەر مەن تەڭىز قولتىقتارىنان جارىق ءتۇسىرۋ تاسىلىمەن اۋلاعاندا، ەلەكتر جارىعىنىڭ ورنىنا بۋىلعان قامىستى جاعادى. ونىڭ جارىعىنا جينالعان بالىقتاردى ۇزىن ساپتى، جەڭىل دە اۋقىمدى سۇزەكىمەن ءسۇزىپ نە شانىشقىمەن شانشىپ الادى. مۇنى جاققى جاعۋ دەيدى. ءىرى بالىق شوعىرلارىن ىزدەستىرۋ ءۇشىن گيدرواكۋستيكالىق لوكاتور قولدانىلادى.

بالىق وڭدەۋ — بالىقتى ساقتاۋ جانە بالىقتان دايىن ءونىم الۋ جۇمىستارىنىڭ جيىنتىعى. وڭدەلگەن بالىقتىڭ دامدىك، تاعامدىق قاسيەتگەرى جاقسارادى، ساقتاۋ مەرزىمى ۇزارادى ءارى تاسىمالداۋعا دا قولايلى بولادى. بالىق وندەۋدىڭ كەن تاراعان ءادىسى — ونى توڭازىتۋ، سۋىقتا ساقتاۋ جانە مۇز ەتىپ قاتىرۋ. بالىقتى توڭازىتۋ ءۇشىن كوبىنە مۇز قولدانىلادى، كونتەينەردىڭ ىشىنە بالىقتاردى قاز-قاتارىمەن كويىپ، اراسىنا ۇساقتالعان مۇز (بالىق ماسساسىنىڭ 30-40%-ى) سالادى. توڭازىتىلعان بالىقتىڭ دەنە تەمپەراتۋراسى — 1 — 5°س بولادى. مۇنداي كۇيدە بالىقتى سەگىز-ون ءبىر تاۋلىك ساقتاۋعا بولادى. ۇزاق مەرزىمگە (4 ايعا دەيىن) ساقتاۋ ءۇشىن بالىقتى ارناۋلى توڭازىتقىشتاردا — 18 — 40°س تەمپەراتۋرادا مۇز ەتىپ قاتىرادى. بالىقتىڭ دامدىك، تاعامدىق قاسيەتتەرىن جاقسارتۋ ءۇشىن تۇزداۋ،   كەپتىرۋ،   كاقتاۋ،   ىستاۋ،   كونسەرۆىلەۋ سياقتى بالىق وڭدەۋ تاسىلدەرى قولدانىلادى. تۇزداۋ — بالىق وڭدەۋدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان، كەڭ تاراعان ءادىسى. تۇز مولشەرى بالىق ەتىندە 10-15%-عا جەتۋ كەرەك، مۇنداي جاعدايدا شىرىتكىش ميكروورگانيزمدەردىڭ   ءوسىپ-ونۋى   توقتاعانىمەن، بالىقتى ساقتاۋ ءۇشىن قوسىمشا انتيسەپتيكالىق زاتتار مەن سالقىن تەمپەراتۋرا قاجەت.  ىستاۋ — تۇزدالعان بالىقتى 40°س-تان اسپايتىن تەمپەراتۋرادا تۇتىنمەن وندەۋ ءادىسى.

ىستاۋ بارىسىندا بالىق كەبەدى، ءتۇتىن بالىق ەتىنىڭ تەرەڭ قاباتىنا دەيىن سىڭەدى. ىستاۋعا كوبىنە ارشا، قاراعاي، ەمەن، جاڭعاق اعاشتارىنىڭ جاڭقالارىنىڭ ءتۇتىنى قولدانىلادى.  كەپتىرۋ — تۇزدالعان بالىقتى ودان ءارى وڭدەۋ ءادىسى. بالىقتى تابيعي جاعدايدا نەمەسە ارنايى كەپتىرگىش قوندىرعىلاردا كەپتىرەدى.

بالىقتى كونسەرۆىلەۋ — بالىققا توماتتى تۇزدىق قوسىپ   نەمەسە   مايعا   ارالاستىرىپ،   قاڭىلتىر قالبىردا ۇزاق مەرزىم ساقتالاتىن دايىن تاعام الۋ ءادىسى. بالىقتان جاسالعان كونسەرۆى قۇرامىندا بەلوك، ماي، كالسيي، فوسفور، ا، ۆ، س، د ۆيتاميندەرى بار. كونسەرۆىلەۋ پروسەستەرىنىڭ قالدىقتارىنان جانۋارلار جەمىنە قوسىلاتىن بالىق ۇنى جاسالادى. قازاقستاندا بالىق وڭدەيتىن اتىراۋ جانە بالقاش بالىق كومبيناتتارى بار.

بالىق ءوسىرۋ — بالىق شارۋاشىلىعىنىڭ بالىقتاردى جەرسىندىرەتىن، ولاردىڭ جاڭا ءتۇقىمىن شىعاراتىن، قورەكتەندىرەتىن، سۋداعى قورىن مولايتىپ، ساپاسىن ارتتىراتىن سالاسى. بالىق نەگىزىنەن تابيعي سۋلار مەن توعانداردا وسىرىلەدى. تابيعي سۋدا بالىق ءوسىرۋ — وزەن، كول، سۋ قويمالارى مەن تەڭىزدەردەگى بالىق تۇرلەرىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا جانە ونىڭ قورىن مولايتۋعا باعىتتالعان. ادامنىڭ ىس-ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندە (مىسالى، سۋ قۇرىلىستارىنىڭ سالىنۋى، سۋدىڭ لاستانۋى، ت.ب.) تابيعي سۋلارداعى بالىقتاردىڭ ءوسىپ-ونۋى ناشارلاپ، ءتىپتى كەيبىر تۇرلەرىنىڭ جويىلۋىنا اپارىپ سوقتى، سوندىقتان ولاردىڭ ءوسىپ-ونۋىن قامتاماسىز ەتۋ، ساپالى بالىق تۇرلەرىن كوبەيتۋ سياقتى جۇمىستاردىڭ قاجەتى تۋدى. ادام ارەكەتىنىڭ كەرى ىقپالى، اسىرەسە، جارتىلاي وتكىنشى (كوكسەركە، تىران، سازان، تورتا، ت.ب.) جانە وتكىنشى بالىقتارعا (بەكىرە تارىزدىلەردىڭ، البىرتتاردىن كوپشىلىگى، ت.ب.) قاتتى ءتيدى. جارتىلاي وتكىنشى بالىقتار كولدەردە، وزەندەردە جانە ونىڭ ساعاسىندا، ال وتكىنشى بالىقتار  تەڭىزدەردە  تىرشىلىك  ەتىپ،  ۋىلدىرىعىن شاشۋ ءۇشىن وزەن ارناسىمەن جوعارى ورلەيدى. بالىقتاردىڭ ورلەۋ جولىندا كەزدەسەتىن كەدەرگىلەر جويىلادى؛ مىسالى، جىرتقىش بالىقتار اۋلانادى، جىرتقىش سۇتقورەكتىلەر مەن قۇستار ۇركىتىلەدى، ۋىلدىرىق شاشاتىن بالىقتاردى اۋلاۋ ۋاقىتشا توقتاتىلادى. سونداي-اق سۋدا بالىق جەمىنىڭ مول بولۋى مەن سۋدىڭ تازالىعى قاداعالانادى. بالىق ۋىلدىرىق شاشاتىن جەرلەر تابيعي قالپىندا ساقتالۋى كەرەك. كوكتەمگى سۋ تاسكىنىنان وزەن جايىلىمدارىندا مايدا شاباقتاردىڭ ءبىرازى قالىپ قويادى دا، سۋ تارتىلعاننان كەيىن قىرىلىپ قالادى. مۇنى بولدىرماۋ ءۇشىن ارنايى كانال قازىلىپ، شاباقتار وزەن-كولدەرگە اعىزىلادى نەمەسە شاباقتار اۋلانىپ، وزەنگە قولدان جىبەرىلەدى.

كاسىپتىك ماڭىزى بار بالىق تۇرلەرىنىڭ ءار ءتۇرلى سەبەپتەردەن تابيعي كوبەيۋى جوعارى دەنگەيدە بول-ماسا، ولاردىن شاباعى قولدان ءوسىرىلىپ، ەسەيگەن سوڭ، تابيعي سۋعا جىبەرىلەدى. بالىق اۋلاناتىن سۋلارداعى يحتيوفاۋنانىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن كاسىپتىك ماڭىزى بار بالىق تۇرلەرىن جەرسىندىرەدى. مىسالى، كەزىندە كاسپييگە قارا تەڭىزدەن كەفال، ارالعا بالتىق تەڭىزىنەن سالاكا، قارا تەڭىزدەن كامبالا، ارالدان بالقاش كولىنە ارال بەكىرەسى مەن قايازى، ت.ب. اكەلىنگەن. توعاندا بالىق ءوسىرۋ، ارنايى قازىلعان سۋ قويمالارىندا جۇرگىزىلەدى، سوندىقتان مۇنداعى بالىقتار ۇرىقتانۋىنان باستاپ ۇلكەيگەنگە دەيىن ادامنىڭ باقىلاۋىندا بولادى. توعان شارۋاشىلىقتارىندا ەجەلگى تۇقىدان باسقا كوپتەگەن بالىق تۇرلەرى (اك امۋر، ءدوڭمانداي، تابان، وڭعاق، باحتاح (فورەل)، بەستەر، ت.ب.) وسىرىلەدى. بالىقتاردى قورەكتەندىرۋ ءۇشىن قۇراما ازىق قولدانىلادى. قازاقستاندا جالپى اۋماعى ءۇش مىڭ گەكتارداي توعىز توعان شارۋاشىلىعى (الماتى، شىعىس قازاقستان، پاۆلودار، قىزىلوردا وبلىسىندا)، ون ءۇش پيتومنيك جانە بىرنەشە ارناۋلى شارۋاشىلىقتار (اتىراۋداعى بەكىرە شاباعىن وسىرەتىن شارۋاشىلىق، ت.ب.) بار.

---