InfoHub Logo

ۇلكەن تۇلعالاردى ەل ومىرىندەگى ۇلكەن وقيعالارعا قاتىستىرا ەسكە الاتىنىمىز بار. بالقاش مىس بالقىتۋ كومبيناتىنىڭ ىسكە قوسىلۋى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىز ءۇشىن سونداي وقيعا بولدى. سول وقيعاعا قاتىستىرا ايتاتىن ابزال ازاماتتاردىڭ ءبىرى، بالكىم، بىرەگەيى دەۋگە دە كەلەر — كامال قادىرجانوۆ. قازاقتىڭ العاشقى ينجەنەر-مەتاللۋرگتەرىنىڭ ءبىرى. ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋدا ورنى بار ادام.

كەزىندە كامال اعامىزدىڭ وزىمەن جۇزدەسىپ، اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. ءبىراق ول تۋرالى اڭگىمەنى ەستىگەلى تالاي بولدى. ءتىپتى سوناۋ 60-جىلداردىڭ اياعىندا سەمەي وڭىرىندەگى اياگوز اۋدانىنىڭ “تاڭسىق” كەڭشارىندا بولعان كەزىمىزدە ونىڭ ديرەكتورى عالىم بايمىرزين دەگەن ازاماتتىڭ ءوز اۋىلىنىڭ تۋمالارىن ايتقاندا، بالقاش مىسىن الۋدىڭ باسىندا بولعان قادىرجانوۆ دەيتىن ازاماتىمىز بار دەپ، تۋعان جەرىن ۇمىتپايدى دەپ ماقتانعان ەدى. ال تالانتتى جازۋشى باۋىرىمىز عابيدەن قۇ¬لاقمەتوۆ ول تۋرالى جىر ايتاتىن دەسە بولعانداي. اسكەري دايىندىقتا ءبىراز كۇن بىرگە بولعاندا ول كامال اعامىزدىڭ قىزمەتىنەن بۇرىن ازاماتتىق بەينەسىن، ونىڭ انشىلىك-سەرىلىك قاسيەتىن ايرىقشا قۇشتارلىقپەن ءسوز ەتكەن. جولىقتىرامىن دەيتىن، مىناۋ كۇيبەڭ تىرشىلىكتە ونىڭ ءساتى تۇسپەدى. كامەكەڭ ومىردەن وزىپ كەتتى.

جالپى كامال قادىرجانوۆ تۋرالى ايتىلعان، جازىلعان جايلار بارشىلىق. سوناۋ قىرقىنشى، سوعىس جىلدارىندا ول جايىندا ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى بالقاش تۋرالى وچەركىندە جازىپ كەتكەن. ايتپەسە زامانىمىزدىڭ ۇلى تۇلعاسى دىنمۇحامەد احمەت ۇلى قونايەۆ تا ءوز ەڭبەكتەرىندە ونىڭ اتىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت ىلتيپاتپەن اتايدى. ال باتىر باۋىرجان مومىش ۇلى اعامىزدىڭ ونى “اقىنسىڭ اقىل-ويىڭ ماعان جاقىن” دەپ سيپاتتايتىنى بار. بۇل جەردە ينجەنەر-مەتاللۋرگ اعامىزدىڭ ولەڭ دە جازعانىن ايتساق ءجون بولار. ءوزى دۇنيەدەن وزعان سوڭ، ونى بالالارى جيناستىرىپ، كىتاپ ەتىپ شىعارعان.

بىرگە ىستەگەن قىزمەتتەس دوس-جاراندارىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن دە، جالپى ونىڭ ءومىر جولىنا قاتىستى قۇجاتتاردان دا قيىندىقتان مويىماعان جىگەرلى دە بىلىكتى باسشىنىڭ، اتپال ازاماتتىڭ جارقىن بەينەسى كوز الدىڭا ەلەستەيدى. سول ءومىر جولىنا كوز جۇگىرتىپ كورەيىكشى.
ول وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن جوعارىدا ايتقان اياگوز اۋدانىنداعى ءقازىر قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ كەسەنەسى تۇرعان ماڭداعى قازاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپتى. كوزى اشىق تەكتى وتباسى ءوز بالاسىنىڭ ءبىلىم العانىنا جاعداي جاسايدى. سونىڭ ارقاسىندا 16 جاستاعى كامال قازان قالاسىنداعى ورىس-تاتار رابفاگىنە وقۋعا جىبەرىلەدى. ودان سوڭ 1927 جىلى ماسكەۋدەگى ءتۇستى مەتالدار جانە التىن ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، ونى ءتورت جىلدا ءبىتىرىپ شىعادى.

جاس مامان 1932 جىلى لەنينگرادتاعى ءتۇستى مەتاللۋرگيا كاسىپورىندارىن جوبالاۋ ينستيتۋتىنا جىبەرىلىپ، سوندا بالقاش كەن-مەتاللۋرگيا كومبيناتىن جوبالاۋ جۇ¬مىسىنا قاتىسادى. بۇل ونىڭ ومىرلىك جولىن ايقىندادى دەسە بولعانداي. بۇدان كەيىنگى ونىڭ ءبىراز ءومىرى سول بالقاش مىسىنا قاتىستى.

ءقازىر ۋاقىت قاشىقتىعىنان قاراعاندا، ءبارى وڭاي سياقتى كورىنەدى. ايتپەسە ماسكەۋدەن سول بالقاشقا جەتكەنشە 46 كۇن ءجۇرىپتى. بۇكىل رەسەيدىڭ ءبىر ايماعىن اينالىپ ءوتىپ بارىپ ازەر جەتكەن. ونىڭ 14 كۇنىن قاقاعان ايازدا قاراعاندىدان بالقاشقا دەيىن جاياۋ جۇرگەن. مۇنداي قيىندىققا بىرەۋ شىدار، بىرەۋ شىداماس. سونداي قيىندىق بولارىن ول بۇرىننان بىلەتىن. مينيسترلىكتە وعان “بالقاشقا باراسىڭ با؟” دەگەن سۇراققا ءوزىنىڭ “ەگەر ونداعى جۇمىستان مەن باس تارتسام، بالقاشتا كىم ىستەيدى؟” دەگەن جاۋابى ءارقاشان ونىڭ كوڭىلىندە جۇرگەنىن قامەكەڭ ءوز ەستەلىگىندە جازىپ كەتكەن.

بالقاشتاعى ءومىردىڭ قيىندىعىن تۇرمىسپەن عانا شەكتەۋگە بولماس ەدى. تاماق تا، سۋ دا جەتپەيتىنى، تار ءۇيدىڭ سۋىقتىعى ءوز الدىنا، ۇلكەن كاسىپورىن سالىنۋ كوزدەلگەنمەن، مۇندا كادر جوقتىڭ قاسى ەدى. تاجىريبەلىك بايىتۋ فابريكاسىندا ونىڭ ديرەكتورى كوچنيەۆ ەكەۋىنىڭ عانا ينجەنەرلىك ماماندىعى بولدى. وزدەرى ءوندىرىستى ۇيىمداستىرىپ قانا قويعان جوق، جاقىن ماڭنان كەلگەن اۋىل قازاقتارىن ماماندىققا ۇيرەتتى.
ءومىر كوز الدارىندا وزگەردى. كىشكەنتاي تاجىريبەلىك فابريكا الىپ كاسىپورىنعا اينالىپ بارا جاتتى. ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن اعىلىپ ادامدار كەلدى. 1000 كومسومول مۇشەسى مەن 500 كوممۋنيستى جۇمىسقا شاقىرعان ۇران كوپ كەشىكپەي جۇزەگە استى. پوسەلكە بالقاش قالاسىنا اينالدى. ءۇش جىل بۇرىن 14 كۇن جاياۋ جۇرگەن قاراعاندىعا دەيىن ەندى تەمىر جول سالىندى. كۇرەك، قايلا، اربا ورنىنا تراكتور، كراندار، بۋلدوزەرلەر پايدا بولدى.

ءسويتىپ بەس جىلدىڭ الەتىندە الەمدىك ءتۇستى مەتاللۋرگيانىڭ ءبىر الىبى العاشقى ءونىمىن بەرە باستادى. 1938 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا العاشقى بالقاش مىسى الىندى. كەيىن بىرتە-بىرتە جوبالىق قۋاتىنا جەتكەننەن كەيىن ونىڭ ءونىمى الەمدىك بيرجادا ەتالونعا اينالدى.
وسىناۋ تابىستا كامال قادىرجانوۆتىڭ ايرىقشا ۇلەسى بار. ەڭبەك جولىن جاي شەبەر قىزمەتىنەن باستاپ، ودان كەيىن اۋىسىم باستىعى بولدى، ۇلكەن كاسىپورىننىڭ تەحنيكالىق قىزمەتىن باسقاردى، سونان سوڭ بايىتۋ فابريكاسىنىڭ ديرەكتورلىعىنا تاعايىندالدى. بالقاش مىسى ونىڭ بەلسەندى قاتىسۋىمەن الىندى.

وسى وڭىردە ول ءوز ءومىرىنىڭ ءمانىن اشتى دەسە بولادى. دىتتەگەن ماقساتقا جەتىپ، قازاق مىسى دەگەن ۇعىمدى ورنىقتىرىپ، ۇلتتىق مۇددەنىڭ ءبىر ۇدەسىنەن شىقتى دەسەك، وتباسىن قۇرىپ، جەكە ءومىرىنىڭ التىن قازىعىن قاقتى — ءمايمۇنا مەڭلىاحمەت قىزى قونايەۆاداي تەكتى جەردەن شىققان اداممەن تاعدىرىن قوستى.

بالقاش مىس الىبىمەن بىرگە كامال قادىرجانوۆتىڭ ءوزى دە ءوستى. مامان عانا ەمەس، كەڭ اۋقىمدى باسشى رەتىندە قالىپتاستى. فابريكانىڭ 35 جاستاعى ديرەكتورىن رەسپۋبليكا جەرگىلىكتى ونەركاسىپ ءمينيسترى ەتىپ جايدان-جاي تاعايىندامايتىنى وزىنەن-وزى بەلگىلى.

مينيسترلىك قىزمەتتە ول كوپ بولعان جوق. ءبىراق سول ءبىر جىلداي ۋاقىتتا جۇرتتىڭ ەسىندە قالعانداي قادام جاسادى. وسى كەزدە ۇلى وتان سوعىسى باستالعان ەدى. كامال قادىرجانوۆ، قولىندا سوعىسقا بارمايتىن برون بولسا دا، ءوزى سۇرانىپ مايدانعا كەتتى. وندا ۇلكەن قىزمەت اتقارعان دا جوق — روتا ساياسي ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى عانا بولدى. ءسىرا، جامان سوعىسپاعان — وتان سوعىسى وردەنىمەن، ەكى مەدالمەن ماراپاتتالدى. مىقتى ادامدار سوعىسقا عانا ەمەس، بەيبىت ومىرگە دە كەرەك — سول سوعىس اياقتالماستان قازاقستان باسشىلىعى ونى 1944 جىلى ەلگە شاقىردى. الدىمەن تالدىقورعان وبلىسىنىڭ، ونان سوڭ قاراعاندى وبلىسىنىڭ وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارلىق قىزمەتتەرىن اتقاردى.

سول تۇستا اقساپ جاتقان جەرگە بىلىكتى باسشىنى جىبەرىپ، ونداعى جاعدايدى تۇزەتۋ ءداستۇرى بولاتىن. كامال قادىرجانوۆتىڭ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى تاۋ ىشىندەگى “لەنگەركومىر” ترەسىنە باستىق ەتىپ جىبەرىلۋى سول داستۇرگە ساي شارا ەدى. بەس جىل ءومىرى سوندا ءوتتى.

قالاي دەگەندە دە، كامال قادىرجانوۆ ءتۇستى مەتالل جونىندەگى مامان. ءسىرا، رەسپۋبليكا باسشىلىعى ونىڭ ءتۇستى مەتاللۋرگيا مينيسترلىگىنىڭ شاحتا قۇرىلىسى باس باسقارماسىنىڭ باستىعى قىزمەتىنە تاعايىنداعاندا، سونى ويلاعان بولار. بۇدان كەيىن ەلىمىزدە شارۋاشىلىقتى باسقارۋدا ءبىراز وزگەرىستەر بولدى. جەر-جەردە حالىق شارۋاشىلىعى كەڭەستەرى قۇرىلعان كەزدە ول اكىمشىلىك اۋداندارىندا بولسىن، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە بولسىن، سول كەڭەستەردىڭ ءتۇستى مەتالل جونىندەگى سالالارىن باسقاردى. كەيىنىرەك ون جىل بويى قاتارىنان رەسپۋبليكا

ءتۇستى مەتاللۋرگيا مينيسترلىگىنىڭ مىس ونەركاسىبى، مىس جانە اليۋمينيي ونەركاسىبى باسقارمالارىنىڭ باستىعى بولدى.

سول كەزدە جاسى زەينەتكەرلىككە جەتكەندەردى قىزمەتتە كوپ ۇستامايتىن. “قۇرمەتتى” زەينەتكەرلىككە شىعارىپ سالار ەدى. ال كامال قادىرجانوۆ اسا جاۋاپتى قىزمەتتە ون جىل “ارتىق” وتىردى. ارينە، اسا بىلىكتى كادر بولعان سوڭ. جەتپىسكە تولعان شاعىندا شىن مانىندە قۇرمەتكە بولەنىپ، ۇلكەن ابىروي ارقالاپ كەتتى.

سوعان دا مىنە وتىز جىل ءوتىپتى. سودان بەرى ۇمىتىلماي كەلە جاتقان كامال اعاعا قاتىستى ءبىر اڭگىمە بار. ونى بىلەتىن ادامدار بۇل اڭگىمەنى ايتپاي كەتپەيدى. ءبىز دە ءداستۇردى بۇزباي، سول ەستىگەنىمىزدى ايتايىق. سوندا جەتپىسكە تولعان سوڭ، مينيسترلىكتىڭ باس باسقارماسى باستىقتىعىنان زەينەتكەرلىككە شىققان سالتاناتتا ءبىر لاۋازىمدى ادام ءسوز سويلەپ، ءوز ءسوزىن كومپارتيا قامەكەڭنىڭ اكە-شەشەسى دە، ۇستازى دا بولعان دەگەنگە تىرەيدى. سوندا ول: “قاراعىم، ءوزىڭ نە دەپ كەتتىڭ؟ مەن كوممۋنيست بولشيەۆيكوۆيچ سوسيال-دەموكراتوۆ ەمەسپىن عوي، ەگەر كامال قادىرجانوۆ ەكەنىم راس بولسا، مەنى وقىتىپ، تاربيەلەگەن قازان، ماسكەۋ قالالارىنداعى ۇستازدارىم مەن بالقاشتىڭ جۇمىسشىلارى عوي!” دەپتى. جۇرت بۇعان كۇلگەن دە، سۇيسىنگەن دە. بۇل كوم¬پارتيا ناعىز داۋىرلەپ تۇرعان 1976 جىل ەدى. ونىڭ ۇلىلىعىنا كۇمان كەلتىرمەيتىن، بارلىق جاقسىلىقتى كومپارتياعا اپارىپ تىرەيتىن، ونسىز ءومىر جوق دەسە، تالايلار يلاناتىن كەز. كامال اعا ءوزىنىڭ قايسارلىعىنا باسىپ، سول قۇدىرەتتى ءوزىنىڭ ءاجۋاسىنا ارقاۋ ەتتى. بۇل جاي ادامدا بولا بەرمەيتىن مىنەز.

شىن مانىندە كامال قادىرجانوۆتىڭ ءومىرى — ونەگەلى ءومىر، ەل جادىنان وشپەيتىن ءومىر. ونىڭ ەسىمى ەنسيكلوپەديالاردا، ۇلىلاردىڭ مۇرالارىندا جازىلعان. زامانداستارىنىڭ جادىندا ساقتالعان. وسىناۋ ءقادىرلى ەسىمنىڭ وتباسىلىق جالعاسى دا بار. ءمايمۇنا مەڭلىاحمەت قىزى اپاي ەكەۋى وسىرگەن ءۇش ۇلدان ۇرپاق ءوسىپ جاتىر. ال بالالارى ەلگە قىزمەت ەتۋدەگى اكە ءداستۇرىن جالعاستىرىپ كەلەدى: ەركىنى — “سارىارقا” اكسيونەرلىك قوعامى كورپوراسياسىنىڭ پرەزيدەنتى، التايى — “الماتىەنەرگونىڭ” باس ديرەكتورى، قايراتى — يادرولىق فيزيكا سالاسىنداعى ۇلكەن عالىم.

كامال قادىرجانوۆتىڭ اتى اتالسا، بالقاش مىسى قازاق مىسى دەگەن ۇعىمدار كوڭىلگە ورالادى. ال بۇل ۇعىم قازاق ەلىنىڭ سيپاتىنداي ەشقاشان وشپەيدى.

---