InfoHub Logo

باقىتجان بايقاداموۆ 1917 جىلى 24 ناۋرىزدا توراي قالاسىندا قازاق ەليتاسىنىڭ بەلگىلى وكىلى، اسا ءبىلىمدى ينتەلليگەنت بايقادام ءقارالديننىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن.

باقىتجاننىڭ اتا-اناسى مۋزىكالىق جاعىنان دارىندى ادامدار بولدى: اناسى ءۇرزيپا كوپ ولەڭدەردى ءبىلۋشى ەدى، اكەسى دومبىرادا ويناپ ولەڭ ايتاتىن. باقىتجاننىڭ مۋزىكالىق قابىلەتى ەرتە باستان كوزگە ءتۇستى، جانە دە اكەسى ونىڭ دامۋىنا بارىنشا اتسالىستى. باقىتجان بالا كەزىنەن-اق مۋزىكالىق ساۋاتتى مەڭگەردى، دومبىرادا، سىبىزعىدا وينادى، ولەڭدەر جازدى. ونىڭ جەتەكشىلەرى بەلگىلى مۋزىكاشىلار — ۋاحاب قابيعوجين مەن ناۋشا بوكەيحانوۆتار بولدى. اكەسىنىڭ قايعىلى ولىمىنەن كەيىن (1930)، قىزىوردانىڭ تاجىريبەلىك-كورسەتكىشتىك مەكتەبىنىڭ ينتەرناتىنا جىبەرەدى، بۇل جەردە ول ۇرلەمەلى وركەستردىڭ قۇرامىندا ترۋبادا وينادى جانە سوعىپ وينايتىن اسپاپتاردا ونەر كورسەتتى. ءدال وسى جەردە باقىتجان سيرەك كەزدەسەتىن ماتەماتيكالىق قابىلەت تانىتتى. مەكتەپتەن كەيىن (1933) ول ءقازپي-دىڭ فيزيكا-ماتەماتيكالىق فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى، ونى بىتىرگەننەن كەيىن (1937) ماتەماتيكا ساباعىنىڭ ءمۇعالىمى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ءبىراق باقىتجان مۋزىكانى ۇمىتپايدى — كوركەمونەرپازدىق بايقاۋلار مەن جارىستاردا جەڭە وتىرىپ، ءوز كۇشتەرىمەن ونەر كورسەتۋ ۇجىمدارىنا باسشىلىق جاسايدى. 1938 جىلى حالىق دارىندىلارىنىڭ رەسپۋبليكالىق بايقاۋىندا ول ءوزىنىڭ “پيونەرلەر انىمەنەن” كەنەن ازىربايەۆقا عانا جول بەرىپ، 2ء-شى ورىندى يەلەنەدى.
مۇعالىمدىك جاساعان وسى جىلداردىڭ ىشىندە ب. بايقاداموۆ بىردەن تانىمال بولعان ءوزىنىڭ تۇڭعىش شىعارمالارىن دا جازادى. “ايگولەك” (1938) ولەڭىمەن قوسا وعان دەگەن حالىقتىڭ ىقىلاسى پايدا بولادى. ب. بايقاداموۆ ءوزىن تولىقتاي مۋزىكاعا ارنايدى — ە. برۋسيلوۆسكييدىڭ ۇيىرمەسىندە ونەرمەن اينالىسادى، سوعىس جىلدارىندا كوشىرىلىپ اكەلىنگەن كييەۆ كونسەرۆاتورياسىنىڭ پروفەسسورى م. سكورۋلسكييدەن گارمونيا مەن پوليفونيا بويىنشا ساباق الادى. 1944 جىل — ب. بايقاداموۆتىڭ ومىرىندەگى وزگەرىسكە تولى جىل. كونسەرۆاتوريانىڭ اشىلعان كەزدە ەندىگى مويىندالعان 28 جاسار اۆتور (1943 جىلدان سسسر كومپوزيتورلار وداعىنىڭ مۇشەسى) — پروفەسسور ە. برۋسيلوۆسكييدىڭ العاشقى ستۋدەنتتەرىنىڭ ءبىرى بولادى.

كومپوزيتوردىڭ جەكە ومىرىندەگى وسى جىلى ونىڭ تاعدىرىن كۇرت وزگەرتكەن نارسە، اتى اڭىزعا اينالعان پولك قولباسشىسى، گەنەرال ي. پانفيلوۆتىڭ قىزى — ۆالەنتينامەن كەزدەسۋى بولدى. باتىردىڭ قىزىنا ۇيلەنۋى كومپوزيتوردى تىكەلەي رەپرەسسيالاردان ساقتاپ قالدى (ءوز كەزىندە ونىڭ جاسىرىنۋىنا، باسقا بىرەۋدىڭ فاميلياسىمەن جۇرۋىنە تۋرا كەلگەن، ونى ينستيتۋتتان شىعارىپ تاستاعان، بالالار مەن جاستار ۇيىمدارىنا — پيونەرگە، كومسومولعا قابىلداماي قويعان، سوعىس جىلدارىندا وتاندى قورعاۋ قۇقىعىن بەرمەگەن...). وسى ساتتەن باستاپ مۋزىكاعا بەرىلگەن تىنىش، قورقىنىش پەن قورلىعى جوق ءومىر باستالعان ەدى.

ۋاقىتى جاعىنان ايتارلىقتاي قىسقا بولعان ونەر جولىندا (60 جاسىندا كوز جۇمعان) باقىتجان بايقاداموۆ كوپ نارسە جاساپ كەتتى. ول قازاقستاننىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا الدىڭعى قاتارلى كومپوزيتور-ولەڭشىلەردىڭ ءبىرى، كوپتەگەن حور تۋىندىلارىنىڭ، ءىرى ۆوكالدى-بي كومپوزيسيالارىنىڭ اۆتورى رەتىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار دارىندى ۇيىمداستىرۋشى، مۋزىكالىق ۇيىمداردىڭ جەتەكشىسى، وزگەرىس ەنگىزۋشى-ۇستاز، قازاقتىڭ حالىق اسپاپتارىن جەتىلدىرۋ مەن قايتا جاساۋ سالاسىنداعى تاجىريبەشى-عالىم رەتىندە دە قالدى.

ب. بايقاداموۆ سوڭىنان اسا باي مۇرا — 200-دەن استام جارقىن دا دارىندى ونەر تۋىندىلارىن قالدىرىپ كەتتى. ونىڭ “ايگولەك”، “دومبىرا”، “اق بيداي”، “سۋ تاسۋشى قىز”، “ءوزىڭسىڭ”، “سۇيگەن ساۋلەم”، “تەمىرتاۋ جاستارىنىڭ مارشى” سياقتى ولەڭدەرى — قازاقستاننىڭ ولەڭ ونەرىنىڭ سارقىلماس قازىناسى. كومپوزيتور حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا، ونى نە مازالايتىنىنا، بارىنە دە كوڭىل بولۋگە تىرىستى. ونىڭ ولەڭدەرى — بۇل بارلىق ماڭىزدى وقيعالار - اسكەري تاقىرىپ، قازاقستاندىق ماگنيتكا، تىڭ يگەرۋ... بەينەلەنگەن مۋزىكالىق شەجىرە. حالىق ونىڭ ولەڭدەرىن ءسۇيۋشى ەدى، ولاردى ءاپ ساتتە قاعىپ الاتىن. مىسالى، ونىڭ “مازاسىز كوكتەم” كينوفيلمىنە ارناپ جازعان “سۋ تاسۋشى قىز” ولەڭى فيلم كورسەتىلىمىنە دەيىن كوپ ۋاقىت بۇرىن ايتىلا جونەلگەن ەدى، ءسويتىپ كومپوزيتوردىڭ تالاپ ەتۋىمەن بۇل ءبولىم كينوكورىنىستەن كەسىلىپ الىندى. ولەڭدەردىڭ تابىستى بولۋىن كوپ جاعدايدا ورىنداۋشىلار قامتاماسىز ەتتى. ب. بايقاداموۆ ءوز ولەڭدەرىن تەك قانا ناقتىلى ءبىر انشىلەرگە عانا ارناپ جازعان، جانە بۇل ورايدا سولاردىڭ بارلىعى دا — جامال وماروۆا، روزا باعلانوۆا، بيبىگۇل تولەگەنوۆا، انۋاربەك ۇمبەتبايەۆ جانە اعايىندى ابدۋلليندەر ەش كۇمانسىز ونىڭ ولەڭدەرىن بىرگە جاساپ شىعارۋشىلار بولىپ تابىلادى.

حورعا ارناپ ءان جازۋشى (كومپوزيتور) رەتىندە باقىتجان بايقاداموۆ قازاقتىڭ حالىق اندەرىن شەبەرلىكپەن وڭدەگەندىگىمەن عانا ەمەس، ول بارىنەن دە بۇرىن قازاق ونەرى ءۇشىن جاڭا جانرلاردى — حور سيۋيتاسىن، حور پوەماسىن، حور كۇيىن جاساپ شىعارۋشى رەتىندە ايگىلى بولدى. حور شىعارماشىلىعىندا كومپوزيتور ءوزىن ناعىز جاڭالىق ەنگىزۋشى رەتىندە كورسەتتى.

ب. بايقاداموۆ رەسپۋبليكاعا تانىمال بىرنەشە ۇجىمداردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ قاينار باسىندا بولعان. ولاردىڭ قاتارىندا ونىڭ ءوزى قۇرعان، قازاقتىڭ حالىق اسپاپتارى وركەسترىنىڭ دە حور كاپەللاسىنىڭ دا ۇيىتقىسى بولعان فيلارمونيا دا بار. اقىرىندا ول فيلارمونيانىڭ دا كاپەللانىڭ دا كوركەمدىك جەتەكشىسى بولدى. حور كاپەللاسىن قۇرۋداعى جانە ونىڭ نەگىزگى رەپەرتۋارىن جازۋداعى سىڭىرگەن زور ەڭبەك ب. بايقاداموۆقا عانا تيەسىلى.

ب. بايقاداموۆ جاڭا ۇجىمنىڭ، بىرنەشە ۆوكالدى-حورەوگرافيالىق كومپوزيسيا ارناپ جازعان ءقازسسر-ىنىڭ مەملەكەتتىك ءان مەن بي ءانسامبلىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى بولعان. ولاردىڭ ءبىرى — “ساياحاتتا” — موسكۆاداعى جاستار مەن ستۋدەنتتەردىڭ بۇكىلالەمدىك فەستيۆالىندە تانىستىرىلعان، جانە كومپوزيتور ءبىرىنشى دارەجەلى التىن مەدالمەن ماراپاتتالعان بولاتىن (1957).

ب. بايقاداموۆقا جالپى بىلىمبەرۋ مەكتەپتەرىنە ارنالعان مۋزىكا ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرىن دايىنداۋعا باعىتتالعان پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتاردىڭ جانىنان مۋزىكالىق فاكۋلتەتتەر قۇرۋ يدەياسىن ويلاپ تاپتى. ءوزى جايىنداعى جاقسى ەستەلىكتەردى ب. بايقاداموۆ رەسپۋبليكاداعى جالعىز عىلىمي-تاجىريبەلىك مۋزىكادىق شەبەرحانانىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى رەتىندە دە قالدىردى. ماتەماتيكا مەن مۋزىكانىڭ كاسىبي ماماندىعى ب. بايقاداموۆقا دومبىرانىڭ جاڭا ولشەمدەرىن جاساپ شىعارۋعا مۇمكىندىك بەردى. دارىندى شەبەر م. رومانەنكونىڭ سول ولشەمدەر ارقىلى جاساعان اسپاپتارى بۇگىندە رەسپۋبليكاداعى ەڭ جاقسىلارى بولىپ ەسەپتەلەدى.

تۇتاستاي العاندا، وسى كەرەمەت سۋرەتشىنىڭ شىعارماشىلىق بەتبەينەسى تۋرالى ايتقان كەزدە، شىعارماشىلىقتىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ ىشىنەن باقىتجان بايقاداموۆتىڭ ۆوكالدىق جانە حور جانرلارىن باسقالارىنان ارتىق كورگەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ونىڭ ويىنشا، ولەڭنىڭ، باسقا ەش نارسەنىڭ قولىنان كەلمەيتىن. كوكەيتەستى وقيعالارعا اناعۇرلىم شاپشاڭ، انىق جانە سەرگەك قارايتىن قابىلەتى بار ەكەن. باقىتجان بايقاداموۆتىڭ قاجىرلى ەڭبەگى ونىڭ كوزى تىرىسىندە ءتيىستى دارەجەدە رەسمي تۇردە مويىندالمادى. ناڭىز حالىقتىق كومپوزيتوردىڭ “قازاق ءسسر-ىنىڭ ەڭبەگى سىڭگەن ونەر قايراتكەرى” دەگەن اتاعى (1957)، “ەڭبەك قىزىل تۋ” وردەنى (1959) مەن “ەڭبەكتەگى وزاتتىعى ءۇشىن” (1959)، “تىڭ جەرلەردى يگەرگەنى ءۇشىن” مەدالدارى بولدى. كومپوزيتوردىڭ كوپ ءقىرلى-بىر سىرلى قاجىرلى ءىسى ەندى عانا ابىرويىنا قاراي باعالاندى — ءقازىر ونىڭ اتى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كاپەللاسىنا، ارقالىق قالاسىنداعى ونەر مەكتەبىنە، الماتى قالاسىنداعى كوشەگە بەرىلگەن، ول تۇرعان ۇيدە مەموريالدىق تاقتا اشىلعان. “دارىن ادىلدىكتى قاجەت ەتەدى”... (ا. نۇرپەيىسوۆ)، الايدا كورنەكتى شەبەر باقىتجان بايقاداموۆ ءۇشىن سول ادىلەتتىكتىڭ تۋى ءوزى دۇنيەدەن وزعان سوڭ 20 جىلدان كەيىن عانا جەلبىرەدى.

باقىتجان بايقاداموۆتىڭ شىعارماشىلىعى — بۇل قازاقستاننىڭ مۋزىكالىق ونەرىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءبىر جارقىن دا ءماندى كەزەڭدەر. كومپوزيتور “مويىندالعان ولەڭشىگە جانە تۇڭعىش قازاقتىڭ حورعا ءان جازۋشىسىنا اينالدى... باقىتجان بايقاداموۆ — قازىرگى ۇلتتىق ونەردىڭ سيرەك كەزدەسەتىن وكىلى...” (ە. برۋسيلوۆسكيي). باقىتجان بايقاداموۆ — باقىتتى دا قايعىلى تاعدىرى بار ادام. ونىڭ بۇكىل سانالى ءومىرى “حالىق جاۋىنىڭ ۇلى” دەگەن تاڭبالىق بەلگىنىڭ استىندا، ال شىعارماشىلىق تاعدىرى — بۇكىل حالىقتىڭ وعان دەگەن قۇرمەتى مەن ماحابباتىنىڭ قاناتى استىندا ءوتتى.

---