بەردىبەك سوقپاقبايەۆ
قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، تاماشا جازۋشى بەردىبەك سوقپاقبايەۆ ءتىرى بولعاندا بيىل 80 جاسقا تولار ەدى. «جاقسىنىڭ ءوزى ولسە دە ءسوزى ولمەيدى» دەمەكشى، بالالاردىڭ سۇيىكتى جازۋشىسى ارتىنا «مەنىڭ اتىم قوجا»، «بالالىق شاققا ساياحات»، «قايداسىڭ، گاۋھار» جانە «ەرگەجەيلىلەر ەلى» سىندى ءبىرقاتار اڭگىمە، حيكايالار قالدىردى. بالالاردىڭ بال مىنەزىن ىشكى دۇنيەسىمەن جاقسى سەزىنە بىلگەن جازۋشى ءاربىر شىعارماسىندا ءوزى تۋىپ وسكەن نارىنقول تاۋلى ءوڭىر تابيعاتىنىڭ جاندى سۋرەتتەرىن وقىرمانعا ۇلكەن شەبەرلىكپەن جەتكىزە بىلگەن.
ب. سوقپاقبايەۆتىڭ اڭگىمە، پوۆەست، روماندارى جانە پەسالارىندا بالعىن شاققا باتىل ساياحاتتار جاساپ، تاڭداندىرىپ، تامسانتىپ، بال داۋرەن اسەرلەرىنىڭ قايماعىن بۇزباي، اقيقاتتان الشاقتاماي، بالاعا ءتان قيالداپ، ءومىردىڭ ءوز بولمىسىن تەبىرەنە تولعايدى. وقىساڭ ەرىكسىز ەزۋ تارتتىرىپ، كەيدە كۇرسىنتىپ تەرەڭ ويعا جەتەلەيدى. لەزدە كەيىپكەرلەرمەن ەتەنە ارالاسىپ، ولار ءوزىڭ كۇندە كورىپ جۇرگەن ادامدارداي بەركەن، قوجا سەكىلدى كەيىپكەرلەرىمەن جادىڭدا جاتتالىپ قالادى...
قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ تاعى ءبىر كلاسسيگى ساپارعالي بەگالين اتىنداعى مەملەكەتتىك رەسپۋبليكالىق بالالار كىتاپحاناسى قىزمەتكەرلەرى جازۋشىنىڭ قازاق ادەبيەتىنە قوسىلعان ومىرشەڭ ولمەس مۇرالارىن جيناقتاپ، زەردەلەي كەلە «بالالار ادەبيەتىنىڭ بايتەرەگى» اتتى ادىستەمەلىك قۇرالدى كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنادى.
بەردىبەك سوقپاقبايەۆ — قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك ورنەگىمەن، شىندىقتى قاراپايىم اڭگىمەلەۋ ارقىلى مولدىرەتىپ، كوز الدىڭا جايىپ سالاتىن، كەيىپكەرلەردى دارالاۋ مەن پسيحولوگيالىق بەينەلەۋدىڭ دە وزگەشە ءبىر جولىن تاپقان تالانتتى جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى ەدى. جاسىنان ءومىر تالقىسىن كوپ كورگەن ادامنىڭ ءومىرباياندىق دەرەكتەرى ونىڭ شىعارمالارىنا ارقاۋ بولدى. ول سول كورگەندەرى مەن سەزىنگەن دۇنيەسىن 30-جىلدارداعى اۋىلدىڭ اۋىر تۇرمىسى، ۇلى وتان سوعىسى مەن ودان كەيىنگى اۋىر كەزەڭنىڭ شىندىعىنا سايكەس جاڭارتىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، تيپتىك ورتا شىندىعىنا لايىق تيپتىك بەينەلەر ارقىلى اشا ءبىلدى. بۇگىندە كەز كەلگەن قازاقتىڭ قارا بالاسىنا سوقپاقبايەۆتىڭ كىم ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋ ارتىق بولار، ونىڭ «مەنىڭ اتىم قوجاسى» ءاربىر ۇيدە ابايمەن، مۇحتارمەن بىرگە ۇلتتىق قازىنا رەتىندە ساقتالۋدا دەسەك قاتەلپەسپىز. ويتكەنى، سوقپاقبايەۆتىڭ ەسىمى كوزى تىرىسىندە-اق ءاربىر مەكتەپ بالاسىنىڭ جۇرەگىنەن مىقتاپ ورىن العان بولاتىن.
شىعارماشىلىق جولىن بالالارعا ارناپ ولەڭ جازۋدان باستاپ، «پيونەر» (قازىرگى «اق جەلكەن») جۋرنالىنىڭ بەلسەندى اۆتورى بولدى. 1950 جىلى «بۇلاق» دەپ اتالاتىن ولەڭ جيناعىن شىعارعان. كەيىننەن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان پروزالىق شىعارمالارىن جازدى. ونىڭ بالالارعا ارناپ جازعان تۋىندىلارى بالالاردىڭ عانا ەمەس، ۇلكەندەردىڭ دە ءسۇيىپ وقيتىن شىعارمالارىنا اينالدى.
1967 جىلى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان فيلمدەردىڭ كانن قالاسىندا (فرانسيا) وتكەن حالىقارالىق فەستيۆالىندە جازۋشىنىڭ سەنارييى بويىنشا قويىلعان «مەنىڭ اتىم قوجا» ءفيلمى ارناۋلى جۇلدەگە يە بولعان. ول تەك بالالارعا ارناپ شىعارمالار جازىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار جاسوسپىرىمدەرگە ارناپ «بوزتوبەدە ءبىر قىز بار» اتتى پەسا، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» اتتى رومان، «گاۋھار» اتتى پوۆەست جانە تاعى باسقا دا جيىرماعا جۋىق كىتاپتارىن شىعاردى.
«جاس بەردىبەك كوز كورگەندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جاس كەزىنىڭ وزىندە-اق ەشنارسەگە جاسىمايتىن، ەشنارسەدەن جاسقانبايتىن وتتى، وجەت بولعان ەكەن. ول سىيلاۋعا، سىيلاسۋعا وتە جاقسى ەدى. ءبىراق تالعامپاز بولاتىن. كەيدە تىم كىدىلەۋ، تىم كىرپيازداۋ كورىنەتىن. ال شىن جانى جاقتىرعان ادامعا، كوڭىلى سەنگەن كىسىگە اقجارقىن دا ادال بولاتىن. ەكى سويلەمەيتىن، وتىرىك ايتپايتىن. ..» - بۇل، جاستايىنان ءبىر اۋداندا بىرگە ءوسىپ، كەيىننەن ءدام-تۇزدارى جاراسىپ، جازۋشىمەن سىيلاس بولعان قارت قالامگەردىڭ جان تەبىرەنىسى.
بەردىبەك سوقپاقبايەۆ — كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ «قىلىشىنان قانى تامىپ تۇرعان» كەزدىڭ وزىندە تەك ءوز جۇرەك قالاۋىمەن وقىرماندارىنا جالعاندىقتان قاشىپ شىنايى شىندىقتى جەتكىزە بىلگەن جازۋشىلارىمىزدىڭ بىرەگەيى. بالالار ءومىرىن شىنايى سۇيىسپەنشىلىكپەن بەينەلەيتىن حيكايالارى مەن اڭگىمەلەرىن جاس تا، قارت تا، قازاق تا، باسقا دا قۇمارتا، قىزىعا وقيدى دەسەك ەش ارتىق ايتقاندىق ەمەس. بەردىبەك سوقپاقبايەۆ كەيىپكەرلەرىن قولدان جاساماعان. ونىڭ كەيىپكەرلەرى - ءوزى. جازۋشى شىعارمالارىن ءبىرىنشى جاقتان جازادى. ياعني، شىعارمانى باس كەيىپكەر اڭگىمەلەپ وتىرادى.
«مەنىڭ اتىم قوجا»، «بالالىق شاققا ساياحات»، «16 جاسار چەمپيون» جانە تاعى باسقا شىعارمالارى جازۋشىنىڭ تۇتاس ءومىرىن كورسەتپەگەنمەن بولشەك-بولشەك تۇستارىن قىزىقتىرا ومىرگە اكەلگەن بولسا، ال مىنا «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» رومانى جازۋشى جاراتىلىسىن تۇتاس تۇلعا ەتىپ بەرەدى. شىعارمانىڭ ەل ويىنان شىعاتىن شىنايى ءجۇزى تەك قانا شىندىق جازۋدان تۇرسا ول سول شىعارمانىڭ شىرايلىلىعىن بەرسە كەرەك. وسى تۇرعىدان العاندا بەردىبەك اعامىز جوعارعى ويدىڭ ورتاسىنان ويىپ تۇرىپ ءوز ورنىن الىپ جانە سول قاسيەتىمەن حالىق ەسىندە، قالا بەردى ءار ۇرپاق ەسىندە ماڭگى قالعان ادام.
بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ بالالار ءۇشىن تانىمدىق ءمانى زور شىعارمالارىنىڭ ءبىرى «جەكپە-جەك» حيكاياسى. جازۋشىنىڭ بۇل شىعارماسى دا قازاق ادبيەتىنە كەلگەن تىڭ تۋىندى. ويتكەنى، قازاق بالالار ادەبيەتىندە بۇعان دەيىن سپورت تاقىرىبى مۇنداي دەڭگەيگە كوتەرىلگەن شىعارما بولعان ەمەس. بۇل شىعارما بوكس جايلى جازىلعان. ال بوكس دەگەن سپورت ءتۇرى قارا دومالاق قازاق بالاسىنا وتە جاقىن دەسەك ارتىق ايتقان بولماس ەدى. اۋىل سپورتىنىڭ، اسىرەسە بوكستىڭ دامۋىنا ۇلكەن توڭكەرىس جاساعان، قۇرىشتاي شىنىققان ساڭلاقتاردىڭ دۇركىرەپ شىعۋىنا سونى سەرپىلىس، ەرەكشە سەرپىن بەرگەن ايتۋلى كوركەم دۇنيە. جاسىندا ءالجۋاز بولىپ وسكەنمەن، ۇزبەي شىنىعۋ، ۇدايى جاتتىعۋدىڭ ناتيجەسىندە سپورت شىڭىنا شىققان مۇراتتىڭ بەينەسى ارقىلى جازۋشى ارمان جولىندا قيىندىقتان قاشپاۋ كەرەكتىگىن ۇعىندىرادى.
جازۋشىنىڭ كۇردەلى دە كولەمدى تۋىندىسى «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» رومانى. ءوزىن جازاتىن جازۋشى بۇل شىعارماسىنا دا ءوزىنىڭ ءومىرىن ارقاۋ ەتكەن. ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، 1974 جىلى «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» رومانى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنا ۇسىنىلادى. ءبىراق، سول كەزدەگى بارماق باستى، كوز قىستىمەن تاعى دا شەتقاقپاي قالا بەرەدى. بەردىبەك سوقپاقبايەۆ قايتىس بولاردان از ۋاقىت بۇرىن ءبىر توپ قالامگەرلەر «حالىق جازۋشىسى» دەگەن اتاققا ۇسىنىلعان ەكەن... نەگە ەكەنى، كەيىن سول اتاق العانداردىڭ ىشىندە سوقپاقبايەۆتىڭ ەسىمى بولماي شىعادى... ءيا، ەگەمەن ەلى باردا بەردىبەك سوقپاقبايەۆ تا بار، استە ۇمىتىلماق ەمەس. ويتكەنى، ول تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرىن جىرلاپ، ونىڭ جۇرەگىنە الدەقاشان جول تاپقان جازۋشى.
«ەرگەجەيلىلەر ەلىنە ساياحات» ەرتەگى-حيكاياسىندا شىندىق پەن ادىلەت سالتانات قۇرعان، ومىر-تىرشىلىك مۇلدە باسقا. پاراقورلىق پەن ۇرلىق-قارلىق اتىمەن جويىلعان. حالىق ەشنارسەگە مۇقتاج ەمەس. بالالار مەن قارتتارعا جاسالعان قامقورلىقتا شەك جوق. ءتىپتى ەرگەجەيلىلەر ەلىندە اسكەر مەن قارۋ-جاراق تا جوق. بارلىق مەملەكەتتەرمەن تەڭ قۇقىقتا قارىم-قاتىناس جاساپ، ءوزىنىڭ ءسالت-داستۇرىن قاتاڭ ساقتايتىن بەيبىتشىلىك سۇيگىش ەل تۋرالى ەرتەگى-حيكايا وسىلايشا شالقار ويعا شاقىرادى. «بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ — كىرپياز مىنەزى - جازۋشىنىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ تازالىعىن بىلدىرەدى. وتە قاراپايىمدىلىعىمەن ءوزىن بيىك ۇستايتىن جازۋشىلاردىڭ بايقامايتىندىعىن بايقاپ، سونىڭ سونى جەلىسىنەن جانىنا ءنار تاپقان جازۋشى. ونىڭ بىزدەن ەرەكشەلىگى دە سول. سەندەردىڭ توپىراقتارىڭدا تۋىپ، ەلدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتەتىن ۇلكەن كلاسسيك جازۋشى بولۋىنىڭ سىرى دا سوندا»، — دەيدى تاھاۋي احتانوۆ.
بەردىبەك سوقپاقبايەۆ — شىنايى ادام، شىنشىل جازۋشى ەدى. وتىرىككە ولەردەي قاس بولاتىن. ونەردى وتىرىكپەن اسەمدەۋدەن قورقاتىن. قاتارلاس زامانداستارىنىڭ وتىرىك جازعانىن جازىپ جۇرگەنىن بىلسە، سىيلاماي قوياتىن. ول قوعام شىندىعىن بار اۋىرتپالىق، قيىندىعىمەن كورسەتەم دەپ ءوزى دە كوپ قيىندىق كورگەن قالامگەر. شىنشىل شىعارما-ومىرشەڭ. بەردىبەك سوقپاقبايەۆ شىعارمالارى كەشە شىندىق بولىپ شىرىلداپ سويلەسە، بۇگىن ءومىردىڭ ءوزى بولىپ باۋرايدى وقىرماندى. ونىڭ شىعارمالارىنىڭ قىزىق وقىلىپ، بۇگىن جازىلعانداي اسەر ەتەتىنى دە سوندىقتان.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ تۋىندىلارى
بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ ناقىل سوزدەرى
You Might Also Like
-
بۇيرا جانە قىزعىلت ءبىرقازاندار — ءبىر تۋىسقا جاتاتىن بۇل ەكى ءتۇر بىر-بىرىنە وتە ۇقساس، ەلىمىزدىڭ سۋ قويمالارىندا تىرشىلىك ەتەدى. بۇل ءىرى اقشىل قۇس (سالماعى 13 كگ)، ەرەكشە ۇلكەن (ۇزىندىعى 45 سم...
-
جاماق ۇلى بەيبارىس (1223-1277) — تۇركى اۋلەتى باحريدەن شىققان مامليۋكتەردىڭ ەگيپەتتى بيلەگەن ءتورتىنشى سۇلتانى. ونى تاريحي شىعارمالاردا بەيبارىس، بيبارىس دەپ تە اتايدى. ونىڭ شىققان تەگى — ...
