InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: تۇ-53 توپ ستۋدەنتى قۇرالباي ايسانا سۇڭعات قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

گرەك تىلىنەن «ليتەوس» - «تاس» دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى. ونى كاليي سياقتى وسىمدىكتەر كۇلىنەن ەمەس، مينەرالدان تاپقاننان كەيىن مۇنداي اتاۋ قويعان.

شۆەد حيميگى ارفۆەدزون 1817 جىلى ۋتو (شۆەسيا) تەمىر كەنىنەن پەتاليت مينەرالىن اناليزدەگەندە 4% جەتىسپەيتىنىن بايقادى، سول سەبەپتەن ول وسى مينەرالدا جاڭا ەلەمەنتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجادى جانە مينەرالدى تولىعىراق زەرتتەۋگە نەگىز بولدى. وسى زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە جاڭا ەلەمەنت اشىلىپ، ونىڭ قاسيەتى ناتريي جانە كالييگە ۇقساس بولدى.

سەزيي سپەكترالدى اناليز كومەگىمەن اشىلعان ەڭ العاشقى ەلەمەنت. 1860 جىلى بۋنزەن، كرەيسناح جانە ديۋركگەيم (گەرمانيا) مينەرالدى سۋلارىن زەرتتەي وتىرىپ، بەلگىسىز مەتالدىڭ كوگىلدىر جولاعىن بايقايدى، ءبىر جىلدان كەيىن سول مينەرالدى سۋلاردان بەلگىسىز قىزىل جولاق   بەرەتىن ەلەمەنت تابىلدى. ءوز  جولاقتارىنىڭ تۇسىنە   بايلانىستى  جاڭا  ەلەمەنتتەر  ءوز  اتتارىن   الدى؛   سەزيي  —  لاتىنشا  «اسپان  ءتۇستى كوگىلدىر»، ال رۋبيديي — «قىزىل». ۇزاق ۋاقىت ەكى مەتالدا تەك عىلىمي قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى جانە تەك قازىرگى ۋاقىتتا ولار اسىرەسە تەحييكادا وزدەرىنىڭ فوتوەلەكترلىك قاسيەتتەرى ارقىلى كەڭ قولدانىلا باستادى.

ناتريي جانە كالييمەن بىرگە بۇل ەلەمەنتتەر پەريودتىق جۇيەنىڭ I- توبىنا جاتادى، ياعني تيپتىك مەتالدار ولاردىڭ ماڭىزدى قاسيەتتەرى 1 كەستەدە كەلتىرىلدى.

1 كەستە

پەريودتىق جۇيەنىڭ ءى توپ ەلەمەنتتەرىنىڭ ماڭىزدى قاسيەتتەرى

ەلەمەنت	رەتتىك ءنومىر	اتومدىق سالماعى	تىعىزدىعى، گ/سم3	مينەرو-لوگيا-لىق جۇيە بويىنشا قاتتى-لىعى	بالقۋ تەم. س	قايناۋ تەمپ. س	ەلەكتر وتكىزگىشتىگى (سىناپ–1)	اتومدىق راديۋسى، اº
Li*	3	6،940	0،53	0،6	180	1336±5	11	1،57
Na**	11	22،991	0،97	0،4	98	890	21	1،92
K**	19	39،100	0،86	0،5	63،5	770	14	2،36
Rb***	37	85،48	1،52	0،3	39	668	8	2،53
Cs***	55	132،9	1،87	0،2	28،5	670	3	2،74

* - قۇرعاق اۋادا 200°س-عا دەيىن قىزدىرعاندا توتىقپايدى.

** - وڭاي توتىعادى، قىزدىرعاندا كۇيەدى.

*** - اۋادا وزدىگىنەن تۇتانادى.

ليتيي، رۋبيديي، سەزييدىڭ بۋ قىسىمدارىن ءوزارا سالىستىرۋ ءۇشىن 2 كەستەدە مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن.

Li، Rb، سsء-دىڭ ەلەكترون بۇلتتارىنىڭ قۇرىلىسى كەلەسىدەي: ليتيي - 2، 1؛ رۋبيديي - 2، 8، 18، 8، 1؛ سەزيي - 2، 8، 18، 18، 8، 1. ەلەكترون بۇلتتارىنىڭ وسىنداي قۇرىلىسىنا بايلانىستى ءۇش ەلەمەنتتە ءارقاشان ءبىر ۆالەنتتى.

2 كەستە

Li، Rb، Cs بۋ قىسىمدارى

تەمپەراتۋرا	قىسىم، مم.سىناپ باع.
K	Li	Rb	Cs
250	-	5،904·10-10	3،848·10-9
500	5،898·10-9	1،097·10-1	2،40·10-1
750	1،550·10-3	50،1	74،1
900	9،525·10-2	349،3	443
1200	15،34	-	-
1500	305،9	-	-

ليتيي تابيعي ەكى يزوتوپ تۇرىندە كەزدەسەدى - Lءى⁶ جانە Li⁷. Li⁷ - تابيعي ليتييدەگى قۇرامى 92،5%، قالعانى Li⁶.

ءرۋبيدييدىڭ دا ەكى يزوتوپى بار — Rb⁸⁵ جانە Rb⁸⁷، Rb⁸⁷ راديواكتيۆتى، ءبىراق وتە ۇزاق ءومىر سۇرەدى - جارتىلاي ىدىراۋ پەريودى 10¹⁰ جىل. سەزييدىڭ تەك ءبىر عانا تابيعي يزوتوپى بار - سs¹³³.

قاراستىراتىن ەلەمەنتتەرىنىڭ يزوتوپتارى وزدەرىنە ەكى جاقتى كوزقاراستى تارتادى: ءبىر جاعىنان، تابيعي راديواكتيۆتى يزوتوپتار، ءدال وسى جاعدايدا Rb⁸⁷ تاۋ جىنىستارىنىڭ جاسىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، ەكىنشى جاعىنان رۋبيديي مەن سەزييدىڭ جاساندى يزوتوپتارى ۋراننىڭ رەاكتوردا جانە باسقا يادرولىك، رەاكسيالاردا بولىنۋىنەن تۇزىلەدى.

بۇل جەردە 87 ەلەمەنتتى ەسكە تۇسىرە كەتۋ كەرەك — پەريودتىق جۇيەنىڭ 1ء-شى توپ ەلەمەنتى، ونىڭ كەستەدەگى ورنى 1939 جىلعا دەيىن بوس تۇردى. بۇل ەلەمەنتتى م.پەرە اشتى، ونى ءوز وتانىنىڭ قۇرمەتىنە فرانسيي دەپ اتادى.

ءفرانسييدىڭ كاليي، رۋبيديي، سەزييدەن ايىرماشىلىعى تۇراقتى يزوتوپى جوق. ءفرانسييدىڭ ءقازىر 7 يزوتوپى بەلگىلى، باسقا ەلەمەنتتەرگە قاراعاندا ولار تۇراقسىز. ءفرانسييدىڭ ۇزاق ءومىر سۇرەتىن يزوتوپى Fr-233 جارتىلاي ىدىراۋ پەريودى 21 مين. ءقازىر فرانسييمەن كوپ جۇمىس جاسايدى، سەبەبى ول ءتۇرلى يادرولىق رەاكسيالاردا تۇزىلەدى جانە ونى باسقا ەلەمەنتتەردەن ءبولۋ قاجەت. مىسالى رەتىندە ك.س.كراسنوۆ جانە گ.ا.كرەستوۆ جۇمىستارىن جانە ي.حايدا مونوگرافياسىن ايتۋعا بولادى.

قازىرگى ادەبيەتتەردە وسى مەتالدارعا ارنالعان كوپتەگەن جۇمىستار بار. مونوگرافيالار جانە عىلىمي ماقالالار جيناعى جارىق كوردى. سوندىقتان تومەندە تەك وسى ەلەمەنتتەردىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى جانە ولاردىڭ قوسىلىستارى كەلتىرىلەدى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ۆكلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---