ءبىلىم بەرۋدىڭ التىن ەرەجەلەرى
ءبىلىم بەرۋدىڭ التىن ەرەجەلەرى
مەن - وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇركىستان اۋدانى، «قوس - قورعان» جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپان ءمۇعالىمى جاپپاروۆ شاريپجان راحيموۆيچ، شىمكەنت قالاسىنداعى «ورلەۋ» بىلىكتىلىكتى ارتىرۋ ينستيتۋتىندا 2013 جىلى العاشقىلىردان بولىپ كەمبريدج دەڭگەيلىك كۋرسىنا ءىىى دەڭگەي بويىنشا وقۋعا باردىم. بۇل جەردە مەنى ترەنەرىم – تۇرسىنبايەۆ اباي اعاي جىلى جۇزبەن كۇتىپ، ءبىلىم بەرگەن بولاتىن. وسى كۋرستا وقىپ كەلگەننەن كەيىن مەن بالا تاربيەسى، ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسى جايلى ويلارىم تۇبەگەيلى وزگەردى.
ومىردە دە، قىزمەتتە دە تابىسقا جەتۋ ءۇشىن ەڭ قاجەتتى داعدىنى، ياعني قارىم-قاتىناس داعدىسىن دامىتۋعا كومەكتەسۋ كەرەكتىگىن، ياعني بالاعا كوبىرەك ءوز ويىن جەتكىزۋگە جاعداي جاراتىپ، مۇرسات بەرۋىمىز كەرەك ەكەن. جالپى عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا ادامعا بەرىلگەن سۇراقتى، ول ادام ءتۇسىنىپ، تولىققاندى جاۋاپ بەرەمىن دەگەنشە، 7 سەكۋند ۋاقىت وتەدى ەكەن. ال، ءبىز مۇعالىمدەر وقۋشىلارعا جاۋاپ بەرۋلەرىنە ۋاقىت بەرەمىز بە، بەرسەك - قانشا ۋاقىت بەرەمىز؟
«كەز كەلگەن قيىندىقتار مەن جەتىستىكتەر ادامدارمەن قارىم - قاتىناس جاساۋ بارىسىندا تۋىندايدى»( ۆ. زەلاند)
وقۋشى سول جەتىستىكتەر مەن قيىندىقتاردى سالىستىرا وتىرىپ وزىنە-وزى جانە باسقالارعا باعا بەرەتىن بولادى، ياعني ءار ءبىر سۇراققا سىني تۇرعىدا ويلانىپ جاۋاپ تابادى، ومىردە ءوز بىلەتىندەرىن فۋنكسيونالدى تۇردە قولدانۋعا داعدىلانادى.
بالانى باس الماي سىناپ - مىنەۋدەن اۋلاق بولۋىمىز كەرەك، نەگە دەگەندە بالا دا ءوسىپ ءتۇرعان جان، بارلىق نارسەنىڭ دە ءوز شەگى جانە مولشەرى بولادى. سونى ەستەن شىعارماي تاربيە ۇدەرىسىندە بالاعا دۇرىس قولداۋ كورسەتكەن ءجون، سىناپ، ونىڭ ءاربىر ىسىنەن ءمىن تابا بەرگەننەن بالا تۇيىقتالىپ، ادامدارعا بولعان كوز قاراستارى اۋىتقىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز دۇرىس بولار ەدى.
«دەسترۋكتيۆتى سىنشىلدىقتىڭ زيانى مەن زاردابى ادامزات تاريحىنداعى بارلىق سوعىستار شىعىنىنان دا اسىپ تۇسەدى»
بالانى ءوز الدىنا ماقسات قويۋعا جانە جەكە مۇددەلەرىن انىقتاۋعا جانە قورعاۋعا ۇيرەتۋىمىز، ياعني اشىپ ايتقاندا بالانىڭ تاڭداۋىن جانە ونىڭ قالاۋىن دۇرىس تۇسىنۋگە، ارمانىنا جەتۋ ءۇشىن كۇرەسە بىلۋگە ۇيرەتۋ. بۇل دەگەنىمىز اتا - انا ءوز بالاسىن قانشالىقتى جاقسى كورگەنىمەن ولار بالاسىنىڭ جانىندا ءومىر بويى جۇرمەيدى. سوندىقتان بالاسىن ومىرگە، قيىنشىلىقتار بار ەكەنىنە، سول قيىنشىلىقتاردىڭ ارتىنان جەڭىپ شىقسا جەتىستىك بار ەكەنىنە سەندىرىپ تاربيەلەۋ كەرەك ەكەن.
وسى ورايدا كونفۋسييدىڭ: «بالاعا بالىق ۇستاپ بەرسەڭ، ءبىر رەت جەيدى. ال، سەن وعان قارماق بەرىپ، بالىق اۋلاۋعا ۇيرەتسەڭ، ول بالىقتى ءومىر بويى جەيتىن بولادى»،- دەگەن ءسوزى ساي كەلەدى.
«ءومىر تىم قىسقا، ال بىزگە بەرىلگەن نارسەنىڭ بارلىعى شەكتەۋلى، سوندىقتان ءوز ۋاقىتىمىزدى دۇرىس پايدالانۋىمىز كەرەك. بۇل ءۇشىن بارلىق رەسۋرستاردى (كۇش - جىگەر، ۋاقىت، اقشا، ت. ب) ءتيىستى ماقساتتا قولدانعان ءجون» (د. ۆ. كوۆپاك)
جالپى مەن ءۇش ايلىق كۋرستا ۇيرەنگەن بارلىق ادىس-تاسىلدەردى قولدانا كەلىپ، ءبىر نارسەگە كوبىرەك توقتالۋدى ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن. وقۋشىنىڭ ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وقۋشىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىنە نازار اۋدارىپ وتىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن، نەگە دەسەڭىز وقۋشىعا بۇگىن جاقسىلاپ ساباق وتەسىز، سول كۇنى «بەسكە» بىلگەن وقۋشىدان ءبىر اپتادان كەيىن سۇراساڭىز ول وقۋشىنىڭ ەسىندە 10 پايىزى قالعان بولادى، سول ون پايىزى كۇندەر وتە كەلە جوعالىپ كەتەدى. ەستە ساقتالماعان ءبىلىم - ول ءبىلىم ەمەس، ونى ومىردە قولدانا المايدى. مەنى تولعاندىرعان وسى ءبىر كەدەرگىنى بولدىرماۋ جولىن ىزدەگەن كەزىمدە «حاديس» كىتابىنان جاۋاپ تاپقان بولاتىنمىن، بۇل جاۋاپ بىلاي ايتىلعان ەدى: «ءبىلىمنىڭ اپاتى – ەستە ساقتاماۋ، نەمەسە ونى قىزىعۋشىلىعى جوق بىرەۋگە ۇيرەتىپ التىنعا تەڭ ۋاقىتىڭدى بوسقا وتكىزۋ».
سول كۇننەن باستاپ مەن وقۋشىنىڭ ەستە ساقتاۋىنا ءوز ساباقتارىمدا ءمان بەرىپ وتىردىم جانە بۇل ءىس - ارەكەتىمنىڭ جەمىسىن كورە باستادىم.
الدىمەن مەن ءار ءبىر ساباعىما جاقسىلاپ دايىندالاتىن بولدىم، سودان سوڭ وقۋشىلاردىڭ سول ساباقتا نە ۇيرەنگەنى جانە سول تاقىرىپتى وڭاي ەستە ساقتاۋلارىنا ءوز كۇشىمدى سالىپ وتىردىم. قاراپ وتىرسام بۇل جۇمىسىمنان ءوزىم ءبىر ءسۇيسىنىپ، بويىمدا قۇلشىنىس پايدا بولعانىن سەزدىم. كەيدە ويلانىپ، وسى ۇلگەرمەۋشى وقۋشىلاردىڭ سەبەبىن انىقتاۋعا تىرىسامىن، ونىڭ ەكى - اق سەبەبى بارىن كورەمىن:
1. وقۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىنىڭ جوقتىعى
بۇعان تىكەلەي اتا - انا سەبەپشى بولادى، ولار ءوز پەرزەنتتەرىنىڭ كەلەشەگىمەن قىزىقپايدى، قالا بەرسە ءمۇعالىمنىڭ دە وقۋشى مەن جەكە جۇمىس ىستەمەگەنىنىڭ سالدارى. ياعني، ءمۇعالىم وقۋشىنىڭ قابىلەتىن انىقتاپ الىپ، سوسىن ونىمەن جۇمىس جۇرگىزۋى جانە قانداي جۇمىستى قولعا الۋدان الدىن جوسپارلاپ، پسيحولوگپەن بىرگە جانە اتا - انامەن بىرگە اقىلداسىپ وتىرىپ جۇمىس باستاسا عانا ءمۇعالىمنىڭ جۇمىسىندا العا قاراي جىلجۋ بولادى
2. وقۋشىنىڭ دەن – ساۋلىعى جانە پسيحيكالىق اۋىتقۋى
بۇعان مىسال وقۋشىنىڭ وتباسىداعى جاعدايى، قورشاعان ورتاداعى جاعدايى جانە دوستارىمەن قارىم - قاتىناستا ايقىن بىلىنەدى. بۇعان سەبەپ بۇل ومىردە، مەكتەپتە، وتباسىدا وقۋشىنىڭ دۇرىس باعالانباۋى. تاعىدا ءبىر اتاپ وتەتىن ءجايت بالاعا دۇرىس قولداۋ كورسەتپەي ىلعي ونى تاربيەلەۋ - جازالاۋ جولىندا بولساق ۇلكەن قاتەلىككە جول قويعان بولامىز. ءوزىڭىز بايقاپ كورىڭىز، وسىمدىككە سۋ قاجەت ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز، ءبىراق سول سۋدى كوبىرەك قۇيساق قانداي جاعداي بولادى؟ بالاعا دا كەي كەزدەرى ەركىندىك بەرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇدان ەش قانداي زيان كورمەيتىن شىعارمىز، ءبىراق بارلىق ءىستى باستاۋدان الدىن جاقسىلاپ ويلاپ الۋ كەرەك. ويلاپ ىستەسەڭ، ويىڭداعى بولادى ەكەن.
بارلىق ادامداردا مەن ءبىر نارسەنى بايقادىم جانە ونى زەرتتەمەك بولدىم. ىزدەندىم، مەنى قىزىقتىرعان نارسەنى زەرتتەگەن - الان پيز دەگەن زەرتتەۋشى ءبىر تالاي جۇمىستار اتقارعان ەكەن. سونىڭ جۇمىستارى جانە مەن ءوزىمنىڭ دە زەرتتەۋلەرىمنەن مىنالاردى ايتپاقشىمىن:
ىم – يشارات ءتىلى
بىزگە ءمالىم بولعانى، ادامدان – ادامعا جەتىپ كەلەتىن حابارلاردىڭ 55% ىم - يشاراتپەن جەتكىزىلەدى ەكەن. ينتوناسيا ارقىلى 38% بولسا، ال 7 عانا قاراپايىم سوزدەر ارقىلى جەتەدى ەكەن.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
مەن - وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، تۇركىستان اۋدانى، «قوس - قورعان» جالپى ورتا مەكتەبىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپان ءمۇعالىمى جاپپاروۆ شاريپجان راحيموۆيچ، شىمكەنت قالاسىنداعى «ورلەۋ» بىلىكتىلىكتى ارتىرۋ ينستيتۋتىندا 2013 جىلى العاشقىلىردان بولىپ كەمبريدج دەڭگەيلىك كۋرسىنا ءىىى دەڭگەي بويىنشا وقۋعا باردىم. بۇل جەردە مەنى ترەنەرىم – تۇرسىنبايەۆ اباي اعاي جىلى جۇزبەن كۇتىپ، ءبىلىم بەرگەن بولاتىن. وسى كۋرستا وقىپ كەلگەننەن كەيىن مەن بالا تاربيەسى، ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسى جايلى ويلارىم تۇبەگەيلى وزگەردى.
ومىردە دە، قىزمەتتە دە تابىسقا جەتۋ ءۇشىن ەڭ قاجەتتى داعدىنى، ياعني قارىم-قاتىناس داعدىسىن دامىتۋعا كومەكتەسۋ كەرەكتىگىن، ياعني بالاعا كوبىرەك ءوز ويىن جەتكىزۋگە جاعداي جاراتىپ، مۇرسات بەرۋىمىز كەرەك ەكەن. جالپى عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا ادامعا بەرىلگەن سۇراقتى، ول ادام ءتۇسىنىپ، تولىققاندى جاۋاپ بەرەمىن دەگەنشە، 7 سەكۋند ۋاقىت وتەدى ەكەن. ال، ءبىز مۇعالىمدەر وقۋشىلارعا جاۋاپ بەرۋلەرىنە ۋاقىت بەرەمىز بە، بەرسەك - قانشا ۋاقىت بەرەمىز؟
«كەز كەلگەن قيىندىقتار مەن جەتىستىكتەر ادامدارمەن قارىم - قاتىناس جاساۋ بارىسىندا تۋىندايدى»( ۆ. زەلاند)
وقۋشى سول جەتىستىكتەر مەن قيىندىقتاردى سالىستىرا وتىرىپ وزىنە-وزى جانە باسقالارعا باعا بەرەتىن بولادى، ياعني ءار ءبىر سۇراققا سىني تۇرعىدا ويلانىپ جاۋاپ تابادى، ومىردە ءوز بىلەتىندەرىن فۋنكسيونالدى تۇردە قولدانۋعا داعدىلانادى.
بالانى باس الماي سىناپ - مىنەۋدەن اۋلاق بولۋىمىز كەرەك، نەگە دەگەندە بالا دا ءوسىپ ءتۇرعان جان، بارلىق نارسەنىڭ دە ءوز شەگى جانە مولشەرى بولادى. سونى ەستەن شىعارماي تاربيە ۇدەرىسىندە بالاعا دۇرىس قولداۋ كورسەتكەن ءجون، سىناپ، ونىڭ ءاربىر ىسىنەن ءمىن تابا بەرگەننەن بالا تۇيىقتالىپ، ادامدارعا بولعان كوز قاراستارى اۋىتقىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز دۇرىس بولار ەدى.
«دەسترۋكتيۆتى سىنشىلدىقتىڭ زيانى مەن زاردابى ادامزات تاريحىنداعى بارلىق سوعىستار شىعىنىنان دا اسىپ تۇسەدى»
بالانى ءوز الدىنا ماقسات قويۋعا جانە جەكە مۇددەلەرىن انىقتاۋعا جانە قورعاۋعا ۇيرەتۋىمىز، ياعني اشىپ ايتقاندا بالانىڭ تاڭداۋىن جانە ونىڭ قالاۋىن دۇرىس تۇسىنۋگە، ارمانىنا جەتۋ ءۇشىن كۇرەسە بىلۋگە ۇيرەتۋ. بۇل دەگەنىمىز اتا - انا ءوز بالاسىن قانشالىقتى جاقسى كورگەنىمەن ولار بالاسىنىڭ جانىندا ءومىر بويى جۇرمەيدى. سوندىقتان بالاسىن ومىرگە، قيىنشىلىقتار بار ەكەنىنە، سول قيىنشىلىقتاردىڭ ارتىنان جەڭىپ شىقسا جەتىستىك بار ەكەنىنە سەندىرىپ تاربيەلەۋ كەرەك ەكەن.
وسى ورايدا كونفۋسييدىڭ: «بالاعا بالىق ۇستاپ بەرسەڭ، ءبىر رەت جەيدى. ال، سەن وعان قارماق بەرىپ، بالىق اۋلاۋعا ۇيرەتسەڭ، ول بالىقتى ءومىر بويى جەيتىن بولادى»،- دەگەن ءسوزى ساي كەلەدى.
«ءومىر تىم قىسقا، ال بىزگە بەرىلگەن نارسەنىڭ بارلىعى شەكتەۋلى، سوندىقتان ءوز ۋاقىتىمىزدى دۇرىس پايدالانۋىمىز كەرەك. بۇل ءۇشىن بارلىق رەسۋرستاردى (كۇش - جىگەر، ۋاقىت، اقشا، ت. ب) ءتيىستى ماقساتتا قولدانعان ءجون» (د. ۆ. كوۆپاك)
جالپى مەن ءۇش ايلىق كۋرستا ۇيرەنگەن بارلىق ادىس-تاسىلدەردى قولدانا كەلىپ، ءبىر نارسەگە كوبىرەك توقتالۋدى ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن. وقۋشىنىڭ ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وقۋشىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىنە نازار اۋدارىپ وتىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن، نەگە دەسەڭىز وقۋشىعا بۇگىن جاقسىلاپ ساباق وتەسىز، سول كۇنى «بەسكە» بىلگەن وقۋشىدان ءبىر اپتادان كەيىن سۇراساڭىز ول وقۋشىنىڭ ەسىندە 10 پايىزى قالعان بولادى، سول ون پايىزى كۇندەر وتە كەلە جوعالىپ كەتەدى. ەستە ساقتالماعان ءبىلىم - ول ءبىلىم ەمەس، ونى ومىردە قولدانا المايدى. مەنى تولعاندىرعان وسى ءبىر كەدەرگىنى بولدىرماۋ جولىن ىزدەگەن كەزىمدە «حاديس» كىتابىنان جاۋاپ تاپقان بولاتىنمىن، بۇل جاۋاپ بىلاي ايتىلعان ەدى: «ءبىلىمنىڭ اپاتى – ەستە ساقتاماۋ، نەمەسە ونى قىزىعۋشىلىعى جوق بىرەۋگە ۇيرەتىپ التىنعا تەڭ ۋاقىتىڭدى بوسقا وتكىزۋ».
سول كۇننەن باستاپ مەن وقۋشىنىڭ ەستە ساقتاۋىنا ءوز ساباقتارىمدا ءمان بەرىپ وتىردىم جانە بۇل ءىس - ارەكەتىمنىڭ جەمىسىن كورە باستادىم.
الدىمەن مەن ءار ءبىر ساباعىما جاقسىلاپ دايىندالاتىن بولدىم، سودان سوڭ وقۋشىلاردىڭ سول ساباقتا نە ۇيرەنگەنى جانە سول تاقىرىپتى وڭاي ەستە ساقتاۋلارىنا ءوز كۇشىمدى سالىپ وتىردىم. قاراپ وتىرسام بۇل جۇمىسىمنان ءوزىم ءبىر ءسۇيسىنىپ، بويىمدا قۇلشىنىس پايدا بولعانىن سەزدىم. كەيدە ويلانىپ، وسى ۇلگەرمەۋشى وقۋشىلاردىڭ سەبەبىن انىقتاۋعا تىرىسامىن، ونىڭ ەكى - اق سەبەبى بارىن كورەمىن:
1. وقۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعىنىڭ جوقتىعى
بۇعان تىكەلەي اتا - انا سەبەپشى بولادى، ولار ءوز پەرزەنتتەرىنىڭ كەلەشەگىمەن قىزىقپايدى، قالا بەرسە ءمۇعالىمنىڭ دە وقۋشى مەن جەكە جۇمىس ىستەمەگەنىنىڭ سالدارى. ياعني، ءمۇعالىم وقۋشىنىڭ قابىلەتىن انىقتاپ الىپ، سوسىن ونىمەن جۇمىس جۇرگىزۋى جانە قانداي جۇمىستى قولعا الۋدان الدىن جوسپارلاپ، پسيحولوگپەن بىرگە جانە اتا - انامەن بىرگە اقىلداسىپ وتىرىپ جۇمىس باستاسا عانا ءمۇعالىمنىڭ جۇمىسىندا العا قاراي جىلجۋ بولادى
2. وقۋشىنىڭ دەن – ساۋلىعى جانە پسيحيكالىق اۋىتقۋى
بۇعان مىسال وقۋشىنىڭ وتباسىداعى جاعدايى، قورشاعان ورتاداعى جاعدايى جانە دوستارىمەن قارىم - قاتىناستا ايقىن بىلىنەدى. بۇعان سەبەپ بۇل ومىردە، مەكتەپتە، وتباسىدا وقۋشىنىڭ دۇرىس باعالانباۋى. تاعىدا ءبىر اتاپ وتەتىن ءجايت بالاعا دۇرىس قولداۋ كورسەتپەي ىلعي ونى تاربيەلەۋ - جازالاۋ جولىندا بولساق ۇلكەن قاتەلىككە جول قويعان بولامىز. ءوزىڭىز بايقاپ كورىڭىز، وسىمدىككە سۋ قاجەت ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز، ءبىراق سول سۋدى كوبىرەك قۇيساق قانداي جاعداي بولادى؟ بالاعا دا كەي كەزدەرى ەركىندىك بەرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. بۇدان ەش قانداي زيان كورمەيتىن شىعارمىز، ءبىراق بارلىق ءىستى باستاۋدان الدىن جاقسىلاپ ويلاپ الۋ كەرەك. ويلاپ ىستەسەڭ، ويىڭداعى بولادى ەكەن.
بارلىق ادامداردا مەن ءبىر نارسەنى بايقادىم جانە ونى زەرتتەمەك بولدىم. ىزدەندىم، مەنى قىزىقتىرعان نارسەنى زەرتتەگەن - الان پيز دەگەن زەرتتەۋشى ءبىر تالاي جۇمىستار اتقارعان ەكەن. سونىڭ جۇمىستارى جانە مەن ءوزىمنىڭ دە زەرتتەۋلەرىمنەن مىنالاردى ايتپاقشىمىن:
ىم – يشارات ءتىلى
بىزگە ءمالىم بولعانى، ادامدان – ادامعا جەتىپ كەلەتىن حابارلاردىڭ 55% ىم - يشاراتپەن جەتكىزىلەدى ەكەن. ينتوناسيا ارقىلى 38% بولسا، ال 7 عانا قاراپايىم سوزدەر ارقىلى جەتەدى ەكەن.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
«ەرلىكتىڭ ارقاۋى، ەلدىكتىڭ باستاۋى – قازاق ەلى!»
-
الماتى وبلىسى، قاراساي اۋدانى،
