ءبىز قازاق، ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان!
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «ءبىز قازاق، ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان!»
ماقساتى:
اتا - بابالارىمىز ەركىندىكتى اڭساپ، تاۋەلسىزدىككە جۇرگەن ءىزى، تاۋەلسىزدىك ۇعىمىن ءتۇسىنۋ ارقىلى ءار ەلدىڭ، ءار ادامنىڭ ىزگى ادامگەرشىلىك، جوعارى پاراسات، دوستىق، ىنتىماق – بىرلىك، بەيبىت ءومىر، شات - شادىمان، جاراسىمدى تىرشىلىك يەسى ەكەندىگىن، ولاردىڭ يگىلىكتى قىزمەت ەتۋى ءتيىس ەكەندىگى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا جەتكىزەدى.
تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ رەسپۋبليكا كۇنىمەن جالعاستى، مازمۇنداس ەكەنىن ۇعىنادى. وقۋشىلار ەلجاندىلىق رۋحتا تاربيەلەنەدى.
كورنەكىلىك: ەلىمىزدىڭ تۋى، ەلتاڭباسى، شاڭىراق. تاۋەلسىزدىكتىڭ سارا جولىنا ارنالىپ جاسالىنعان سلايدتار.
ءى. كىرىسپە: ءمۇعالىمنىڭ تاربيە ساعاتى تۋرالى العى ءسوزى.
ايدانا «مەنىڭ وتانىم»
ءىى. نەگىزى ءبولىم:
ا) قازاق حالقىنىڭ رۋعا تايپاعا ءبولىنۋى
1. قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ.
«ءبىز قازاق، ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان!»
ءاربىر ساۋاتتى ازامات تاريحتى ءبىلۋى شارت، ول ءۇشىن الدىمەن ءوز حالقىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ كەرەك. سودان كەيىن ءوز ەلىنىڭ، ءوزى تۇرعان مەملەكەتتىڭ، ونىڭ حالقىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ پارىز.
ءبىزدىڭ مەكەندەگەن مەملەكەتتىڭ جەرى قازاقستان دەپ اتالادى. دەمەك – قازاق ەلى دەگەن ءسوز. سوندىقتان بۇل جەردىڭ بايىرعى حالقى دا، يەسى دە – قازاقتار.
قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى قازاق جەرىندەگى پايدا بولعان ادامدار بىرتە - بىرتە رۋلارعا بىرىكتى. تىلدەرى مەن كاسىبي ۇقساس، قونىستارى جاقىن رۋلار تايپا بولىپ قالىپتاستى. مۇنداي بىرىگۋ تىلدەرى ورتاقتاسىپ ءبىر تىلدە سويلەۋگە جاعداي جاسادى. حالىق ەڭ العاش مال وسىرگەن، كەيىننەن ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. تايپالار يەن رۋلار اراسىنداعى بايلانىس جاقسارا ءتۇستى. بۇل بايلانىستارعا ءۇيسىن، قارلۇق، كەرەي، ماڭعىت، قوڭىرات، قىپشاق، نايمان، ارعىن، باي ۇلى، قىيات، كۇرلەۋىت، قاڭلى، ءالىم ۇلى، البان، سۋان، دۋلات، شاپىراشتى ت. ب. رۋلار مەن تايپالار نەگىز بولدى.
ءا) قازاق حاندارى قازاق حاندىعى قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىن ودان
داۋىردەن باستالىپ، 15 - عاسىردا اياقتالدى.
قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسىن كوتەرىپ، نىعايتقان جانىبەك پەن كەرەي. ولاردان كەيىنگى حاندار دا قازاق حاندىعىن نىعايتۋعا، رۋلار اراسىنداعى تالاس - تارتىستار مەن داۋ - جانجالدارى توقتالىپ، بىرلىكتى كۇشەيتۋگە، بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ باسىن قوسۋعا ارەكەتتەندى.
قازاق حاندىعىن كۇشتى مەملەكەتكە اينالدىرعان ايگىلى قاسىم حان (1511 - 1523) تاريحتا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەگەن اتپەن قالدى. ودان كەيىن ىدىراي باستاعان قازاق مەملەكەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرگەن اقنازار حان (1538 - 1580) ورىس مەملەكەتىمەن، ورتا ازيا حالىقتارىمەن بايلانىس، اسىرەسە ساۋدا قاتىناسى جاقسارا ءتۇستى. ساۋران، تۇركىستان قالالارىن وزىنە قاراتتى.
1598 - 1628 جىلدار اراسىندا ەسىم حان بيلەدى. ول ىنتىماقتاستىققا، ادەت عۇرىپتاردى ساقتاۋعا كوپ ۇلەس قوستى. سوندىقتان «ەسىم سالعان ەسكى جول» دەپ اتالدى.
تاۋكە حان 1680 - 1718 جىلدارى تاققا كەلدى. قازاق زاڭدارىنىڭ جيىنتىعى «جەتى جارعىنى» جاسادى.
وسىلايشا 15 - عاسىردىڭ ورتاسىندا قۇرىلعان قازاق حاندىعى 18 - عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى.
قازاق ءبيى «ادەمى - اي»
2. قازاق ەلىنىڭ پاتشالىعى رەسەي قول استىندا
(18ع - 1915)
ا) شاپقىنشىلىققا قارسى ازامات كۇرەستى ۇيىمداستىرۋشىلار
ءابىلقايىر (1693 - 1748) – كىشى ءجۇز حانى، قازاق جاساقتارىنىڭ قولباسشىسى – باس ساردارى. كۇشىمەن، ايلاسىمەن، باتىلدىعىمەن شابۋىلدى ۇيىمداستىرا بىلۋمەن داڭقى شىققان. قالماق قىرىلعان، اڭىراقاي شايقاستارىنىڭ باتىرى.
ابىلاي (1711 - 1781). ابىلاي حاننىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – ءابىلمانسۇر. كەيىن قاشىپ جۇرگەن كەزىندە تولە بي وعان سابالاق دەگەن ات قويعان ەكەن.
ابىلاي قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ جولدارى كوپ ويلاعان. ول بۇكىل ءۇش ءجۇزدى باسقارعان حان جانە باتىر.
ءا) ۇلت ازاتتىق قوزعالىس باتىرلارى
قازاق حالقى رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى ۇزدىكسىز كۇرەستى. ولار: سىرىم دات ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن 1783 - 1797 جىلدارداعى كىشى ءجۇز شارۋالارىنىڭ كوتەرىلىسى. 1828 - 1829 جىلدارى بولعان بوكەي حاندىعىنداعى قوزعالىس، 1836 - 1838 جىلدارى يساتاي مەن ماحاببات وتەمىس ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن بولعان شارۋالار كوتەرىلىسى. 1837 - 1847 جىلدارى كەنەسارى قاسىم ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن قوزعالىس، 1842 جىلعى بوكەي حاندىعىنداعى شارۋالار قوزعالىسى، 1855 - 1858 جىلدارىنداعى ارال جاعالاۋى قازاقتارىنىڭ وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى كوتەرىلدى. 1856 جىلعى سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسى، 1869 جىلعى ورال جانە تورعاي وبلىستارىنداعى كوتەرىلىس. 1870 جىلى ماڭعىستاۋدا بولعان قوزعالىس، ت. ب. ال، 1916 جىلعى امانگەلدى يمانوۆ باستاعان ۇلت - ازاتتىق قوزعالىس – قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسىنىڭ شىڭى بولدى.
ب) رەسەي پاتشالىعى جۇرگىزگەن ورىستانۋ
ءحىح عاسىردىڭ باس كەزىندە رەسەيدە 145 ميلليونداي حالىق بولسا، ونىڭ 70 ملن ورىستار ەدى. حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى ۇلت اۋداندارىنىڭ تاۋەلدى، قانالۋشى، قۇقىسىز ادامدارى بولدى. رەسەي ۇلكەن مەملەكەت بولعانىمەن ەۋروپا مەملەكەتتەرىنەن بارلىق جاعىنان ارتتا قالدى. سوندىقتان مۇندا قاراپايىم حالىقتى، اسىرەسە شەت ايماقتاردىڭ ەڭبەكشىلەرىن قاناۋ كۇشتى بولدى. وسى ورايدا پاتشا وكىمەتى قازاق جەرىن تارتىپ الۋى ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. بىرىنشىدەن – اسكەري بەكىنىستەر سالۋ ارقىلى. ەكىنشى – قازاقستانعا باسقا حالىقتاردى قونىستاندىرۋ ارقىلى. پاتشا وكىمەتى قازاق جەرىن كارتاعا ءتۇسىرىپ، قامال بەكىنىستەر سالاتىن ورىنداردى بەلگىلەدى. 16 عاسىردىڭ اياعىندا قازاق جەرىنە قول سالدى. توبىل (تومسك)، ومبى (ومسك)، ورىنبور (ورەنبۋرگ)، سارىتاۋ (ساراتوۆ) قالالارىن تارتىپ الدى. ءقازىر دە سولاردىڭ يەلىگىندە.
ورىستاندىرۋدىڭ تاعى ءبىر باعىتى – كونە زاماننان كەلە جاتقان حان بيلىگى، حان كەڭەسى، حالىق جينالىسى سياقتى باسقارۋ ورىندارىن جويۋ ەدى. ورىستاندىرۋدىڭ تاعى ءبىر باعىتى حريستيان ەمەس حالىقتاردى شوقىندىرۋ بولدى. ولاردى ورىسشا ويلاۋعا، ورىس ادامىنداي سەزىنۋگە ۇيرەتتى، وكىنىشكە وراي مۇنىڭ سارقىنشاعى ءالى مەملەكەتىمىزدىڭ ءوز تىلىندە سويلەي الماۋى.
ساكەن سەيفۋللين «جاس قازاق مارسەلەزاسى»
3. 1916 ج. ۇلت – ازاتتىق قوزعالىس. اقپان جانە قازان توڭكەرىستەرى. قازاقستان كسرو قۇرامىندا (1922 - 1991)
ا) ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستىڭ باستاۋشىلارى مەن جارشىلارى
رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ، ۇستەم تاپتىڭ ەزگىسىنە، وتارشىلدىققا قارسى قوزعالىستار كۇشەيدى. ماقساتى ازاتتىق الۋ ەدى. ول ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتىن قۇلاتۋ كەرەك بولدى. وسىدان كەلە ريەۆوليۋسيا جاساۋ، توڭكەرىس جاساۋ دەگەن سوزدەر شىققان. بۇل قوزعالىستارعا ءتۇرلى پارتيالار باسشىلىق ەتتى. سولاردىڭ ىشىندەگى ۆ. ي. لەنين باستاعان بولشيەۆيكتەر پارتياسى ەدى.
1910 جىلدان باستاپ قازاقستاندا ازاتتىق كۇرەس ورلەي ءتۇسىپ، جاڭا كەزەڭگە ەندى. بۇعان حالىقتىڭ سانا - سەزىمىنىڭ ويانۋى سەبەپ بولسا، سول قوزعالىستى ۇيىمداستىرۋشىلار، باستاۋشىلار، حالىقتى قوزعالىسقا قاتىسۋعا ۇگىتتەۋشىلەر قاتارى كوبەيدى. ولار: ا. يمانوۆ،!. جانگەلدين، ع. تاليپوۆ، ءا. مايكوتوۆ، م. ماسانچي، ۆ. كۋيبىشيەۆ، ا. ا. روزىباكييەۆا، م. ۆ. فرۋنزە، ت. ب. حالىقتى كۇرەسكە باستادى. ال ا. بايتۇرسىن ۇلى، س. تورايعىروۆ، س. دونەنتايەۆ، م. دۋلاتوۆ، س. كوبەيەۆ، م. سەرالين، سىندى كوپتەگەن اقىن - جازۋشىلار، اعارتۋشىلار ەڭبەكشىلەردى تەڭدىك، بوستاندىق الۋعا شاقىردى. ولار ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستىڭ جارشىلارى بولدى.
ءا) رەسەيدەگى اقپان جانە قازان توڭكەرىسىندەگى قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى
رەسەيدەگى توڭكەرىستە پاتشا وكىمەتى قاتىسۋشىلاردى اياۋسىز قاناعانىمەن كۇرەس توقتامادى. لەنين باستاعان بولشيەۆيكتەر 1917 جىلعى اقپاننىڭ اياعىندا بۇكىل پەتەربۋرگ ەرەۋىلگە شىقتى. جۇمىسشىلار مەن سولداتتار پاتشانىڭ مينيسترلەرى مەن گەنەرالدارىن تۇتقىنعا الدى، پوليسيا ۋچاسكەلەرىن تالقاندادى. ءسويتىپ رەسەيدەگى ەكىنشى ريەۆوليۋسيا جەڭدى.
رەسەي پاتشالىعى قۇلاعان كۇنى توقاش بوكين مەن ونىڭ سىبايلاستارىنا سوت بولىپ جاتقان ەدى. قازاق جەرىندە بولشيەۆيكتەر ناۋرىز ايىنىڭ 1918 جىلى توقاش بوكين باستاعان قارۋلى جاۋىنگەرلەر ۆەرنىي (قازىرگى الماتى) قالاسىندا بيلىكتى بولشيەۆيكتەرگە الىپ بەردى.
قازاق اكسر – ءى ركفسر قۇرامىندا بولعاندىقتان كسرو – عا بىرىكتىرىلدى
4. قازاقستاننىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسۋى (1941 - 1945)
ا) قازاقستاندىقتاردىڭ ەرلىگى
1941 جىلى فاشيستىك گەرمانيانىڭ كسرو - عا سوعىس اشتى. ول 5 جىلعا سوزىلدى. بۇل ۇلى وتان سوعىسى دەپ اتالدى. ماسكەۋ ءۇشىن شايقاستا قازاقستاندىق 316 - اتقىشتار ديۆيزياسى باسشىسى گەنەرال - مويور ي. ۆ. پانفيلوۆ باستاعان 28 جاۋىنگەر كەڭەستەر وداعىنىڭ استاناسى ماسكەۋدى قورعاۋعا ەرلىك كورسەتتى. سول شايقاستا اعا لەيتەنانت باۋىرجان مومىش ۇلى دا باتىرلىق تانىتتى. مالىك عابدۋللين، تولەگەن توقتاروۆ كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاندى.
جەرلەسىمىز راقىمجان قوشقاربايەۆ 1945 جىلى 9 مامىر كۇنى رەيحستاگقا تۋ تىكتى.
ءا) كسرو - نىڭ ىدىراۋى
لەنيننەن كەيىن 1953 جىلعا دەيىن كسرو – باس حاتشىسى ستالين بولدى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جەڭىسىنە كوپ ىقپال جاسادى. ودان كەيىن پارتيانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا حرۋششيەۆ كەلدى. ول 30 - جىلدارى جازىقسىز جازالانعانداردى اقتاۋعا ءبىراز جۇمىس جۇرگىزدى. كسرو ىدىراۋ قارساڭىندا 1964 جىلى كوپك ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا ل. ي. برەجنيەۆ كەلدى. اشىق سويلەۋ دەگەن مۇلدە بولمادى.
1985 جىلى كوپك ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى قىزمەتىنە م. س. گورباچيەۆ سايلاندى. جاريالىلىق پەن دەموكراتياعا جول بەرىلدى.
ب) جەلتوقسان وقيعاسى
ۇلت رەسپۋبليكالارىن باسقارۋدا اكىمشىلدىك امىرشىلدىك جۇيە كوزگە ءتۇستى. ول رەسپۋبليكالار ماسكەۋسىز بىردە - ءبىر ماڭىزدى ماسەلەنى شەشە المادى، ولارعا قۇقى بەرىلمەدى. ال، ماسكەۋسىز رەسپۋبليكانىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرمەدى. بۇعان 1986 جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ 16 - 18 – ىندەگى الماتى قالاسىنداعى وقيعالار مىسال بولدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق حالقىنىڭ، اسىرەسە ونىڭ جاستارىنىڭ زاڭدى نارازىلىعىن تۋعىزدى. ال، 1986 جىلى جەلتوقساننىڭ 16 - سىندا قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا سىرتتان اكەلىنگەن گ. ۆ. كولبيندى تاعايىنداعاندا، مۇنىڭ ءوزى جاستاردىڭ اشۋ - ىزاسىن تۋعىزدى. بەيبىت ەرەۋىلگە شىققان جاستار رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا قازاق حالقىنىڭ وكىلى بولماسا قازاقستاندىق باسقا ۇلت وكىلى سايلانعانىن قالادى. گورباچيەۆ جانە كولبيننىڭ باسشىلىعىمەن جانە ولاردىڭ جاندايشاپتارىنىڭ، بەلسەندىلىگىمەن وسى بەيبىت شەرۋ قانعا بوكتىرىلدى. مىڭداعان جاستار وقۋدان قۋىلدى. بىرنەشە جاستار قىرشىنىنان قيىلدى.
ءان: قارا باۋىر قاسقالداق
ماقساتى:
اتا - بابالارىمىز ەركىندىكتى اڭساپ، تاۋەلسىزدىككە جۇرگەن ءىزى، تاۋەلسىزدىك ۇعىمىن ءتۇسىنۋ ارقىلى ءار ەلدىڭ، ءار ادامنىڭ ىزگى ادامگەرشىلىك، جوعارى پاراسات، دوستىق، ىنتىماق – بىرلىك، بەيبىت ءومىر، شات - شادىمان، جاراسىمدى تىرشىلىك يەسى ەكەندىگىن، ولاردىڭ يگىلىكتى قىزمەت ەتۋى ءتيىس ەكەندىگى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا جەتكىزەدى.
تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ رەسپۋبليكا كۇنىمەن جالعاستى، مازمۇنداس ەكەنىن ۇعىنادى. وقۋشىلار ەلجاندىلىق رۋحتا تاربيەلەنەدى.
كورنەكىلىك: ەلىمىزدىڭ تۋى، ەلتاڭباسى، شاڭىراق. تاۋەلسىزدىكتىڭ سارا جولىنا ارنالىپ جاسالىنعان سلايدتار.
ءى. كىرىسپە: ءمۇعالىمنىڭ تاربيە ساعاتى تۋرالى العى ءسوزى.
ايدانا «مەنىڭ وتانىم»
ءىى. نەگىزى ءبولىم:
ا) قازاق حالقىنىڭ رۋعا تايپاعا ءبولىنۋى
1. قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ.
«ءبىز قازاق، ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان!»
ءاربىر ساۋاتتى ازامات تاريحتى ءبىلۋى شارت، ول ءۇشىن الدىمەن ءوز حالقىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ كەرەك. سودان كەيىن ءوز ەلىنىڭ، ءوزى تۇرعان مەملەكەتتىڭ، ونىڭ حالقىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ پارىز.
ءبىزدىڭ مەكەندەگەن مەملەكەتتىڭ جەرى قازاقستان دەپ اتالادى. دەمەك – قازاق ەلى دەگەن ءسوز. سوندىقتان بۇل جەردىڭ بايىرعى حالقى دا، يەسى دە – قازاقتار.
قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى قازاق جەرىندەگى پايدا بولعان ادامدار بىرتە - بىرتە رۋلارعا بىرىكتى. تىلدەرى مەن كاسىبي ۇقساس، قونىستارى جاقىن رۋلار تايپا بولىپ قالىپتاستى. مۇنداي بىرىگۋ تىلدەرى ورتاقتاسىپ ءبىر تىلدە سويلەۋگە جاعداي جاسادى. حالىق ەڭ العاش مال وسىرگەن، كەيىننەن ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. تايپالار يەن رۋلار اراسىنداعى بايلانىس جاقسارا ءتۇستى. بۇل بايلانىستارعا ءۇيسىن، قارلۇق، كەرەي، ماڭعىت، قوڭىرات، قىپشاق، نايمان، ارعىن، باي ۇلى، قىيات، كۇرلەۋىت، قاڭلى، ءالىم ۇلى، البان، سۋان، دۋلات، شاپىراشتى ت. ب. رۋلار مەن تايپالار نەگىز بولدى.
ءا) قازاق حاندارى قازاق حاندىعى قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىن ودان
داۋىردەن باستالىپ، 15 - عاسىردا اياقتالدى.
قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسىن كوتەرىپ، نىعايتقان جانىبەك پەن كەرەي. ولاردان كەيىنگى حاندار دا قازاق حاندىعىن نىعايتۋعا، رۋلار اراسىنداعى تالاس - تارتىستار مەن داۋ - جانجالدارى توقتالىپ، بىرلىكتى كۇشەيتۋگە، بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ باسىن قوسۋعا ارەكەتتەندى.
قازاق حاندىعىن كۇشتى مەملەكەتكە اينالدىرعان ايگىلى قاسىم حان (1511 - 1523) تاريحتا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» دەگەن اتپەن قالدى. ودان كەيىن ىدىراي باستاعان قازاق مەملەكەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرگەن اقنازار حان (1538 - 1580) ورىس مەملەكەتىمەن، ورتا ازيا حالىقتارىمەن بايلانىس، اسىرەسە ساۋدا قاتىناسى جاقسارا ءتۇستى. ساۋران، تۇركىستان قالالارىن وزىنە قاراتتى.
1598 - 1628 جىلدار اراسىندا ەسىم حان بيلەدى. ول ىنتىماقتاستىققا، ادەت عۇرىپتاردى ساقتاۋعا كوپ ۇلەس قوستى. سوندىقتان «ەسىم سالعان ەسكى جول» دەپ اتالدى.
تاۋكە حان 1680 - 1718 جىلدارى تاققا كەلدى. قازاق زاڭدارىنىڭ جيىنتىعى «جەتى جارعىنى» جاسادى.
وسىلايشا 15 - عاسىردىڭ ورتاسىندا قۇرىلعان قازاق حاندىعى 18 - عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى.
قازاق ءبيى «ادەمى - اي»
2. قازاق ەلىنىڭ پاتشالىعى رەسەي قول استىندا
(18ع - 1915)
ا) شاپقىنشىلىققا قارسى ازامات كۇرەستى ۇيىمداستىرۋشىلار
ءابىلقايىر (1693 - 1748) – كىشى ءجۇز حانى، قازاق جاساقتارىنىڭ قولباسشىسى – باس ساردارى. كۇشىمەن، ايلاسىمەن، باتىلدىعىمەن شابۋىلدى ۇيىمداستىرا بىلۋمەن داڭقى شىققان. قالماق قىرىلعان، اڭىراقاي شايقاستارىنىڭ باتىرى.
ابىلاي (1711 - 1781). ابىلاي حاننىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى – ءابىلمانسۇر. كەيىن قاشىپ جۇرگەن كەزىندە تولە بي وعان سابالاق دەگەن ات قويعان ەكەن.
ابىلاي قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ جولدارى كوپ ويلاعان. ول بۇكىل ءۇش ءجۇزدى باسقارعان حان جانە باتىر.
ءا) ۇلت ازاتتىق قوزعالىس باتىرلارى
قازاق حالقى رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى ۇزدىكسىز كۇرەستى. ولار: سىرىم دات ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن 1783 - 1797 جىلدارداعى كىشى ءجۇز شارۋالارىنىڭ كوتەرىلىسى. 1828 - 1829 جىلدارى بولعان بوكەي حاندىعىنداعى قوزعالىس، 1836 - 1838 جىلدارى يساتاي مەن ماحاببات وتەمىس ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن بولعان شارۋالار كوتەرىلىسى. 1837 - 1847 جىلدارى كەنەسارى قاسىم ۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن قوزعالىس، 1842 جىلعى بوكەي حاندىعىنداعى شارۋالار قوزعالىسى، 1855 - 1858 جىلدارىنداعى ارال جاعالاۋى قازاقتارىنىڭ وتارشىلدىق ەزگىگە قارسى كوتەرىلدى. 1856 جىلعى سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسى، 1869 جىلعى ورال جانە تورعاي وبلىستارىنداعى كوتەرىلىس. 1870 جىلى ماڭعىستاۋدا بولعان قوزعالىس، ت. ب. ال، 1916 جىلعى امانگەلدى يمانوۆ باستاعان ۇلت - ازاتتىق قوزعالىس – قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسىنىڭ شىڭى بولدى.
ب) رەسەي پاتشالىعى جۇرگىزگەن ورىستانۋ
ءحىح عاسىردىڭ باس كەزىندە رەسەيدە 145 ميلليونداي حالىق بولسا، ونىڭ 70 ملن ورىستار ەدى. حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى ۇلت اۋداندارىنىڭ تاۋەلدى، قانالۋشى، قۇقىسىز ادامدارى بولدى. رەسەي ۇلكەن مەملەكەت بولعانىمەن ەۋروپا مەملەكەتتەرىنەن بارلىق جاعىنان ارتتا قالدى. سوندىقتان مۇندا قاراپايىم حالىقتى، اسىرەسە شەت ايماقتاردىڭ ەڭبەكشىلەرىن قاناۋ كۇشتى بولدى. وسى ورايدا پاتشا وكىمەتى قازاق جەرىن تارتىپ الۋى ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. بىرىنشىدەن – اسكەري بەكىنىستەر سالۋ ارقىلى. ەكىنشى – قازاقستانعا باسقا حالىقتاردى قونىستاندىرۋ ارقىلى. پاتشا وكىمەتى قازاق جەرىن كارتاعا ءتۇسىرىپ، قامال بەكىنىستەر سالاتىن ورىنداردى بەلگىلەدى. 16 عاسىردىڭ اياعىندا قازاق جەرىنە قول سالدى. توبىل (تومسك)، ومبى (ومسك)، ورىنبور (ورەنبۋرگ)، سارىتاۋ (ساراتوۆ) قالالارىن تارتىپ الدى. ءقازىر دە سولاردىڭ يەلىگىندە.
ورىستاندىرۋدىڭ تاعى ءبىر باعىتى – كونە زاماننان كەلە جاتقان حان بيلىگى، حان كەڭەسى، حالىق جينالىسى سياقتى باسقارۋ ورىندارىن جويۋ ەدى. ورىستاندىرۋدىڭ تاعى ءبىر باعىتى حريستيان ەمەس حالىقتاردى شوقىندىرۋ بولدى. ولاردى ورىسشا ويلاۋعا، ورىس ادامىنداي سەزىنۋگە ۇيرەتتى، وكىنىشكە وراي مۇنىڭ سارقىنشاعى ءالى مەملەكەتىمىزدىڭ ءوز تىلىندە سويلەي الماۋى.
ساكەن سەيفۋللين «جاس قازاق مارسەلەزاسى»
3. 1916 ج. ۇلت – ازاتتىق قوزعالىس. اقپان جانە قازان توڭكەرىستەرى. قازاقستان كسرو قۇرامىندا (1922 - 1991)
ا) ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستىڭ باستاۋشىلارى مەن جارشىلارى
رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ، ۇستەم تاپتىڭ ەزگىسىنە، وتارشىلدىققا قارسى قوزعالىستار كۇشەيدى. ماقساتى ازاتتىق الۋ ەدى. ول ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتىن قۇلاتۋ كەرەك بولدى. وسىدان كەلە ريەۆوليۋسيا جاساۋ، توڭكەرىس جاساۋ دەگەن سوزدەر شىققان. بۇل قوزعالىستارعا ءتۇرلى پارتيالار باسشىلىق ەتتى. سولاردىڭ ىشىندەگى ۆ. ي. لەنين باستاعان بولشيەۆيكتەر پارتياسى ەدى.
1910 جىلدان باستاپ قازاقستاندا ازاتتىق كۇرەس ورلەي ءتۇسىپ، جاڭا كەزەڭگە ەندى. بۇعان حالىقتىڭ سانا - سەزىمىنىڭ ويانۋى سەبەپ بولسا، سول قوزعالىستى ۇيىمداستىرۋشىلار، باستاۋشىلار، حالىقتى قوزعالىسقا قاتىسۋعا ۇگىتتەۋشىلەر قاتارى كوبەيدى. ولار: ا. يمانوۆ،!. جانگەلدين، ع. تاليپوۆ، ءا. مايكوتوۆ، م. ماسانچي، ۆ. كۋيبىشيەۆ، ا. ا. روزىباكييەۆا، م. ۆ. فرۋنزە، ت. ب. حالىقتى كۇرەسكە باستادى. ال ا. بايتۇرسىن ۇلى، س. تورايعىروۆ، س. دونەنتايەۆ، م. دۋلاتوۆ، س. كوبەيەۆ، م. سەرالين، سىندى كوپتەگەن اقىن - جازۋشىلار، اعارتۋشىلار ەڭبەكشىلەردى تەڭدىك، بوستاندىق الۋعا شاقىردى. ولار ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستىڭ جارشىلارى بولدى.
ءا) رەسەيدەگى اقپان جانە قازان توڭكەرىسىندەگى قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى
رەسەيدەگى توڭكەرىستە پاتشا وكىمەتى قاتىسۋشىلاردى اياۋسىز قاناعانىمەن كۇرەس توقتامادى. لەنين باستاعان بولشيەۆيكتەر 1917 جىلعى اقپاننىڭ اياعىندا بۇكىل پەتەربۋرگ ەرەۋىلگە شىقتى. جۇمىسشىلار مەن سولداتتار پاتشانىڭ مينيسترلەرى مەن گەنەرالدارىن تۇتقىنعا الدى، پوليسيا ۋچاسكەلەرىن تالقاندادى. ءسويتىپ رەسەيدەگى ەكىنشى ريەۆوليۋسيا جەڭدى.
رەسەي پاتشالىعى قۇلاعان كۇنى توقاش بوكين مەن ونىڭ سىبايلاستارىنا سوت بولىپ جاتقان ەدى. قازاق جەرىندە بولشيەۆيكتەر ناۋرىز ايىنىڭ 1918 جىلى توقاش بوكين باستاعان قارۋلى جاۋىنگەرلەر ۆەرنىي (قازىرگى الماتى) قالاسىندا بيلىكتى بولشيەۆيكتەرگە الىپ بەردى.
قازاق اكسر – ءى ركفسر قۇرامىندا بولعاندىقتان كسرو – عا بىرىكتىرىلدى
4. قازاقستاننىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسۋى (1941 - 1945)
ا) قازاقستاندىقتاردىڭ ەرلىگى
1941 جىلى فاشيستىك گەرمانيانىڭ كسرو - عا سوعىس اشتى. ول 5 جىلعا سوزىلدى. بۇل ۇلى وتان سوعىسى دەپ اتالدى. ماسكەۋ ءۇشىن شايقاستا قازاقستاندىق 316 - اتقىشتار ديۆيزياسى باسشىسى گەنەرال - مويور ي. ۆ. پانفيلوۆ باستاعان 28 جاۋىنگەر كەڭەستەر وداعىنىڭ استاناسى ماسكەۋدى قورعاۋعا ەرلىك كورسەتتى. سول شايقاستا اعا لەيتەنانت باۋىرجان مومىش ۇلى دا باتىرلىق تانىتتى. مالىك عابدۋللين، تولەگەن توقتاروۆ كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاندى.
جەرلەسىمىز راقىمجان قوشقاربايەۆ 1945 جىلى 9 مامىر كۇنى رەيحستاگقا تۋ تىكتى.
ءا) كسرو - نىڭ ىدىراۋى
لەنيننەن كەيىن 1953 جىلعا دەيىن كسرو – باس حاتشىسى ستالين بولدى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جەڭىسىنە كوپ ىقپال جاسادى. ودان كەيىن پارتيانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا حرۋششيەۆ كەلدى. ول 30 - جىلدارى جازىقسىز جازالانعانداردى اقتاۋعا ءبىراز جۇمىس جۇرگىزدى. كسرو ىدىراۋ قارساڭىندا 1964 جىلى كوپك ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا ل. ي. برەجنيەۆ كەلدى. اشىق سويلەۋ دەگەن مۇلدە بولمادى.
1985 جىلى كوپك ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى قىزمەتىنە م. س. گورباچيەۆ سايلاندى. جاريالىلىق پەن دەموكراتياعا جول بەرىلدى.
ب) جەلتوقسان وقيعاسى
ۇلت رەسپۋبليكالارىن باسقارۋدا اكىمشىلدىك امىرشىلدىك جۇيە كوزگە ءتۇستى. ول رەسپۋبليكالار ماسكەۋسىز بىردە - ءبىر ماڭىزدى ماسەلەنى شەشە المادى، ولارعا قۇقى بەرىلمەدى. ال، ماسكەۋسىز رەسپۋبليكانىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرمەدى. بۇعان 1986 جىلعى جەلتوقسان ايىنىڭ 16 - 18 – ىندەگى الماتى قالاسىنداعى وقيعالار مىسال بولدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق حالقىنىڭ، اسىرەسە ونىڭ جاستارىنىڭ زاڭدى نارازىلىعىن تۋعىزدى. ال، 1986 جىلى جەلتوقساننىڭ 16 - سىندا قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا سىرتتان اكەلىنگەن گ. ۆ. كولبيندى تاعايىنداعاندا، مۇنىڭ ءوزى جاستاردىڭ اشۋ - ىزاسىن تۋعىزدى. بەيبىت ەرەۋىلگە شىققان جاستار رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا قازاق حالقىنىڭ وكىلى بولماسا قازاقستاندىق باسقا ۇلت وكىلى سايلانعانىن قالادى. گورباچيەۆ جانە كولبيننىڭ باسشىلىعىمەن جانە ولاردىڭ جاندايشاپتارىنىڭ، بەلسەندىلىگىمەن وسى بەيبىت شەرۋ قانعا بوكتىرىلدى. مىڭداعان جاستار وقۋدان قۋىلدى. بىرنەشە جاستار قىرشىنىنان قيىلدى.
ءان: قارا باۋىر قاسقالداق
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
جانۋارلاردىڭ تىرشىلىك ورتاسى. مەكەن ورتاسىنا بەيىمدىلىگى
-
تاقىرىپتار:1. سپانديار كوبەيەۆ «قالىڭ مال» رومانى2. ۇكىلى ىبىراي ساندىباي ۇلى
