ءبىزدىڭ قۋانىشباي
الپىسقا كىم كەلمەي جاتىر، امان-ساۋ جۇرگەن ادامنىڭ الدىنان اپ-ساتتە شىعا كەلەتىن بيىك ءبىر بەلەس قانا عوي ول دەگەن. قۋانىشباي، تەك، ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا ءبىرازىمىزدان كەيىنىرەك كەلىپ قوسىلدى دا، "قولدا وسكەن بۋرانىڭ تايلاق اتى قالمايدى" دەگەندەي، ءبىز ءۇشىن ءالى كۇنگە بوتاتىرسەك بوزبالا سىندى بولىپ كورىنەتىنى بار. سودان عوي، الپىسقا كەلىپ قالىپتى-اۋ دەپ تاڭىرقاپ جاتقانىمىز. ايتپەسە، ول جاي عانا كوپتىڭ ءبىرى ەمەس، كوپ ىشىندە ەرەكشە كوزگە تۇسەر كورنەكتىسى. وعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق.
ارالاس-قۇرالاس اعالارى دا، ءىلىپ-قاعا قاجاسىپ جۇرەتىن ءازىلى جاراسىمدى دوستارى دا، قۇرمەتپەن قارايتىن ىنىلەرى دە كوپ. ونى ءاردايىم ارقاعا قاعىپ ايالاپ كەلە جاتقان شەرحان اعاسى، تۇمانباي، قالداربەك سياقتى كوكەلەرى دە قاعىتا سويلەپ، قاۋقىلداسىپ جۇرگەندەرى. قاشان كورسەڭ ازۋ سالا قالجىڭداسىپ، تىرەسىپ، "تىستەسىپ" جاتاتىن قادىربەك، بەكسۇلتان، سەرىك ءابدىرايىموۆ، اقسەلەۋ، دۋلات يسابەكوۆتەردىڭ ءجونى تىپتەن ءبىر بولەك. ولار كەيدە ماعان قۋانىشبايدى "جۋاس تۇيە" سياقتاندىرا جۇندەپ جاتقانداي دا بولىپ كورىنەتىنى بار. ءبىراق، ابدەن ەتى ۇيرەنىپ، كونتەرى دە كونبىس بولىپ كەتكەن بە، ارتىق-كەم ايتىلا بەرەتىن ءاجۋا-مىسقىلدىڭ بىرىنە قىڭك ەتىپ كوڭىل ءبولىپ جاتقان قۋانىشباي دا جوق، سول بىلق ەتپەگەن قالپى سيرەك مۇرتىن شيراتا ءبىر سىيپاپ قويىپ، ميىعىنان مىرس ەتە كۇلىپ الادى دا: "اۋىز وزدەرىڭدىكى، ايتا بەرسىن!" — دەپ ءمىز باقپاي وتىرا بەرەدى.
باسقالار سياقتى ارتىق-اۋىز ءازىل-وسپاققا بارىسپاعانىممەن، مەن دە قۋانىشبايدى، مىنە، قىرىق ەكى جىل بويىنا ءتانىپ-بىلىپ كەلەدى ەكەنمىن. ەڭ العاش ءبىز "لەنينشىل جاس" ( قازىرگى "جاس الاش") گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا، 1960 جىلدىڭ جازى اياقتالار تۇستا تانىسىپ ەدىك. ءبىزدىڭ رەداكسياعا تىكەنەك شاشتى، تىكشەلەۋ كوزدى ۋىزداي جاس بالاڭ جىگىت اياق-استى تاپ بولعان. حات ءبولىمىن باسقاراتىن سالىق مولداحمەتوۆتىڭ كولتىعىنا كىرە جايعاسىپ، ءبىر بۇرىشتا بۇيىعىپ قانا ۇندەمەي وتىراتىن ەدى. وڭكەي عانا "سەن تۇر، مەن اتايىن" دەپ جالانىپ تۇرعان سول كەزگى جاس پەرى جۋرناليستەر باستاپقى ازىردە وعان ءتىپتى كوڭىل ءبولىپ قارامادى دا عوي دەيمىن. تەك اركىم-اركىمنىڭ: "سالىقتىڭ ءىنىسى كورىنەدى، حات تىركەۋشى ەتىپ ورنالاستىرىپتى" — دەسىپ جۇرگەندەرىن ەستىگەنبىز. جاسىمىز دا ۇلكەن، كىم كورىنگەندى تەڭ تۇتىپ، قاتارعا الا قويۋعا دا قۇلىقسىزداۋ كەزىمىز ەدى.
سول جىلى قىستىڭ باسىندا مەن اۋىلعا قاراي قايتا قونىس اۋدارىپ كەتتىم دە، قۋانىشبايمەن ەتەنە قاۋىشۋدىڭ دا، دۇرىستاپ تانىسۋدىڭ دا ءساتى اراعا ون شاقتى جىل سالىپ بارىپ ءتۇسىپ ەدى.
... مەن ءسويتىپ اراعا ءبىراز جىلداردى سالىپ الماتىعا ورالعاندا قۋانىشبايدىڭ ەداۋىر ىلگەرىلەپ ءوسىپ، ءوز تۇستاستارىنىڭ كەۋدە تۇسىندا جۇرگەنىن بايقادىم. اسكەر قاتارىندا بولىپ قايتقان، وفيسەر. جۋرفاكتى سىرتتاي وقىپ بىتىرگەن، سول ءوزى ەڭبەك جولىن باستاعان "لەنينشىل جاس" رەداكسياسىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ەكەن. بۇل كەزدە ابدەن ىسىلعان، كوپتى كورىپ كوسەم بولا باستاعان، ءپىسىپ قاتقان ازاماتتىڭ ءبىرى بولىپتى. سودان بەرگى تىرلىكتە ءبىز بىر-بىرىمىزدەن كوز جازباي، اعا دوس، ءىنى دوس بولىپ، باۋىر-تۋىس بولىپ، قاپتالداسا، قاتارلاسا عۇمىر كەشىپ كەلە جاتىر ەكەنبىز.
قۋانىشبايدىڭ جۇرت نازارىنا كوبىرەك ءىلىنىپ، كوزگە تۇسە كورىنگەن كەزى — "جالىن" باسپاسىنىڭ اشىلۋىنا تۇسپا-تۇس كەلدى عوي دەيمىن. باسپانىڭ العاشقى ديرەكتورى، جالىندى دا الىمدى اقىن قابدىكارىم ىدىرىسوۆ ءوز ماڭىنا كىلەڭ ءبىر ىعاي مەن سىعاي جىگىتتەردى جيناپ العانداي كورىنىپ ەدى. قالداربەك، بەكسۇلتان، قاستەك، ەركىنباي، ءجۇسىپ، قويشى، ايتەۋىر، سول كەزگى ادەبي ورتادا كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن يگى-جاقسى ازاماتتاردىڭ ءبىرازى وسى باسپادا باس تۇيىستىرگەن بولاتىن. قۋانىشباي دا سول ورتادا ءجۇرىپ، اسىعىپ-اپتىقپاي عانا ساتىلاپ ءوسىپ، جوعارىلاي بەردى. اسىرەسە، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە قادالىپ كوبىرەك وتىرىپ قالدى-اۋ دەيمىن.
لاۋازىم رەتىندە ءبىرشاما قوماقتى ءھام ءتيىمدى بولعانىمەن، بۇل جەر قىپ-قىزىل وتتىڭ ورتاسى، ۇدەي سوققان ىزعىرىق جەلدىڭ ءوتى سياقتى بولاتىن. ءوز باسىمىزدان دا وتكەن، سوندىقتان دا جاقسى بىلەمىز. اۆتورلاردىڭ اتاقتىسى دا، شاتاقتىسى دا بار. كەردەڭى دە، مەنمەنى دە كەزدەسەدى. سونىڭ ءبارىنىڭ بابىن تابا ءبىلۋىڭ كەرەك. كەيدە باسشىلار دا، باعىنىشتىلارىڭ دا نەشە ءبىر داۋلى قولجازبانى "بىلدىرمەي" عانا ساعان قاراي سىرعىتا سالىپ وتىراتىنى بولادى. ول كەزدە سەنزۋرا دەگەن پالە جانە بار ەدى. حالتۋرامەن دە كۇرەسۋ وڭايلىققا تۇسپەيدى. جان-جاعىڭنان وسىلايشا لاپ بەرگەن سول وت پەن ءورتتىڭ ورتاسىنان جول تاۋىپ شىعۋ، جاعالاسا، جاۋلاسا كەلگەن داۋكەس اۆتورمەن دە ءتىل تابىسىپ، باسشىلاردىڭ دا قىرعي قاباعىنا شالىنباي ءوتۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن. ول ءبىلىمپازدىقتى دا، تاباندىلىقتى دا، ءتوزىمدى دە، ادىلدىكتى دە قاجەت ەتەتىن جۇمىس بولاتىن. ءبىراز جۇرت مەرتىگىپ جاتقاندا قۋانىشباي سول قاجەت دەڭگەيدەن كورىنە ءبىلدى، سىي-قۇرمەتكە بولەندى.
بۇدان كەيىن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورگانى "قازاقستان كوممۋنيسى" جۋرنالىنىڭ رەداكسياسىندا باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى، "قازاق ەنسيكلوپەدياسى" باس رەداكسياسىندا رەداكديا مەڭگەرۋشىسى سياقتى "مەن بارايىنشى!" دەپ جۇلقىنعان كوپتىڭ ىلۋدە بىرەۋى ارەڭ جەتەتىن قىزمەتتەردە ءجۇردى. قايتادان كەلىپ سول "جالىن" باسپاسىندا باس رەداكتور بولىپ ءبىراز جىل تاپجىلماي تاعى وتىردى.
قۋانىشباي ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىز جاراسىپ، سىيلاس، سىرلاس جۇرەتىنىمىزدى بىلەتىن اقىن دوستارىمىزدىڭ ءبىرى مەنەن: "وسى جىگىت سونشالىق قابىلەتتى، ىسكەر مە، جوق، قولداۋشى، قولپاشتاۋشىسى كوپ پە؟" — دەپ تە سۇراعان بولاتىن. ءدال وسى سارىنداعى سۇراقتى مەن ءوزىم دە الدەبىر اڭگىمەنىڭ رەتىنە قاراي "قازاق ەنسيكلوپەدياسىنىڭ" باس رەداكتورى (قۋانىشباي سوندا ىستەپ جۇرگەن) ايگىلى عالىم رىمعالي نۇرعاليعا دا قويعان ەدىم. "ءپالى، ساكەن، — دەگەن رىمعالي سوندا، — باسقا بارلىق قاسيەتىن بىلاي قويعاندا ءدال قۋانىشباي سياقتى كەڭسە جۇمىسىنا ورنىقتى، ىجداھاتتى، ۇقىپتى، ورىس، قازاق تىلدەرىندە دايىندالاتىن قۇجاتتارعا بىردەي ساۋاتتى جىگىتتى مەن كوپ كەزدەستىرە قويماي كەلەمىن". راس تا شىعار. مىنە، ول التى-جەتى جىل بولدى، تاعى سونداي قايناعان وتتىڭ ورتاسى — ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى العاشىندا رەسپۋبليكالىق باسپا كابينەتى، كەيىن "عىلىم" عىلمي باسپا ورتالىعىن باسقارىپ، ابىرويمەن كەلە جاتىر. مۇنداي جەردە دە سول جوعارىدا ايتىلعانداي مول ءبىلىم، بىلگىرلىك، ىنتا-ىقىلاس، اسىرەسە، تاباندىلىق قاجەت. ەكىنىڭ ءبىرى اتقارىپ كەتە بەرەدى دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى ابەستىك.
مەن قۋانىشبايدىڭ اعا دوسى رەتىندە باعزى ءبىر كەزدە تاسىپ تا، تاعى بىردە جاسىپ تا جۇرگەن شاقتارىنىڭ كۋاسى بولعان اداممىن. سونداي ءبىر كوڭىلى جۇدەپ، جۇيكەسى جۇقارىڭقىراپ جۇرگەن تۇستا اقىن ىنىمە ارناپ:
باقشاسىن باسقالاردىڭ سۋارىسپاي،
باعىڭ دا جانباي ءجۇر مە، قۋانىشباي؟
بىرەۋلەر اناسىنىڭ جاتىرىنان
قۇدايدىڭ كىندىگىنەن تۋادى ۇستاي!
بىرەۋلەر بىرەۋلەردى اعالادى،
بىرەۋلەر سول اعاسىن جاعالادى.
سابىر ەت، سالقىن سوزگە قۇلاق ءتۇر دە،
باعىڭ دا ءبىر-اق كۇندە جانادى ءالى! —
دەپ باستالاتىن تورت-بەس شۋماق ەكسپرومت-ولەڭ جازىپ بەرگەنىم بار ەدى. ول ولەڭ وزىندە بار ما، جوق پا بىلمەيمىن. مەن، ايتەۋىر، وسىدان باسقا جولدارىن ەسىمنەن شىعارىپ الىپپىن.
"اقىن ىنىمە" دەگەن ءسوزدى مەن جايدان-جاي ايتىپ وتىرعان جوقپىن. قۋانىشبايدىڭ ولەڭ جازاتىنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. وسىدان كوپ جىل بۇرىن ەرتەلى-كەش جازعان جىرلارىنىڭ باسىن قۇراپ، "ارمان ارالى" اتالاتىن جيناق شىعارعان بولاتىن. وزىندىك قولتاڭباسى بار، باعىت-باعدارى ايقىن شىپ-شىمىر بولىپ شىققان سول كىتاپقا مەن بارىنشا قادالىپ، ۇڭىلە ۇڭگىپ، كەڭ كولەمدى پىكىر جازىپ، ونىمدى دەر كەزى "جۇلدىز" جۋرنالىندا جاريالاعان دا ەدىم. ءقازىر كوبى ەسىمدە جوق، ءبىراق از دا بولسا ساز جازاتىن قۋانىشباي جىرلارىنا، اسىرەسە ماحاببات پەن عاداۋات تاقىرىبىنداعى تەرەڭ ويلى تاپقىر شۋماقتارىنا سۇيسىنگەنىمدى قالتقىسىز ايتىپ، ءبىرسىدىرعى ماقتاپ شىققانىمدى بىلەمىن. ويتكەنى ول كىتابى قالاي ماقتاسا دا جاراسارداي، وقىرمان سىنىنا تولىمدى بولىپ شىققانى اقيقات ەدى. ءبىراق ءوزى سالاقسىدى ما، الدە ءالى دە ءبىر قولايلى ءساتىن كۇتىپ ءجۇر مە، و جاعى ماعان بەيمالىم، ايتەۋىر كوپتەن بەرى پوەزيا باعىنان ادەمى دە اۋەندى ءۇنى ەستىلمەي كەتكەنى راس. سونى عانا ەسىنە سالا كەتكىم كەلەدى.. بارىڭدى بازارلاي جۇرگەننىڭ دە ارتىقشىلىعى جوق دەپ بىلەم مەن. قۋانىشبايدىڭ جۇرت بىلەتىن باسقا دا تولىپ جاتقان ءىرىلى-ۋاقتى ەڭبەگىن ساناپ جاتپاي-اق، ءبىر عانا مۇقاعالي ماقاتايەۆ پەن تۇمانباي مولداعالييەۆتەردىڭ شىعارماشىلىق جولىنا تەرەڭ ۇڭگي شولۋ جاساعان ماقالالارىن وقىرمان ەسىنە سالا كەتكىم كەلەدى. اسىرەسە، اسا ءبىر ىستىق ىقىلاس، ءسۇيسىنىس، سىلكىنىسپەن جازىلعان مۇقاعالي جايلى ەڭبەگى (ول ماقالا "جالىن" باسپاسى شىعارعان اقىن تۋرالى ەستەلىككە ءالعىسوز ورنىنا بەرىلگەن) تۇتاس ءبىر ديسسەرتاسيانىڭ جۇگىن ارقالاپ تۇر دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس. مۇقاعالي جايلى جازىلعان جۇزدەگەن ماقالا ىشىندە ەڭ ءوتىمدىسى دە، تاتىمدىسى دا، تولعامدى، تالعامدىسى دا وسى. ەگەر بۇل ءسوز اۋزى دۋالى "ايتقىش" اعالارىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان شىققاندا بار عوي، وسى كۇنگە دەيىن ەڭ كەمى ون ادام سودان سيتاتا الىپ، سىلتەمە جاساپ جاتار ەدى. ءبىراق، "وزىڭدە بارمەن كوزگە ۇرۋدى" بىلمەيتىن قۋانىشباي اۋزىنان شىقتى، امال نە، "ءاي، ول دا نە ايتا قويدى دەيسىڭ، قولىندا تۇرعان سوڭ جازا سالعان دا" دەيتىن قازاقى سامارقاۋلىق بۇل جەردە دە قىلاڭ بەرىپ قالاتىنىن بايقايمىز.
قازاق ادەبيەتىنە، مادەنيەتىنە، باسپا ءسوز، باسپا ىسىنە ءبىر كىسىدەي ۇلەس قوسىپ، تەڭ تۇستاستارىنىڭ الدىندا كەلە جاتقان تانىمال دا تارلان ازاماتتارىمىزدىڭ ءبىرى قۋانىشباي قۇرمانعالي جايىندا ايتار ءسوزىمىز ءالى دە كوپ ەدى. جاساعان مۇرشا بەرسە قالعانىن رەتىنە قاراي تاعى دا كورە جاتارمىز دەپ ءتۇيدىم. بۇل جەردە تەك "جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايتۋ" پارىزىنان تۋىنداعان اعالىق، دوستىق پەيىلىمىزدى عانا بىلدىرە كەتۋدى ماقسات تۇتقان ەدىك.
"ەگەمەن قازاقستان " گازەتى، 2002 جىل
You Might Also Like
-
ادەبيەتىمىزگە ازدى-كەم ۇلەس بولىپ قوسىلار ءاربىر جاڭا تۋىندىعا ەلەڭ ەتە تۇسەتىن ادەتىمىز بار، ونىڭ ۇستىنە سول شىعارما ءوزىڭ جاقسى بىلەتىن، ارالاس-قۇرالاس جۇرگەن ازاماتتىڭ قالامىنان تۋىپ وتىرسا، ءتىپتى...
