InfoHub Logo

ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەسىنىڭ (اوسشك) ءبىرىنشى ءسامميتىنىڭ وتكىزىلگەنىنە - 20 جىل.

2002 جىلى 4 ماۋسىمدا الماتىدا ازيا كەڭەسىنىڭ (اوسشك) ءبىرىنشى باسقوسۋى بولىپ ءوتتى. قازىرگى كەزدە ورىن الىپ جاتقان جاعدايلاردا حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋگە زور ماڭىز بەرىلەدى. بۇل تەك ورتالىق ازيا ءوڭىرى ءۇشىن عانا ەمەس، بارلىق دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىق ءۇشىن وزەكتى ماسەلە.

ازيالىق كونتينەنتتە قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىنىڭ ساياسي شەشىمى ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى  كەڭەسىن (اوسشك) شاقىرۋ تۋرالى قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن باينالىستى. ازيانىڭ قازىرگى الەمدەگى ەرەكشە ورنى ونىڭ وراسان زور ادامي جانە تابيعي رەسۋرستارىمەن، قارقىندى ەكونوميكالىق دامۋىمەن ايقىندالادى. ەجەلگى وركەنيەتگەر، مادەنيەتتەر مەن دىندەر بەسىگى رەتىندە بەلگىلى ازيا بۇگىنگى تاڭدا جالپىالەمدىك دامۋدىڭ كوزعاۋشى كۇشتەرىنىن ءبىرى رەتىندەگى ماڭىزىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋدە. الايدا ازيا بىرنەشە رەت قارۋلى قاقتىعىستار مەن شيەلەنىستەرگە اكەلىپ سوققان ءتۇرلى-تۇرلى جانجالداردىڭ تۇيىنىنە اينالدى، مۇنىڭ ءوزى، ءسوز جوق، جاھاندىق قاۋىپسىزدىككە تەرىس ىقپال ەتەدى.

الەمدىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانىنداي، وسى زامانعى پروبلەمالاردى شەشۋ مەملەكەتتەردىڭ ۇجىمدىق ءوزارا ىقپالداستىعى جاعدايىندا عانا مۇمكىن بولادى. ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى سوڭعى وقيعالار جانجالداردىڭ الدىن الۋدىڭ پارمەندى تەتىكتەرىنىڭ بولماۋى ەلەۋلى سالدارلارعا اكەلىپ سوعۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتتى. سوندىقتان وڭىرلىك قارىم-قاتىناستى رەتتەۋ جۇيەسىن دامىتۋ قاجەتتىگى ايرىقشا وزەكتى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستى (اوسشك) شاقىرۋ تۋرالى 1992 جىلعى 5 قازانداعى بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسى 47-سەسسياسى مىنبەرىنەن جاساعان باستاماسى جوعارىدا اتالعان باعىتتاعى ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى بولدى. باستامانىڭ نەگىزگى ءمانى الدىن الۋ ديپلوماتياسىنىڭ ايماقتىق قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى نىعايتۋداعى ىنتىماقتاستىقتى بەيبىت جولمەن رەتتەۋدىڭ جانە ءتيىمدى تەتىگىن قۇرۋى دەگەن تالپىنۋلاردى جاڭارتۋ بولدى. اوسشك ۇدەرىسىنە قاتىسۋشىلار سانىنىڭ 27 مەملەكەتكە دەيىن ۇلعايۋى بۇل ديالوگ الاڭىنىڭ وزەكتىلىگىنىڭ جانە قاجەتتىلىگىنىڭ راستالۋى بولىپ تابىلادى. 

فورۋمدى شاقىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى جاڭا ەلدەر مەن جاڭا ساياسي بولىمشە ورتالىق ازيانىڭ پايدا بولۋىمەن، سونداي-اق ايماقارالىق جانە جەرگىلىكتى شيەلەنىستەردىڭ دامۋىنا بايلانىستى ءداستۇرلى ەمەس قاۋىپتەر مەن قاتەرلەردىڭ كۇشەيۋىمەن تۇسىندىرىلەدى.

اوسشك-نىڭ نەگىزگى ماقساتى كوپجاقتى كەلىسىمدەر نەگىزىندەگى ىنتىماقتاستىق ارقىلى ازياداعى بەيبىتشىلىك، قاۋىپسىزدىك جانە تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى.

قازاقستان جانە اوسشك ۇدەرىسىن قولداعان مەملەكەتتەر قاۋىپسىزدىكتىڭ وسىنداي قۇرىلىمىن قۇرۋ مىندەتىنىڭ توتەنشە كۇردەلىلىگىن ايقىن ءتۇسىندى، ويتكەنى ازيا ساياسي، ەكونوميكالىق، ءدىني، ەتنيكالىك جانە مادەني كورىنىستەردىڭ بارلىق سيپاتتارىندا ەڭ ءبىر ارتەكتى قۇرلىق. ۇزاققا سوزىلعان تاريحي جانجالدارعا جانە قالىپتاسقان سەنىمسىزدىككە باينالىستى ازيانىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندەگى شيەلەنىستىڭ جوعارى دەڭگەيىن ەسكەرمەۋگە بولمايتىن ەدى.

بۇكىل الەمدە قىزىعۋشىلىق تۋدىرعان فورۋمنىڭ تۇڭعىش ءسامميتى 2002 جىلعى 4 ماۋسىمدا الماتىدا وتكىزىلدى. قازاقستان، رەسەي، جۇڭگو، پاكستان، تۇركيا، موڭعوليا، قىرعىزستان، تاجىكستان جانە اۋعانستان باسشىلارىنىڭ، ءازىربايجان مەن ءۇندىستاننىڭ پرەمەر-مينيسترلەرىنىڭ، يران، ەگيپەت، پالەستينا جانە ءيزرايلدىڭ ۋاكىلەتتى رەسمي تۇلعالارىنىڭ، مەملەكەتتەر مەن باقىلاۋشى ۇيىمدار وكىلدەرىنىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋى بولىپ ءوتتى.

سامميت بارىسىندا مەملەكەتتەر مەن ۇكىمەتتەر باسشىلارى كەڭەس جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن كەڭەسكە قاجەتتى قۇرىلىمدار مەن ينستيتۋتتار بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى جانە تۇراقتى كەزدەسۋلەر مەن ساياسي كونسۋلتاسيالاردى اكىمشىلىك تۇرعىدان قولداۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا اوسشك حاتشىلىعىن قۇرۋدى سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنە تاپسىردى. ءسامميتتىڭ قورىتىندىسى بويىنشا لاڭكەستىكتى جويۋ جانە وركەنيەتتەر اراسىنداعى سۇحباتقا جاردەمدەسۋ تۋرالى دەكلاراسيا قابىلداندى.

كەڭەستى شاقىرۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلگەننەن كەيىن 10 جىل وتكەن سوڭ تۇڭعىش ءسامميتتىڭ جەمىستى تۇردە وتكىزىلۋى جانە ونىڭ قۇرىلتايشىلىق قۇجاتىنا — الماتى اكتىسىنە قول قويىلۋى ازياداعى پروبلەمالار مەن جانجالداردى رەتتەۋدىڭ ىمىرالىق جولدارىن ىزدەستىرۋ ماقساتىندا ديالوگ ءۇشىن كەڭەستىڭ دە-يۋرە فورۋمعا اينالۋىنا مۇمكىندىك بەردى.

اوسشك-نىڭ سەنىم شارالارى بەس ولشەمدى ايقىندايدى، ولار:

• اسكەري-ساياسي؛
• جاڭا سىناقتار مەن قاۋىپ-قاتەرلەرگە قارسى تۇرۋ؛
• ەكونوميكالىق؛
• ەكولوگيالىق؛
• گۋمانيتارلىق.

2006 جىلدىڭ 17 ماۋسىمىندا وتكىزىلگەن فورۋمنىڭ ەكىنشى ءسامميتى بارىسىندا جان-جاقتى ساياسي قۇجات — II سامميت دەكلاراسياسى قابىلداندى، سونىمەن قاتار كەڭەستىڭ قۇرىلىمىن ءىس جۇزىندە رەتتەيتىن نەگىزگى قۇجات — اوسشك حاتشىلىعى تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. سول كۇنى، جارعىلىق قۇجاتقا قول قويىلىسىمەن، الماتى قالاسىندا اوسشك حاتشىلىعى ءوز جۇمىسىن باستادى.

اوسشك-نىڭ ءىىى ءسامميتى 2010 جىلى 7-9 ماۋسىمدا ستامبۋل قالاسىندا ءوتتى. بۇل جيىندا وتكەن جىلدار ىشىندە ازيا كەڭەسى قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى نىعايتۋ ماسەلەسى جونىندەگى بەدەلدى فورۋمعا اينالىپ، جالپى وڭىرلىك ديالوگتىڭ ماڭىزدى تەتىگى رەتىندە قالىپتاسقانى اتاپ كورسەتىلدى. 2010 جىلى قازاقستان العاش رەت اوسشك تىزگىنىن تۇركياعا سەنىپ تاپسىردى. باۋىر­لاس بۇل مەملەكەت قازاق ەلى جۇكتە­گەن بۇل جاۋاپتى ميسسيانى 2014 جىلعا دەيىن اتقاردى. 

ازيالىق كەڭەستىڭ 4ء-شى شانحاي ءسامميتى 2014 جىلى مامىردا شانحاي قالاسىندا ءوتتى. جۇڭگو تۇركيادان ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى كەڭەسىندەگى (اوسشك) ءتوراعالىقتى قابىلدادى.

2018 جىلعى 24 قىركۇيەكتە نيۋ-يورك قالاسىندا بۇۇ با 73-سەسسياسىنىڭ الاڭىندا تاجىك تاراپىنىڭ باستاماسىمەن ازيا كەڭەسىنىڭ العاشقى ارنايى مينيسترلىك كەزدەسۋى ءوتىپ، ونىڭ بارىسىندا جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى (2014-2018 جج.) تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنا فورۋمداعى ءتوراعالىعىن تاپسىردى. كەڭەسكە مۇشە مەملەكەتتەر ح.ميرزوزودانىڭ كانديداتۋراسىن، 2016 جىلدان باستاپ استانا قالاسىندا ورنالاسقان اوسشك حاتشىلىعىنىڭ جاڭا اتقارۋشى ديرەكتورى لاۋازىمىنا بەكىتتى.   

2019 جىلى 15 ماۋسىمدا تاجىكستاننىڭ دۋشانبە قالاسىندا اوسشك-نىڭ  V ءسامميتى بولىپ ءوتتى. ونىڭ نەگىزگى قورىتىندىلارى قاتىسۋشىلار قابىلداعان دۋشانبەلىك سامميت دەكلاراسياسىندا ايقىندالدى. بۇل باسقوسۋدا ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ وڭىرلىك قاۋىپسىزدىككە ءقاۋىپ توندىرەتىن قاۋىپ-قاتەرلەرگە، يدەولوگيالىق جانە ەتنودىني قايشىلىقتارعا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. ول ازيالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءتۇيىندى ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ جۇيەلىك جانە كەشەندىك تاسىلدەرىنىڭ قاجەتتىلىگىن اتاپ ءوتىپ، ول ءۇشىن بىرتىندەپ فورۋمنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرىپ، قايتا قۇرىپ، ايماقتىق ۇيىمعا اينالدىرۋ قاجەت ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى. 2020 جىلى اوسشك-ىندەگى ءتوراعالىق قازاقستانعا ءوتتى.

بۇگىندە اوسشك – تولىق قۇقىقتى حالىقارالىق فورۋم مارتەبەسىن يەلەنگەن قالىپتاسقان قاۋىپسىزدىك قۇرىلىم. ونىڭ جۇمىسىنا ازيانىڭ 27 مەملەكەتى قاتىسادى. بۇل – بۇكىل پلانەتا تۇر­عىندارىنىڭ جارتىسى ءومىر ءسۇرىپ جات­قان بارلىق قۇرلىق اۋماعىنىڭ 90 پايىزى دەگەن ءسوز. قازىرگى تاڭدا اوسشك-گە مۇشە ەلدەر اۋماعىنىڭ جالپى كولەمى 400 ملن. شارشى شاقىرىمدى - ازيانىڭ 90 پايىزىن جانە ەۋرازيا قۇرلىعى اۋماعىنىڭ 72 پايىزىن قۇراپ وتىر. اتالمىش ەلدەردە 2،8 ملرد. ادام ءومىر سۇرەدى جانە جەر شارى حالىقتارىنىن 45%-ىن قۇرايدى. اوسشك-نىڭ حالىقارالىق قوعامداستىق تاراپىنان تولىق سەنىمگە يە بولۋىنىڭ دالەلى رەتىندە 2007 جىلعى جەلتوقسان ايىنان باستاپ ازيا كەڭەسىنىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسى جانىندا باقىلاۋشى رەتىندە قابىلدانعاندىعىن اتاپ وتۋگە بولادى. كەڭەس ازيا قۇرلىعىندا تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋدىڭ شىنايى فاكتورىنا اينالدى.

جيىرما جىلدا وراسان زور ءىس تىن­دىرىلدى، سالماقتى ءناتي­جە­لەرگە قول جەتكىزىلدى.

بىرىنشىدەن، اوسشك ازياداعى مادەنيەت­تەرى، وركەنيەت­تەرى جانە دامۋ مو­دەلدەرى ءارتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ ۇلكەن بولىگىن بىرىكتىردى. 20 جىل ىشىندە بەس سامميت، مينيسترلەر دەڭگەيىندەگى بەس كەزدەسۋ وتكىزى­ءلدى.

ەكىنشىدەن، نەگىز قالاۋشى قۇجاتتار ازىرلەنىپ، قابىلداندى. ولار اوسشك ايا­سىنداعى ىنتى­ماقتاستىق ءۇشىن قاجەتتى ساياسي جانە قۇقىقتىق ءىر­گە­تاستى جاسادى.

ۇشىنشىدەن، فو­رۋمنىڭ ينستيتۋ­سيونالدانۋ، ياعني قۇرىلىمدانۋ كەزەڭى اياقتالدى. حاتشىلىق پەن ونىڭ جۇمىس ورگاندارى تابىستى جۇمىس ىستەۋدە.

تورتىنشىدەن، اوسشك قىز­مەتىنىڭ بارلىق دەرلىك باعىتتارى بويىنشا تۇجى­رىمدامالار مەن ءىس-قيمىل جوس­پارلارى قابىل­داندى.

بەسىنشى­دەن، وعان مۇشە ەلدەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ ءۇشىن قاجەتتى نەگىزدى قا­لىپتاستىرۋ با­عى­تىنداعى ۇدەرىس جۇرۋدە. ىسكەرلىك كەڭەستىڭ قۇرى­لۋىنا جول اشىلدى، اوسشك بيز­نەس-فورۋمى ۇدايى وتكىزىلەدى. ال التىنشىدان، اوسشك پەن باسقا حالىقارالىق جانە وڭىرلىك ۇيىمدارمەن، فو­رۋم­دار­مەن ارادا بايلانىستار ور­ناتى­لدى.

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇل ازيا كەڭەسىنىڭ جۇمىسىنا ۇلكەن ءمان بەرىپ وتىر. سونىڭ ءبىر كورىنىسى جاقىندا عانا اوسشك حاتشىلىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى قايرات سارىبايدى قابىلدادى. مەملەكەت باسشىسىنا اوسشك حاتشىلىعىنىڭ قازىرگى جۇمىسى تۋرالى مالىمەت بەرىلدى. بيىلعى جىلى 12-13 قازاندا قازاقستان استاناسىندا وتەتىن اوسشك-نىڭ Vءى سامميتىنە دايىندىق بارىسىنا باسا ءمان بەرىلدى. كەزدەسۋدە اوسشك-نى ازياداعى ىنتىماقتاستىق جونىندەگى تولىققاندى حالىقارالىق ۇيىمعا اينالدىرۋدىڭ پەرسپەكتيۆالارى تالقىلاندى. وسى ماڭىزدى مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋ قازاقستان ءتوراعالىعىنىڭ باسىمدىعى ەكەندىگى ايتىلدى.

ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ودان بۇرىن دا بۇل ماسەلەگە نازار اۋدارىپ، 2020 جىلى مامىردا «مير» تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ساياساتىنا قاتىستى سۇراقتارعا  جاۋاپ بەرە كەلىپ: «ءبىز سوناۋ 1992 جىلى ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستى شاقىرۋدى ۇسىندىق. قىسقارتىلعان نۇسقادا ءبىز بۇل فورۋمدى اوسشك دەپ اتايمىز. بۇگىنگى كۇنى بۇل فورۋم قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ ۇجىمدىق تاسىلدەرىن ازىرلەۋ الاڭى رەتىندە وزەكتىلىگىن دالەلدەگەن كەزدە اوسشك-تى تولىققاندى ۇيىمعا اينالدىرۋدى باستاۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى» دەپ تۇسىندىرگەن بولاتىن. 

بۇگىندە اوسشك - الەم حالقىنىڭ ۇلكەن بولىگىن قامتيتىن، ترانسوڭىرلىك قۇرىلىم. اوسشك - وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتى قام­تاماسىز ەتۋ باستاماسىنىڭ ءومىر شىن­دىعىنا اينالا الاتىندىعىنىڭ جارقىن مىسالى، ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. كەڭەس ازياداعى تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋداعى بۇرىنعىدان دا ماڭىزدى بۋىنعا اينالۋدا. قازىرگى بار العى شارتتار دا كەڭەستىڭ كەلەشەكتە الدىن الۋ ديپلوماتياسى، شيلەنىستەردى بولدىرماۋ سياقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا دا ساپالى دەڭگەيلەرگە كوشەتىندىگىنە ۇمىتتەنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. قازاقستان ءوزىنىڭ  اوسشك بويىنشا سەرىكتەستەرىمەن بىرگە اتالمىش باعىتتا قارقىندى جۇمىس اتقارۋدا.  

سابىرحان سماعۇلوۆ

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى

---