InfoHub Logo

جامبىلدىڭ بۇرىنعى شىعارمالارىنا جازىلعان قىسقاشا ءومىرباياندارىندا (1940 جىلى شىققان ءبىر تومدىعى) جامبىلدى وتە تەز ساۋاتتاندىرىپ، ساياسات دۇنيەسىن، پارتيانىڭ جاقسى، جايلى تەرەڭ ماعىنالى باعدارلاماسىن وتە شاپشاڭ بويىنا سىڭىرتە قويادى.

جامبىل دا كەڭەس ۇكىمەتىنە العاشقى كەزدە كادۋەلگى تۇركىستان ولكەسىنىڭ جەتىسۋ ەلىنىڭ كەدەي شارۋاسى قاتارىندا تۇسىنگەن. كەيبىر كورگەندەرىن سىناي سويلەگەن كەزى بولعان. بۇل جونىندە كەنەننىڭ ەسىندەگى ءبىر اڭگىمەسىندە:

«ءبىز جاكەڭدەي ەمەس جاسپىز جانە ءوزىمىزدى كەڭەس ۇكىمەتى كەلىسىمەن كەدەي دەپ قىزمەتكە تارتىپ، قۇرمەتتەي باستادى. سول كەزدە جەتىسۋ ەلىن بيلەپ تۇرعان ءبىر جىگىت ۇزىناعاشقا كەلىپ، ۇزىناعاشتىڭ باتىس جاعىنداعى قاراسۋ كولحوزىنىڭ جانىنداعى بۇلاققا ءۇي تىككىزىپ ءتۇستى. كەدەيدەن بولىس سايلاناتىن بولىپ جانە سايلاۋ وتكەنشە قاسىندا بولسىن دەپ اقىن، انشىلەردى جيناپ الدى. سوندا قورداي ەلىنەن مەن دە كەلدىم. قاراقىستاق ەلىنەن ماقىش تا كەلدى. بارماق اقىن دا بولدى. ۇمبەتالى دە بولدى. زامانىمىز ءبىر جاس اقىندار. نەشە كۇندەي ءان سالىپ، ولەڭ ايتىپ جاتتىق. ءبىر كۇنى تۇنىمەن ولەڭ ايتىپ، تاڭ اتا جاتقان ەدىك. تۇسكە تامان جاي تۇرىپ، جاڭا ويانا بەرگەندە، سىرتتان ءبىر ۇلكەن كىسىنىڭ داۋسى شىقتى.

«اقىن بولسا، ۇلىق بولسا، قايتەيىن، مەن دە اقىنمىن.
ول قىزىڭدى مەنەن بۇرىن اقىن بولىپ پا، مەن دە كىرەم»،

— دەپ ۇمتىلعان كىسىنى ەسىك الدىنداعى تۇرعان كۇتۋشىلەر جىبەرە قويمادى.

«وي، ۇيدە قاي اقىن بارسىڭدار؟ مەن جامبىلمىن، مىنا بىرەۋلەرىڭە ايتساڭدارشى»، — دەدى. جاكەڭنىڭ داۋسى شىققان سوڭ، ورنىمنان ۇشىپ تۇرىپ ەسىك اشقىزدىم. اكەلىپ تورگە وتىرعىزدىق. جاكەڭ ەكەن. ءبىزدىڭ قاسىمىزداعى ۇلىق جىگىتى دە جاكەڭدى بىلەتىن ەدى. و دا قۇرمەت ەتتى.

— توبىڭا كەلسەم، سىيىم جوق،
تەنتەگىڭە تىيىم جوق،
كيەلىك دەسە، كيىم جوق
بازارعا بارسا، تيىن جوق،
ءسوزدى تىڭدار ۇلىڭ جوق،
جىگىتىڭدە قىلىق جوق، —
دەپ جىرلاپ كەتتى.

جاكەڭ كوپ وتىرىپ، كوپ ولەڭ ايتتى. وندا دەگەن بوستاندىقتى جەتە تۇسىنە الماي، اتقا مىنگەن جىگىتتەردىڭ بەتىمەن جاپپاي شابۋىلدا جۇرگەن كەزى ەدى. ءبىز سوندا جاكەڭنىڭ سوزىنەن قورقىپ وتىردىق. بۇرىننان دا تۋرا ايتاتىن كىسى. وسى جولى دا بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، قاتتى ايتتى. ول كەڭەس ۇكىمەتى العاشقى ورناعان كەز، بازاردا كيىم - كەشەك جوق، اقشا باعالى ەمەس، زاڭ تارتىبىنە حالىق جەتە تۇسىنە قويماعان كەز ەدى.

ءبىراق سايلاۋشى جىگىت جاكەڭە قاتتى ەش نارسە ايتقان جوق. كوپ جىرلارىن قالاپ ايتقىزىپ، «كورۇعلى سۇلتاندى» ايتقىزىپ، قاسىندا قوندىرىپ، سىيلاپ قايتاردى.

جامبىلدىن، بۇلكەلۋى تەك ولەڭ ايتىپ، ءبىر نارسە الۋ ەمەس. سوناۋ سايلاۋعا شىققان جىگىت وسى شاپىراشتى رۋىنان شىققان وقىعان جاس جىگىت ەدى. ەل اراسىندا جۇرگەن كەيبىر تەنتەك ميليسيونەر ۋاكىلدەرىنىڭ باسبۇزار تەنتەكتىگىن ايتىپ وي سالۋ، حالىقتىڭ كۇيىن ايتىپ، ەل جايىنا كوڭىل قوي دەپ، حالىق ۋاكىلى سياقتى بولىپ كورىندى. جاكەڭنىڭ سونشا باتىل، بار كەمدىكتى تۋرالاپ ايتىپ بەرۋى — ءبىر اۋىز ءسوز ايتا الماي، ىلعي ماقتاپ وتىرعان بىزگە ساباق بولدى.

جاكەڭ كەتكەننەن كەيىن، سايلاۋشى جىگىت بىزگە: «مىنە، شىن اقىن ولەڭدى وسىلاي ايتۋى كەرەك. شىندىقتى قانداي جاقسى ايتتى، ال سەندەر «تەڭدىك بولدى، كەڭدىك بولدى» دەگەننەن باسقا تۇك ايتپايسىڭدار»، — دەپ جاتىپ سوكپەسى بار ما»، — دەيدى كەنەن ازىربايەۆ.

وسى جولعى سايلاۋدا قورداي ەلىنە كەنەن بولىس بولادى (بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنە باستىق بولىپ سايلانادى)، قاستەك ەلىنە ماقىش رايىمبەك بالاسى بولىس بولىپ سايلانادى. بۇل ەكەۋى دە اقىن. سوندا ەل اۋزىندا اقىندار بولىس سايلاناتىن جىل دەگەن بەلگىلى ۋاقىت بولىپ قالادى.

ماقىش قاستەك ەلىنە بولىس بولىپ سايلانىپ كەلگەندە، جاكەڭ ماقىشتى وتە جاقسى كورىپ، كوپ قالجىڭدايتىن جانە ىلعي جانىنا تيە سويلەپ وتىراتىن ادامى بولعان.

«كوكپەك جەگەن تۇيەدەي اۋزىنان دەم الاتىن ۇرى نەمە دە بولىس بولدى-اۋ»، — دەپ قالجىڭداپتى جامبىل. ماقىش تا جاسى ۇلكەن دەمەي، جامبىلعا قاتتى قالجىڭدايدى ەكەن.

— باسىڭدى وسى جەردە كەسەيىن بە،
ءتىلىڭدى قانجارىممەن تەسەيىن بە.
ۇرى دەپ ەل الدىندا جاماندايسىڭ
ىشىندە شەرشەۋىڭنەن ەسەيىن بە؟» —

دەپ جامبىلعا ءتيىسىپ ولەڭ ايتادى.

— قىزىڭدى ....
وسى ۇرى باسىمدى كەسسە، كەسىپ الار.
ەرنىمنەن اشۋلانسا تەسىپ الار،
سادىبەكتىڭ بالاسىن جيىپ كەلىپ،
تاۋدان وتىن الدىرىپ ءوشىن الار،
كەدەيدىڭ ودان باسقا نەسىن الار؟» —
دەيدى.

جامبىل وسى ماقىش بولىستىققا سايلانىپ، بۇرىنعى باي، جۋانداردان بيلىك كەتىپ، ايەلگە بوستاندىق بولىپ، شىن كەدەيشىل ۇكىمەت ورناعان سوڭ وسىلايشا تانىعان. سالماقتىڭ بايعا ءتۇسىپ، كەدەيدەن سايلانعان بولىستار كەدەي جاعىنا بولىساتىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ نەگىزگى زاڭى سولاي ەكەنىن مىناۋ ءبىر اۋىز ولەڭىندە ءدال ايتىپ بەرگەن.

جامبىل ول كەزدە كەڭەس ۇكىمەتىنە ىقىلاسسىز قارادى. لەنيندى، ءستاليندى قازاق دالاسى بىلگەن جوق، سونىڭ ىشىندە جامبىل بىلگەن جوق دەگەن ءسوز شىقپايدى. ءبىراق جامبىلدىڭ ءتۇسىنۋى ەل قاتارلى، كەڭەس ۇكىمەتى كەدەيدى جاقتايتىنىن، ونى باستاعان دانا ادامدار ەكەنىن وسىلايشا تۇسىنگەن.

جامبىلدىڭ ماقىشتى جاقسى كورۋىندە ءۇش ءتۇرلى سەبەپ بولعان. ءبىرىنشى، ماقىش اقىن، سەرى جىگىت بولعان. جامبىلدىڭ قاسىنا كوپ ەرىپ سۇرگەن. ەكىنشى، ماقىش قىرعىز، قازاق باس قوسقان بىرنەشە ۇلكەن استا جەكە باتىر سايىسقا شىعىپ، قىرعىزداردىڭ تىستەۋىك سياقتى ءىرى باتىرلارىن شانشىپ ءتۇسىرىپ، بايگە العان ءىرى باتىر بولعان. ءۇشىنشى، 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاستەك ەلىنەن ساتايعا بارىپ قوسىلىپ، اتقا مىنگەن وسى ماقىش بولعان. باتىل دا باتىرلىقتى، جانى سەرى اقىندىقتى جاقسى كورەتىن اقىن جامبىل ماقىشتى وسى ءۇش سەبەپتەن وتە سۇيگەن.

ماقىش ءوز تۇسىندا باتىر بولعان. ماقىشتىڭ ساۋىت كيىپ ايبالتا، ساداق الىپ تۇسكەن جانە ساۋىت كيىپ اتقا ءمىنىپ سايىسقا شىققان سۋرەتتەرى 1913 جىلعى كورمەگە باسىلعان سۋرەتتەردىڭ ىشىندە البومدا بار، 121-123 سۋرەتتەر. بۇل البوم كوپشىلىك كىتاپحانادا.

جامبىلدىڭ كورنەكتى شاكىرتىنىڭ ءبىرى، ءوزى اقىندىعىن دا جاقسى باعالاعان ادامى ۇمبەتالى كارىباي ۇلى، ۇمبەتالى شاپىراشتى رۋىنىڭ ىشىندە ايقىم دەگەن اتاسىنىڭ بالاسىنان شىققان اقىن.

ۇمبەتالى جامبىلدىڭ ەرتە ايتقان ۇلكەن جىرلارىن جانە ايتىستارىن ۇعىنىپ ءوزى ايتىپ، حالىققا دا كوپ تاراتقان. شاشۋبايمەن ايتىسى، قۇلمامبەتپەن ايتىسى، تاعى باسقالارىن بۇزباي ساقتاعان ۇمبەتالى. ۇمبەتالى 1889 جىلى تۋعان، ءقازىر جاسى 56-دا. «ولەڭدى 18 جاسىمدا باستادىم. جامبىلدى العاشقى كورگەنىم 14-15 جاسىم شاماسى ەدى. ءبىزدىڭ اۋىلدا مولداباي دەگەن بي بار ەدى. سول ۇيگە كەلىپ، «كورۇعلى سۇلتاندى» ايتتى. ونى ايتقاندا جامبىل ءبىرازدان كەيىن ارقالانىپ، كوتەرىلىپ، تۇلا بويى قوزعالىپ، قىزىپ ايتۋشى ەدى. مەنىڭ جامبىلدى وسى كورۋىم وزىمە ۇلكەن اسەر ەتتى. ول كەزدە ەسكىشە وقىپ ءجۇر ەدىم. وقۋدان كورى ولەڭدى جاقسى كورىپ داستان، قيسسالاردى جاتتاپ، شىلدەحانا، قىنامەندەدە توي باستاپ ءجۇردىم.

جاسىم 18-گە شىققان جىلى، ورازا ايىندا ۇيدەن قاشىپ كەتىپ، جاراپازان ايتىپ، باسىما ءبىر تورى ات ساتىپ ءمىندىم. سونان اۋىلعا كەلگەندە ماقىش اقىنمەن ەرىپ قىرعىز اسىپ، ءۇش ايداي جوق بولىپ كەتتىم. ويتكەنى اكەم كارىباي ورتا اۋقاتتى كىسى ەدى. «اۋە تاياق بولىپ كەتەسىڭ»، — دەپ، ولەڭ ايتقىزباي ۇيدەن قۋدى. ءتىپتى بىردە پىشاقپەن جارام دەپ ۇمتىلعاندا، ىقسان دەگەن مولدا ايىرىپ الدى»، — دەيدى ۇمبەتالى ءوزىنىڭ جاكەڭە ەلىكتەۋ، ۇستاز ەتۋ جايىنان:

«وسى ماقىشقا ەرىپ قىرعىز اسقانىم اقىندىق بەتىمدى اشتى. ال مەن توقپاقتا، ودان قوشقارعا دەيىن بارىپ قىرعىزدىڭ كوپ جەرىن كوردىم. كوپ تابىسىپ قايتتىم. سودان كەيىن اكەم تىيىم سالمادى. ولەڭدى قورعانباي ايتتىم. بۇل كەزدە جامبىلدىڭ ولەڭدى قويىپ، قارتتىق باسىپ قالعان كەزى ەدى. مەن ول كىسىمەن كەزدەسۋدەن، ولەڭمەن قارپىسۋدان قاشىپ ءجۇردىم. جاكەڭنىڭ جاقىن تۋىسى، ءارى وزىمەن جاقسى تايتەلى مىرزالى بالاسى دەگەن ورتا مالدى، ءارى كىسىلىكتى بولعان ادام. سول تايتەلىنىڭ بالاسى نوعايباي ءوز تۇسىندا مىسىق جىگىت بولىپ اتقا ءمىندى. سول نوعايباي 1925 جىلى ءبىر قىزىن ۇزاتۋعا توي ىستەپ، تويدا ماعان ولەڭ ايتقىزىپ ءبىر تاي بەردى.

ەل جايلاۋدا ەدى، جازدىڭ ادەمى كۇنى. جانە سول ءبىر جىلدار حالىق وتە كوڭىلدى، جەتىم بالا، جەسىر ايەل قورالاپ قوي ايدادى دەگەندەي ويىن-ساۋىقتا، ولەڭ-جىر دا، اس تا، توي دا وتە ءجيى بولىپ تۋراتىن بولدى. الدەقاشان ولەڭدى قالاماعان جەردە ايتپايتىن جاكەڭ دە كەيبىر جيىندا كوڭىلدەنىپ ولەڭ ايتىپ ءجۇردى. ءبىراق جاكەڭنىڭ ونداي ولەڭ ايتىپ وتىرعان جەرىنە كەزدەسە الماي ءجۇردىم. توي مەن ۇلكەن دۋماندا ولەڭ ايتىپ جايلاۋدىڭ سامالدى تۇنىندە ساۋىقتاپ العام جانە ءوزىم جۇلدەگە تاي العام، وتە كوڭىلدەنىپ نوعايبايدىڭ ۇيىندە ۇيىقتاپ جاتىر ەدىم.

— ۇيقىدا جاتىرمىسىڭ، قارا بالا
سويلەسە، بۇل جامبىلدىڭ ءسوزى سارا.
ەرتەمەن ولجا سۇراپ كەپ وتىرمىن،
اتاڭنىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ قارا، —

دەگەن جاكەڭنىڭ داۋسىمەن ويانىپ، باسىمدى كوتەرىپ سالەم بەرىپ ەدىم، تايتەلىنىڭ ءوزى دە كەلىپ وتىر ەكەن.

«مىنانىڭ ءۇنىن ءوشىر،
ۇمبەتالى، كانە، ولەڭدى توكشى!» —

دەپ قىزدىرعانى. تايتەلىمەن ءوزى قۇرداس، قاتتى وينايتىن. سونىڭ الگى سوزىنە ەرەگەستى مە، ايتەۋىر جاكەڭ بوگەلەر ەمەس.

جىگىتكە وتىرىك ءسوز زالال داعى،
اشىلعان جاسىنان - اق جامبىل باعى.
تۇنىمەن ولەڭ ايتىپ ءبىر تاي اپسىڭ،
نوعايباي وزعان جىگىت مارالداعى (مارال — اتالارى).
مەن جامبىل، ۇلى ءجۇزدىڭ ساراسىمىن،
ءبىر قاتار ءوز تۇسىمنىڭ قالاسىمىن.
تاي بەرگەن نوعايبايدى كىم دەپ تۇرسىڭ،
ىستىباي، قارتاڭبايدىڭ بالاسىمىن.
الىپسىڭ ولەڭ ايتىپ قارا كەر تاي،
مارالدىڭ تۇقىمىنىڭ ءبارى دە ساي.
تاي الدىڭ نوعايبايدان ماقتاپ - ماقتاپ،
ونى العان سوڭ بoپ جاتىر كوڭىلىڭ جاي.
تانيمىن مەن ءسوزىڭدى اڭعارىنان،
جامبىلدىڭ ەشكىم كەتپەس الدارىنان
الدىڭا اتاڭ جامبىل كەلىپ وتىر،
ولجا بەر، قارا بالا، العانىڭنان.
البان وردە بولعاندا، دۋلات بۇلاي،
اركىمدى جاراتتى عوي جاپپار قۇداي.
جەتپىستەن جاسى اسقان زامانىندا،
كeپ وتىر جامبىل اتاڭ ولجا سۇراي.
سوزىمە مەنىڭ ايتقان كونەمىسىڭ،
كوڭىلىڭدى بۇل جامبىلعا بولەمىسىڭ.
اتاڭ جامبىل الدىندا سويلەپ وتىر،
قانە، ماعان ولجاڭنان بەرمەيمىسىڭ، —

دەپ جانىمدى جاعامنان الدى. تۇرا بەتىنەن الۋعا باتا الماي، بوگەلىڭكىرەپ وتىر ەم، تايتەلى: «ايت جانە تايدان تۇك بەرمە»، — دەپ ىم قاقتى. نە دە بولسا، جەڭىلسەم، ولەڭ ايتىپ بەرەيىن دەپ:

ولەڭگە ايتساق كەلەر دارمەنىمىز،
ءسوزىمنىڭ پاراساتىن اڭعارىڭىز.
سادىبەكتىڭ ارۋاعىن ءبىر شاقىرىپ،
قاراگەر تاي اۋىلىڭنان العانىمىز.
سوزىڭە ءسىزدىڭ ايتقان كونە المايمىن،
ومىرگە وتپەيدى دەپ سەنە المايمىن.
زاۋىممەن اۋلىڭنان ءبىر تاي الدىم،
بۇدان ولجا مەن سىزگە بەرە المايمىن،
دەپ ەدىم، «مىنا قىزىڭدى، نە دەيدى»، —

دەپ دومبىرانى قايتا جۇلىپ الىپ:

— ولاي بولسا، ولەڭدى توگەيىن مەن، ءوز ءىنىم، ءوزىم جۇلىپ جەمەيمىن مەن. تايتەلىنىڭ ۇلىنان ءبىر تاي اپسىڭ، كانە، بەرمەي اتتانشى، كورەيىن مەن. ولاي بولسا، ازىراق سايرايىن با؟ حالىققا ونەرىمدى جايمايمىن با. قولىڭداعى تايىڭدى تارتىپ الىپ، ءسۇيتىپ سەنى سورلاتىپ ايتايىن با، قالاي-قالاي سويلەيسىڭ، قارا بالا، ەرەگەسسەڭ، توبەڭدى شايقايىن با، —

دەگەندە، مەن دە شىمىركەنىپ جاكەڭە ايتىسىپ بارىپ بەرەيىن دەپ باتىلىراق:

- بەلگىلى، جامبىل قاريا، ءىسىڭ سەنىڭ
بۇل حالىققا جاريا كۇشىڭ سەنىڭ.
اياعىڭدى بايقاپ باس، تايىپ كەتپە،
شاينايتۇعىن مۇقالعان ءتىسىڭ سەنىڭ.
جامبىل، قۇرداس ەمەسپىن وينايتۇعىن
جەرىڭە شىعا قويعان تويلايتۇعىن.
بۇل جالعاننىڭ ءبىر ءتۇپسىز تەرەڭىسىڭ،
جەسەڭ دە قىرعىز، قازاق تويمايتۇعىن.
اڭداپ باس اياعىڭدى اڭعارتتانباي،
مۇقالعان ءتىسىڭ سەنىڭ شاينايتۇعىن.
جاسىڭنان جامبىل اقىن اتانعانىڭ،
كەشەگى ءسۇيىنبايدان باتا العانىڭ.
شاكىرت بوپ ءسۇيىنبايدان باتا العان سوڭ،
ۇيىڭدە بەس كۇن تۇنەپ جاتا المادىڭ.
قىرعىز، قازاق بالاسىن جەسەڭ داعى
ءالى كۇنگە ءبىر تويىپ قاقالمادىڭ.
الساڭ دا الدىڭا caپ قانشا داۋلەت،
ءبىر جامبىل باي سوندا دا اتانبادىڭ.
جەتپىس اسىپ، سەكسەنگە كەلسەڭ داعى،
ۇيالماي ولجا سۇراپ قاقاڭدادىڭ، —

دەگەنىمدە، «ەنەڭدى ۇرايىن، بەرمەسەڭ قويشى»، — دەپ، دومبىرانى تاستاي بەرگەنى، — دەيدى. جاكەڭمەن ويىن-شىنى ارالاس وسىلاي ءبىر قارپىسىپ قالدىق.

جامبىل ءوز تۋىسقاندارىنان باسقاعا ءبىر توقتى شىققاندى ۇناتپايتىن، ءسوزى وتە تار كىسى ەدى. مەنىڭ تاي العانىمدى ەستىپ، «مەنىڭ كوزىم تىرىسىندە قانداي اقىن سادىبەكتىڭ بالاسىنان ولەڭ ايتىپ، ولجا الادى»، — دەپ كەلگەن كەلىسى جانە مەنى كوبىنە وتكىر قايراعان ءوزى بولاتىن. ءسوزىمدى بايقاۋ ءۇشىن دە ايتتى. ايتپەسە تايعا قىزىعىپ الا قويام دەمەس ەدى. بۇل — جاكەڭنىڭ ەڭ كەيىنگى ايتىسى. بۇدان كەيىن ول كىسى اقىنمەن ولەڭ ايتىپ، قاعىسقان جوق. ءبىراق ۇدايى اششى ازىلمەن، مەرگەن ايتاتىن سۋرەتتەۋمەن قاجاپ وتىراتىن ەدى.

مەن 1921 جىلى ءنۇريلا دەگەن ايەلمەن ايتىستىم. ول ايتىستا جامبىل دا بولدى. ءبىراق ول كىسى ولەڭدى ايتقان جوق، تەك اقساقال بولىپ وتىردى.

ءنۇريلا دۋلات ەلى بولسەيىت دەگەن رۋداعى بورتەكە دەگەننىڭ قاتىنى ەدى. اتاقتى ماڭكەنىڭ اجكە رۋىنان شاپىراشتى ىشىندە ءىنىسى حاسەننىڭ ايەلى ەركەك بالا تاۋىپ، ۇلكەن توي ىستەپ، الماتىدان بارىبايەۆ تاعى بىرنەشە وقىعان قىزمەتكەرلەردى شاقىردى. تويعا اپەجەك دەگەن اقىن، سامبەت رۋىنان بارماق اقىن، ەكەي ارعىمباي، ماقىش، قاسقاراۋدان كەنەن — ءبارى كەلەدى. بۇرىننان ءنۇريلانىڭ اتى شىعىپ جۇرگەن اقىن ايەل ەدى. بارىبايەۆ «سەندەرمەن ايتىستارىمىز»، — دەپ ايەلدى شاقىرتتى.

ايەلدىڭ بوسانعانىنا 3-اق كۇن بولعان ەكەن، سۇيتسە دە كەلدى. بايگەگە قۇنان اتاپ، جىبەك كويلەك، تورعىن ءشالى تىگىپ: «كانە، كىم ايتىسادى؟» — دەگەندە، ەشبىر اقىن باتا الماي بوگەلگەن سوڭ، مەن ايتىسايىن دەپ بەل بايلادىم. ايتىس باسىندا قايىم ولەڭمەن باستالىپ، اياق جاعى قىزۋ بولىپ كەتتى. ايەل اسا اقىن ەكەن، ارەڭ دەگەندە توقتاتتىم.

قۇنان اتاندى ماعان بەردى دە، كيىمدىك جىبەكتەردى ايەل الدى. وندا جامبىل ولەڭدى دە ايتقان جوق، بيلىك تە ايتقان جوق. ول ايتىستى ارتىنان كوبەيتىپ، وڭدەپ جانە جامبىل تورەلىك ايتتى. «ءنۇريلانى جامبىل شاقىرتتى»، — دەگەن ءسايادىل كارىمبايەۆتىڭ جانىنان قوسىپ جۇرگەن ءسوزى دەيدى ۇمبەتالى.

ەل اراسىنىڭ بىرىنە ءبىرى ايتاتىن ۇساق قالجىڭىن دا جامبىل ويىنا كوپ ساقتاپ، اسىرەسە اۋىز ەكى قالجىڭعا العىزبايتىن ەدى دەيدى.

دۋلاتتىڭ جابا دەگەن رۋىنان كەيمۇلدا ايتاقۇل بالاسى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا كوپ قىزمەت ىستەپ، جامبىلدارمەن ءبىر اۋداندا بولعان. جاسى كىشى بولسا دا جامبىل ونى جاقسى كورىپ، قالجىڭداپ وتىرادى ەكەن. سەنىڭ اتالارىڭ دۋلاتتىڭ ىشىندەگى جۇرەكتىسى بولعان ەكەن-اۋ دەپ:

ەسىكتى مەن تالعاردا ەكەي جاتقان،
جىلانكوز باي جەلىسىن اتپەن تارتقان.
بايلىعىمنىڭ جەلىسى سول ەمەس پە
توقسان نارعا جاۋارباي كوگەن ارتقان، —

دەگەن ولەڭدى بىلەسىڭ بە، ونى ماقتاندىرىپ قويىپ: سەنىڭ ءبىر اتاڭ جۇماعۇل دەگەن اسا باتىر بولىپتى.

جۇماعۇل اسىندا بوز جورعا اتى بار ءبىر جاقتان كەلە جاتىپ، اتتان ءتۇسىپ دارەت سىندىرىپ وتىرىپتى. وتىرعان جەرىنىڭ توپىراعى بوس شاڭداۋىت جەر ەكەن. ءزارى توپىراقتىڭ استىنان ءوتىپ بارىپ ءبىر جەردەن جىلماڭ ەتە تۇسكەندە، جىلان ەكەن دەپ ءوز سىدىگىنەن شوشىپ، شالقاسىنان ءتۇسىپ، اتى ۇركىپ قاشىپ كەتىپ، ۇيىنە تۇستىك جەردەن جاياۋ كەلگەن ەكەن دەپ كۇلدىرىپ ايتاتىن ەدى دەيدى.

1944 جىلى قىركۇيەكتىڭ 5ء-ى كۇنى ءبىز، ۇمبەتالى بار سول قايمولدانىڭ ۇيىنە كەلدىك. قايمولدا كراسنوگور اۋدانى، اقتەرەك كولحوزىندا فەرما باستىعى ەكەن. ول جاكەڭ جايىندا بىزگە ءبىرسىپىرا اڭگىمە ايتتى.

«1929 جىلى ىرعايتى بولىسى ىشىندە تاپ تارتىسى مىشتايىق دەگەن بۇرىنعى اتقامىنەر باستاعان ەلدىڭ جۋاندارى مەنىڭ ۇستىمنەن ارىز بەرىپ، ۇزىناعاشقا شاقىرتىپ جاباتىن بولدى.

جامبىلدىڭ وتە جاقسى كورەتىن نارسەسى — قۋلىقشىل تاپقىر كىسى، اسىرەسە قورقاۋ باي، قوماعاي اتقامىنەرلەردى الداعان تاپقىرلىقتى جاقسى كورۋشى ەدى. دۋلاتتىڭ قاسقاراۋ دەگەن رۋىنان شىققان تىلەمىس دەگەن قۋ جامبىلمەن تۇيدەي قۇرداس ەكەن. ەكەۋى وتە ازىلدەس ەكەن.

«ەي، تىلەمىس، تىلەمىس،
ءتىلىڭ ءمىردىڭ وعىنداي.
ءتيىپ كەتسە، كۇيدىرگەن،
سەكسەۋىلدىڭ شوعىنداي.
قارسى كەلگەن جان بولسا،
قۇتىلمايدى سوعىلماي.
قۇر سۇلدەسى قالعاندا
قارا تەرگە شومىلماي.
كەبەكباي مەن نوعايباي
تىلىڭنەن-اق يمەنىپ،
ءجۇر عوي سەنى سوعا الماي»، —

دەگەنى تىلەمىستىڭ قىلىقتارىنا وتە رازى بولعاندىعىنان ايتىلعان ولەڭى. جامبىل ايتسا ايتقانداي، تىلەمىستىڭ ءتىلى ۋداي اششى ەدى. قاسقاراۋ نوعايباي بىردە تىلەمىسكە مەنى جامانداشى دەپتى.

«ىسىمايىل، تۇلكى قاجى قاتارىڭىز،
دۋلاتتىڭ قارياسى اتاندىڭىز.
قاتارىڭنىڭ ءبارى دە قاجى بولدى
ۇرلىقپەنەن اعاردى-اۋ ساقالىڭىز»، —

دەپتى، «مەنى ايتتىڭ عوي، ەندى اسەلدى ولەڭ ەتشى»، — دەگەندە:

ءبىر قىز بايسەيىتتىڭ اسەل دەگەن
اياعىن اقساي باسىپ اسەمدەنگەن.
شىنى بىرگە قاتارعا ۇستاعان سوڭ
اسەلىڭ سونان كەيىن باسەڭدەگەن»، —

دەپتى. ونىڭ ءتىلى وسىنداي اششى ەكەن.

تىلەمىس دۋلاتتىڭ تىلەۋعابىل دەگەن اتاسىنىڭ بالاسىنا (بۇل ءامىر اقىننىڭ ەلى جانە جامبىلدىڭ قانىمجان دەگەن كىشى ايەلىنىڭ توركىنى. وسى كۇن سامسى كولحوزىنا قارايدى) كەلىپ وتىرسا، ۇسەرباي دەگەن باقسى ءتاۋىپ بار ەكەن، سەيپىلدا دەگەن ءبيى بار ەكەن. وسى ەكەۋى دە ساقاۋ ەكەن. تىلەمىس وتىرىپ «قاسيەتىڭنەن اينالايىن تىلەۋعابىل - اي. باقسىسى دا، جاقسىسى دا ساقاۋ، ايتەۋىر، يتتەرىڭ ءتۇزۋ ۇرەدى ەكەن»، — دەپتى. تاعى سول تىلەۋعابىلدىڭ ءبىر تويى بولىپ، تىلەمىس سول تويعا كەلگەن. بوكەي دەگەن ورتا مالدى كىسىسىنە ەلدىڭ ءبارى قول بەرىپ «قاجەكەلەپ» امانداسىپتى. تىلەمىس ول بوكەيدىڭ قاجىعا بارماعانىن بىلەدى دە، سۇرايدى.

«بۇل كىسى انا جىلى ەلگە كەلگەن ءبىر قوجاعا ءتورت قوي بەرىپ، بەدەل قاجى بولعان»، — دەپتى بىرەۋ وتىرىپ.

«تۋ، ايت دەسە، جۇگىرەر تارعىل تازى،
مۇڭايتادى جىگىتتى مالدىڭ ازى.
قاڭعىپ كەلگەن قوجاعا ءتورت قوي بەرىپ،
اڭىراقايدىڭ اڭعارىنان تاۋىپ العان بەدەلقاجى»، —

دەگەندە ەل دۋ كۇلىپ، بوكەي ىزا بولىپ، مەنىڭ نيەتىمدى كەلەكە ەتتىڭ دەپ، توپتان كەتىپ قالىپتى.

تىلەمىس بىردە الماتىعا كەلە جاتىپ تايتورى ەلىندەگى ءسات بولىستىڭ ۇيىنە قونىپتى. ءساتتىڭ جوڭىشقاعا بايلانعان ءبىر جاقسى اتى قىلتىقتاپ تۇر ەكەن. تىلەمىس ونى كورەدى دە ءجۇرىپ كەتەدى. سىرتىنان سۇراستىرىپ، ءساتتىڭ جاتقان ۇيىنە كەلىپ، بىرگە قونادى. تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، تىلەمىس قىنىنداعى پىشاعىن الىپ ءوز قىنىنا سالىپ، ءوزىنىڭ پىشاعىن الىپ ءساتتىڭ قىنىنا سالادى. ءسات كورىپ، «مۇنىڭ نە» دەسە، مىناۋ ءبىر قوجان پىشاق ەدى، مەنەن گورى ساعان لايىق. سونان سوڭ ادەيى اۋىستىرىپ وتىرمىن»، — دەپتى. ءساتتىڭ ويىندا ەش نارسە جوق. تىلەمىس ءوز بەتىمەن كەتەدى.

تىلەمىس الماتى جاقتان قايتىپ ساتتەن بۇرىن ونىڭ ۇيىنە كەلىپ قونادى. تاڭەرتەڭ ءساتتىڭ بايبىشەسىنە كورسەتىپ: «مىنا پىشاقتى تانيسىز با؟ — دەپ سۇرايدى. قاتىنى تاني كەتەدى. «ءساتتىڭ مىنا اتىنىڭ مايىن سۇراپ ەدىم، ماعان بەردى. اشەيىن اۋىز ايتقانعا بەرمەس دەپ، مىنا پىشاعىن بەلگىگە بەرىپ جىبەردى»، — دەيدى. قاتىنى تىلەمىس الدايدى دەپ ويلاي قويمايدى، سەنەدى. اتتى تىلەمىس ءمىنىپ كەتەدى. ءسات ۇيىنە كەلگەن سوڭ سانىن ءبىر-اق سوعادى.

ءبىر استا ءسۇيىنباي اقىننىڭ بالاسى مايلىباي بار، شاپىراشتىنىڭ ءبىرسىپىرا اتقامىنەر كىسىلەرى تۇرعاندا، تىلەمىس كەلىپ سالەم بەرىپ، بارىمەن قول ۇستاسىپ امانداسادى. «مايلىبايجان ەكەن عوي، بۇل جۇمەكەمنىڭ بالاسى عوي. جۇمەكەمنىڭ ءجونى باسقا كىسى عوي»، — دەگەندە-اق، مايلىباي توپتاپ جىلجىپ شىعىپ جونەلەدى. ويتكەنى تىلەمىستىڭ بۇلدىرگەلى تۇرعانىن بىلەدى.

تىلەمىستىڭ جۇمەكەم دەپ تۇرعانى ءسۇيىنبايدىڭ جۇماق دەگەن اعاسى بولعان ەكەن. ول كىسى اۋسارلاۋ، بەتىمەن ءجۇرىپ كەتەتىن، قيسىق بولسا كەرەك. ەكەي مەن ەسقوجانىڭ اراسىندا جەر داۋىنان تاعى ءبىر ۇلكەن جانجال شىعادى. ەكى ەل مال الىسىپ بارىمتالاسادى، جانجالعا ۇشىراپ، مالدارىن ساق باعىپ، ءتۇن بولسا بار ازاماتتارى جاراعان اتتى ءمىنىپ، ات ۇستىندە بولادى. وسى كەزدە ءسۇيىنباي ءبىر جاقتان كەشىرەك كەلىپ، اتىن سۋىتىپ قويادى دا، ەل جاتار كەزدە جىلقىعا اپارىپ قوسىپ كەل دەپ، جۇمىقتىڭ جىگىت بولىپ قالعان بالاسىن جۇمسايدى. بالا اتقا جايداق مىس سالىپ، اۋىلدىڭ قاسىندا جاتقان جىلقىعا تايانىپ كەلگەندە، جىلقىشىمەن ويناعىسى كەلگەن بە، بارىمتاعا كەلگەن ەسقوجانىڭ كىسىسى ەكەن دەپ، جىلقىشىلار تۇرا قۋىپ، بالانى جابىلا ۇرىپ جىبەرەدى. بالا ءجونىن ايتۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەي قاباتىنىنان تيگەن سويىلعا جىعىلىپ، ءتىل تارتپاي ءولىپ كەتەدى.

بالانى، اتتى تانىعان سوڭ، جىلقىشىلار اۋىلعا حابار بەرەدى، ءسۇيىنباي «قۇداي قازاسى» دەپ بالانىڭ جابدىعىن ءوزى ۇستاپ، قويادى. جۇمىق: «جىلقىشىلاردان قۇن اپەر، ادەيى ۇرىپ ءولتىردى»، — دەپ ءسۇيىنبايعا كونبەيدى. ءسۇيىنباي جۇمىقتىڭ ايتقانىن ىستەمەيدى. «مەنىڭ بالامدى قۇنسىز جىبەردىڭ»، — دەپ ءسۇيىنبايعا وكپەلەپ جۇمىق قاسكەلەڭدەگى ورىس قالاسىنا كەشىپ بارىپ، شاشىن قويا بەرىپ، مۇرتىن باسپاي، بۇرىنعىشا ايتقاندا، شوقىنادى. ەتىگىنىڭ وكشەسىن ءبىر قارىس بيىك قىلىپ سالدىرىپ، بوركىنىڭ تورت سايىن تورت ءتۇرلى نارسەمەن تىستاتىپ، بەلبەۋىنە قانجار بايلاپ، بەتىمەن ءجۇرىپ، ەلگە جولاماي كەتەدى. تىلەمىستىڭ ايتىپ تۇرعان جۇمەكەم دەگەنى — وسى جۇمىق. ول كۇندە شوقىندى دەگەن قانداي ۇلكەن اۋىر ءىس.

«ەلگە قايت، سۇيەككە ءمىن قىلما»، — دەپ سارىباي دا، ءسۇيىنباي دا سان رەت بارادى. ءبىراق جۇمىق قايتپاي قويادى. ءسۇيتىپ جۇرگەندە جۇمىقتىڭ بەيقۋات دەگەن جالعىز قىزى بار ەكەن، بوي جەتەدى. «ءبىر ورالسا، قىزىنا ورالار»، — دەپ، سول قىزىن وزدەرى كىسى سالىپ، ءبىر قازاق جىگىتىنە الىپ قاشقىزادى. جالعىز قىزىن الىپ قاشىپ العان جەرگە باسقا ەش نارسە ىستەي الماي، قاسكەلەڭ قاسىنداعى جانتۇگەل دەگەن جىگىتكە:

«ۇيدە مە ەكەن، تۇزدە مە سەمىز قارا (سارىباي)،
جانتۇگەل، پىسىق جىگىت ىسكە جارا.
سوزىنە جادىگويدىڭ سەنبەيمىن عوي،
جادىگوي ەلدى جەگەن ءجۇزى قارا (جادىگويى ءسۇيىنباي ەكەن).
بەيقۋات جان، وسى ماعان جوق، مەن ساعان جوق،
اراسى ەكى دۋلات جايناعان جوق.
بازاردان ەرتە كەتىپ، كەشكە كەلسەم،
اق سىرماق توردە جاتىر، بەيقۋات جان جوق»، —

دەپ ولەڭ ايتادى. جانتۇگەل سارىبايعا كەلىپ جۇمىقتىڭ وسى ولەڭىن ايتقان سوڭ، ءوزى كەلگەن بە، كىسى جىبەرگەن بە، سوزگە ءتۇسىندىرىپ كوشىرىپ الىپتى. كوپكە دەيىن شاشىن الدىرماي، مۇرتىن باستىرماي قيسىق جۇرىسپەن جۇرگەن ەكەن (ىبىرايىم ايتۋىنان).

تىلەمىس بار، قاسقاراۋدىڭ كوپ كىسىسى قاراقوڭىزداعى دۇنگەنگە بارادى. ۇيتكەنى قاسقاراۋ ەلىنىڭ ءبىر جىگىتى كاسىپ ىزدەپ ءجۇرىپ قاراقوڭىزدا قازا بولادى. ونى دۇنگەندەر ۇرىپ ءولتىردى دەگەن وسەك شىعادى. قاسقاراۋ كىسىلەرى وسى جىگىتكە قازاقشا قۇن سۇراپ بارادى. قىرعىزدىڭ ءبىر اتقامىنەر جىگىتى قازاقتارمەن قالجىڭداسىپ وتىرىپ: «سەندەر دە ەرىككەن ەكەنسىڭدەر، شولدەپ ولگەن كىسىلەرىڭە قۇن سۇراپ شۇباپ جۇرگەندەرىڭ نە؟» — دەيدى. تىلەمىس جۇلىپ العانداي: «ءبىز شولدەپ كىسىگە قۇن سۇراپ كەلىپ وتىرعانىمىز جوق، شولدەگەن كىسىگە مۇسىلماندىق ەتىپ اۋزىنا سۋ تامىزبادىڭ دەپ اعايىندىق بازىنا ايتىپ، وزدەرىڭە سىناتقالى كەلىپ وتىرمىز. ال وزدەرىڭ سۋسىنى قانىپ ولگەن باراقبايدىڭ قۇنىن داۋلاپ، تۇرداحۋننىڭ ەكى ءجۇز ەركەك قويىن قىرىپ الىپ ەدىڭدەر عوي، سودان ەرسى مە؟» — دەگەندە، الگى جىگىت ۇندەمەي قالىپتى. ۇيتكەنى باراقباي دەگەن قىرعىز بوزاقۇمار، اراققۇمار بولسا كەرەك. اراق ءىشىپ قىسقى سۋىقتا تۇرداحۋن دەگەن وزبەكتىڭ قوراسىنىڭ قاسىنا كەلىپ جىعىلىپ ءولىپ قالسا، سونى قىرعىزدار سىلتاۋ قىلىپ، تۇرداحۋننىڭ قىرعىز ىشىنە قىستاتا قويعان 200 قويىن قىرىپ العان ەكەن عوي. تىلەمىس وسىنى ايتىپتى.

تىلەمىس قاسىندا ءوزى ءتاۋىر كورەتىن ءبىر جولداسىمەن ءبىر جەردەن ەل قىدىرىپ كەلە جاتىپ، جولداسىنىڭ ۇزاتقان اپاسىنىڭ ۇيىنە كەلىپتى. كۇن ەڭكەيىپ قالعان ەكەن. جولداسى وسى ۇيگە قونايىق، ءبىر سەمىز بيە سويعان، قازى اسادى دەپتى. ەندەشە، قونايىق دەپ توقتاپتى. ءۇي يەلەرى تىسقا شىققان ءبىر ارەدىكتە تىلەمىس قازاننىڭ قاقپاعىن كوتەرىپ جىبەرىپ ەتتى كورىپتى دە، ورنىنا وتىرىپتى. الدەن ۋاقىتتا ءۇي يەلەرى كەلىپ وتىرعان كەزدە، جولداسىنا:

قازى اسىپ بەرەدى دەيسىڭ اپام ماعان،
اپاڭ جامان كىسى ەكەن جاپاڭداعان.
قايدان ساعان قازى اسسىن باۋىرىم دەپ،
اۋەلدەن جاقسى كىسى اتانباعان»، —

دەپ قويا بەرىپتى. سوندا اپاسى ۇيالعاننان قازى سالىپ، ەتتى قايتا اسىپتى. ول كەزدە ۇزىناعاشتاعى ميليسيا ابرۋشكا كوبزيەۆ دەگەن ورىس جىگىتى ەدى. ول سول ۇزىناعاشتىڭ تۇرعىنى، سول ماڭداعى ەلدەرمەن اعايىن بولىپ كەتكەن تامىر - تانىسى، قوجابەرگەن تايتەلىنىڭ نوعايبايىمەن جاقىن. ول كوبزيەۆتى سالىپ، سول ارقىلى مەنى مۇقاتپاق. ماعان دا جان كەرەك، مەن شاۋىپ جامبىلعا كەلدىم. ءسىز مەنى مىنا جەردەن قۇتقارىڭىز دەپ. جامبىل مەنى ولەڭمەن قۇتقاردى.

ءبىر مال سويعىزىپ، جامبىلدى العىزىپ، جامبىل شاقىرادى دەگىزىپ كوبزيەۆتى شاقىرتتىق، ول قازاقشا ءتىلدى جاقسى بىلەتىن. وعان جامبىل ولەڭ ايتىپتى:

«قايمولدا ەل باققان ەدى،
قوجابەرگەن مال باققان ەدى،
ەكەۋىنە سول كاسىپتەرى جاققان ەدى.
بۇلاردى اۋرەلەمەي، ەكەۋىن دە
بوسات، ەلىنە قايتسىن»، —

دەدى كوبزيەۆ جامبىلدىڭ سول ءسوزىن سىيلاپ ءبىزدى قايتاردى. جامبىل مەنى ولەڭمەن ءبىر قىسىلعاندا قۇتقارىپ ەدى. ەگەر جاكەڭ بولماعاندا، ەل جۋاندارى مەنى ول جولى جوعالتپاق ەدى»، — دەپ قايمولدا ءوزى ايتتى.

جامبىلدىڭ ءبىر جاقسى كەرىپ ايتاتىن اڭگىمەسى شەشەن، ۇسەن دەگەن ەكى قۋ جىگىتتىڭ اڭگىمەسى ەدى»، — دەيدى ۇمبەتالى.

شەشەن ۇسەن دەگەن شاپىراشتى ىشىندە ايقىم دەگەن اتا ەكەن، ونىڭ ىشىندەگى قوڭىرجامان دەگەن اتاسىنىڭ بالاسى. تۇرگەن دەگەن جەردەگى باتتال قازىعا ءسىڭىپ، سونىڭ قولىندا بولعان.

جامبىلدىڭ ورتا جاسقا كەلىپ قالعان كەزىندە تۇرگەندەگى، ەسىكتەگى ەكەي ەلىنە بارعاندا ۇسەنگە كەزدەسىپ، ونىڭ وتە قۋلىقشىل ەنەرىنە ءسۇيسىنىپ، قاسىنا ەرتىپ اڭگىمەلەرىن ۇعىنىپ العان.

ۇسەن ورازا ايلارىندا جاراپازان ايتاتىن، كەيدە ولەڭمەن ەل ارالاپ كەتەتىن، اقىندىق ونەردەن دە ساۋ قۇرالاقان بولماعان.

ۇسەن ەرتەرەك كەزدە البان ىشىنە بارىپ ورازا ايىندا جاراپازان ايتادى. ءبىر ۇيگە كەلىپ جاراپازان ايتىپ، قونىپ وتىرعاندا، ءۇيدىڭ يەسى: «سەن مۇنىمەن نە وندىرەسىڭ، سەن قىزىل بورىك ساعامان باتىرعا بارىپ جاراپازان ايت، كوڭىلى تۇسسە، ءبىر ات قالاي مىنگىزبەس ەكەن ساعان»، — دەيدى. ۇسەن ساعاماننىڭ اۋىلىن سۇراپ الىپ ىزدەپ كەلسە، ەل اۋزىن اشىپ بولىپ قالعان ەكەن. ساعاماننىڭ ءۇيى قايسى دەپ سۇراسا، بىرەۋ ءبىر قاراشا جىرتىق ءۇيدى كورسەتەدى. الگى ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ سىعالاسا، بىرەۋ وتقا قاقتانىپ قىزدىرىنىپ جاتىر ەكەن.

— ءۇيىڭ-ۇيىڭ ءۇي ەكەن،
ءۇيدىڭ كوركى شي ەكەن.
قول ماقپالداي قۇلپىرعان،
بوي بەرمەستەن جىرتىلعان،
قاي سورلىنىڭ ءۇيى ەكەن.
شۇرىق-شۇرىق تەسىلگەن،
نەمەنەگە ءماز بولىپ،
وت باسىندا كوسىلگەن.
قاق ايرىلعان ەسىگىڭ،
ءبىر قۇرىعان قۋسىڭ-اۋ،
قۇرىپ قالعان نەسىبەڭ،
قارت بۋراداي جاراعان،
سانىن وتقا قاقتاعان،
بۇتىن وتقا تاپتاعان،
بوز تۋىرلىق جاپپاعان.،
ولگەندە يمان تاپپاعان،
الگى اتا-باباڭنىڭ اۋىزى،
مىرزاسى وسى ما ەدى،
Aت بەرەدى دeپ ماقتاعان.
مۇحامبەت ايتىپ وتكەن جاراپازان»، —

دەپ داۋسىن باياۋلاتا بەرگەنىندە: «ۇستا مىنا ءيتتىڭ بالاسىن!» — دەپ باعاناعى وتقا قاقتانىپ جاتقان ەڭگەزەردەي قارا كىسى تۇرا جۇگىرەدى. ۇسەن اتقا قامشى باسىپ، تاۋعا قارسى شاۋىپ ارەڭ قۇتىلادى. سويتسەم، ول ساعامان باتىر ەكەن. ۇسەكەڭ وسىنداي ءبىر قۋلىعى ۇستاپ كەتىپ، ءتىلىن تيگىزىپ، ءولىپ قالا جازداپتى. ونىڭ جۇرگەن جەرى دۋمان ەدى. كەلگەن ءۇيىنىڭ كۇلكىدەن اۋزىن جيعىزبايتىن ەدى. جامبىل ءوزى دە ونىڭ قۋلىعىن ايتقاندا شىنداپ كۇلەتىن. تاعى دا سول ۇسەننىڭ اڭگىمەسى. الباننىڭ باقاي دەگەن اتاسىنىڭ ىشىندە باقتاي دەگەن ۇستا بار ەكەن. ول ۇستا تاز ەكەن. سوعان كەلىپ جاراپازان ايتىپتى:

— باقايداعى باقتاي تاز،
قاق توبەسى تاقتاي تاز.
اساۋى مەن قاشاعان،
اپىراۋ، باقا، ءسىزدىڭ
ساماي شاشىڭىز نەعىپ بوساعان؟
مەنىڭ وسىنداي جامان سوزدەن اۋزىم پىسكەن،
ايتام دەپ جاراپازان كەلىپ تۇسكەم.
بوركىڭدى باسىڭداعى ءبىر المايسىڭ،
سەنى تاپقان قۇداعيدىڭ استى ىستىق پا،
باسىڭنىڭ ءجۇنى نەعىپ ءجيدىپ تۇسكەن؟
مەن سەنىڭ جومارتتىعىڭدى تۇرمىن سىناپ،
ءسوزىمدى تالاي حالىق تىڭدادى ۇناپ،
ءوزىڭدى اتاقتى ۇستا دەگەننەن سوڭ،
كeپ تۇرمىن قوي، قوزى ەمەس كەزدىك سۇراپ، —

دەگەندە ۇستا:

— «شىراعىم، ولەڭىڭدى توقتات، مىنا كەزدىكتى ال»، — دەپ ءبىر كەزدىك الىپ شىقتى. «ءوزى ءتىپتى ءبىر ارلى تاز ەكەن»، — دەپ ەلدى كۇلدىرۋشى ەدى. ۇسەندى از كۇن ەرتىپ جۇرگەندەي باسقا ۋاقىتتا ءتىپتى كۇلىپ كورگەن ەمەسپىن دەۋشى ەدى جاكەڭ. ۇسەننىڭ ءبىر ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ تۇرا قالىپ:

— بەرەرىنە ماي بەرگەن،
بەرمەسىنە شاي بەرگەن.
كەشىكتىرىپ جاي بەرگەن،
وسى ۇيدەگى سارى جەڭگەم امان با؟ —

دەگەندە، ايتقانىنداي الگى ۇيدەن ءبىر سارى ايەل ءبىر تاباق قۇرت الىپ شىعىپ سالىپ بەرەدى. ۇسەن:

اۋىلىن ايماعىمەن ساقتا،
قازانىن قايماعىمەن ساقتا!
تۇيەسىن تايلاعىمەن ساقتا! —

دەپ باتا بەرىپ:

— بەرەرىنە قۇرت بەرگەن،
بەرمەسىنە سىرت بەرگەن،
اناۋ ۇيدەگى قارا قاتىن امان با؟ —

دەگەندە، «اپىراۋ، مىنا كىسى قارا جەڭەشەمنىڭ مىنەزىن قايدان ءبىلىپ قويعان؟» — دەپ كۇلىپ جىبەرىپتى. «ۇسەن سونداي تاپقىش، ادامنىڭ قۋ ءتىلدىسى»، — دەپ كۇلەتىن ەدى.

جامبىلدىڭ ءبىر ەرەكشە جەرى ەل اۋزىنداعى سوزگە، وسىنداي مەرگەن ايتىلعان قۋلىق سوزگە وتە قۇلاق قويىپ، ۇعىپ الىپ، ءوزى قايتا ايتىپ بەرۋشى ەدى: «وسىنداي ءسوزدى ۇلگى ەتىڭدەر. ەلگە ءسوز ايتقاندا وسىنداي ءبىر جاعىنان كۇلدىرە، ءبىر جاعىنان كۇيدىرە ايتۋ كەرەك»، — دەۋشى ەدى. «ۇسەندى مەن ءوزىم دە كوردىم. 1921 جىلى تۇرگەندە ۇيىنە كەز كەلىپ قوندىق. ءبىر ءتۇن ولەڭىن، وسى سياقتى اڭگىمەلەرىن ايتىپ كۇلكىدەن اۋىز جيدىرمادى. سول جىلداردا ۇسەن 70 جاسقا كەلگەن قارت ەدى. ءقازىر ولگەن دەپ ەستىدىم»، — دەيدى ۇمبەتالى.

جامبىلدىڭ ءوزى تۇستاس اقىنىندا وتە تاپقىر كورەتىن اقىنى دۋلاتتىڭ سامبەت رۋىنان شىققان قۋاندىق اقىن ەدى. اسىرەسە قۋاندىقتىڭ ءۇش اعايىندى كوسە جىگىتتەرگە ايتقان ولەڭىن ايتىپ، كەسە كىسىنى كورگەندە مىسقىلداپ، كۇلىپ وتىرۋشى ەدى.

— جول اناسى تۇياقتان،
سۋ اناسى بۇلاقتان،
ءسوز اتاسى قۇلاقتان،
ال سوعايىن، سوعايىن،
ىرامادان، ىرعاقتان،
ەدىل، جايىق، نۇراقتان،
الشىن، جاپپاس، تۇياقتان،
ولاي ەمەس، بۇلايدان،
سۋ اتاسى لايدان.
بىرەۋ جالعىز، بىرەۋ كوپ،
بىرەۋ جارلى، بىرەۋ بەك،
ونىڭ ءبارى قۇدايدان،
قۇماي شىعار تازىدان،
مەن قۇلانشى — قازىدان.
ءبىر پارا جاندى الدى عىپ،
ءبىر پارا جاندى جارلى عىپ،
ءبىر پارا جاندى جوق قىلىپ،
ءبىر پارا جاندى توك، قىلىپ،
شەرنەۋىشتە جازىلعان.
ارعى اتاڭ بولعان جانىستان،
اۋزى كەرە قارىستان،
دۇشپاندى جەڭگەن، الىسقان،
استىعى ءتاۋىر دەگەنگە،
ىزدەپ كەلدىم دابىستان.
وسى وتىرعان تورتەۋمىز،
تورتەۋمىز دە كوسەمىز. –
كوسە عىپ تاپقان شەشەمىز.
مال مەن باستى كوپ بەرىپ،
سونان جەتەر ەسەمىز.
سوڭعى كوسە مەن ەدىم.
اۋەلگى كوسە سەن ەدىڭ،
استىعى ءتاۋىر دەگەنگە،
الىستان ىزدەپ كەپ ەدىم،
كوسەدەن كوسە قۇر كەتسە،
باتىر قايتىپ ءجون دەدى.
بەرمەس كوسە سەن ەمەس،
الماس كوسە مەن ەمەس.
كوسەدەن كوسە قۇر كەتسە،
باتىرەكە، ءجون ەمەس.
كۇندە جىگىت دەسەك تە،
سۋالدى عوي ۇرتىمىز،
قاشقان قويان سىقىلدى،
تىقىرايىپ مۇرتىمىز.
قاتىن بايعۇس تاڭ كورەر،
اشالى قارا باقاندى.
ساۋدەگەرلەر تاڭ كورەر،
وركەشى بيىك اتاندى.
قىزدار بايعۇس تاڭ كورەر
اۋىلعا كەلگەن باقالدى،
كوسە بايعۇس تاڭ كورەر،
ساۋكەلە قارا ساقالدى.
بۇل ءسوزدى مەن ايتقام جوق،
بۇرىننان قالعان ماقالدى، —

دەپ ۇمبەتالى جامبىلدىڭ ءتاۋىر كورەتىن اقىندارىنان ايتاتىن وسىنداي قيسىق ولەڭدەرىن كوپ ايتادى.

«جامبىل اسىرەسە اقىنداردى وزىنە جاقىن كورىپ، ولاردى وڭدىرماي قاتتى قالجىڭ ەتۋشى ەدى. جامبىلمەن ەرتە جولداس بولعان، ءارى زامانداس، ءارى اقىن شاكىرتى بولعان — ەسقوجا رۋىنان شىققان ءومىرزاق اقىن قارعابايەۆ. بۇل كىسىنىڭ ءوزى قارا كىسى، كىشىرەك، شوقشا ساقالى اپپاق بولىپ اعارعان ەدى. سونى كەرىپ جاكەڭ: «تاۋتەكەنىڭ ساقالىنداي، نەمەنە، ساقالىڭ شۋشاڭداپ كەتكەن»، — دەۋشى ەدى.

كەنەن كەيىنگى كەزدە كەلىپ ءبىر سالەم بەرىپ، باسىنداعى بوركىن العاندا، «باسىڭ نەمەنە، ءتۇز تۇيگەن كەلساپتىڭ باسىنداي بوز الا بولىپ كەتكەن»، — دەپ ءبىر كۇلدىردى. ءبىر كۇنى ءوزىنىڭ ساقالىن ۇستاپ وتىرىپ: «مەنىڭ ساقالىم قۇرتقا مالعان اعاش كۇرەك سەكىلدى بولىپتى - اۋ»، — دەپ جاتىپ كۇلدىردى.

دۋلات ىشىندە بابا رۋىنان شىققان ەسداۋلەت اقىندى ءبىر كەلگەندە: «سۋىق توبەنىڭ سۋىر اڭدىعان قوڭىر الا بۇركىتى سياقتى قوپايىپ قايدان كەلدىڭ؟» — دەپ جاتىپ كۇلدىردى.

ءوزىنىڭ 75 جىلدىعىن تويلاپ جۇرگەن كەزدە، شىمكەنتتەن ورىنباي اقىن كەلىپ وزىنە امانداسىپ وتىرعاندا، كىشكەنە ولەڭ ايت دەپ، بولماي ايتقىزدى. ورىنبايدىڭ داۋسى جىڭىشكە كىسى، ءوزى شارىلداپ سويلەيتىن ادام. سوعان: «بۇرىن دا داۋىستى ەمەس ەدىڭ، تاپ تاۋ قۇدىرەت سياقتى بولىپسىڭ توي»، — دەپ ءبارىمىزدى كۇلدىردى. 1943 جىلى كيروۆ كولحوزىنا كەلىپ، ونان ءبىزدىڭ ۇيدە وتىرعاندا بۇرىنعى ايقىمنىڭ ءوزىن كورگەن شالدارىنان ءبىرسىپىرا كىسى كەلىپ، سوندا ابدىمان دەگەن شال كەلىپ سالەم بەرىپ امانداسىپ وتىردى. ول ءوزى سىرىڭكە قارا كىسى ەدى، ساقالى اپپاق ەدى. جاكەڭ ودان جاسىڭ قانشادا دەپ سۇرايدى. ول 55-تەمىن دەپ ەدى، «..... ۇرايىن، الدەن نە كەرىندى، باسىن ۇنعا تىققان قارا مىسىق قۇساپ»، — دەپ كۇلدىردى.

1922 جىلى ۇزىناعاشتا ءبىر ۇلكەن جينالىس بولىپ، سوندا اقىندار دا بولدى، جامبىل دا بار ەدى. سول كەزدە ۇزىناعاشتا ميليسيادا قىزمەت ىستەيتىن پۇشىق جۇمىق دەگەن كىشىرەك ءبىر بەلسەندى جىگىت بار ەدى. الگى جينالعان ەلگە ولاي ءجۇر، بىلاي ءجۇر دەپ اتپەن شاۋىپ دامىل بەرمەدى. سوندا جامبىل: «مىنا «ساراتان زاۋزا قۇساپ دارىلداعانىڭ كىم؟ — دەپ ەلدىڭ شەك-سىلەسىن قاتىردى.

ماقىش رايىمبەك بالاسى — ءارى بالۋان، ءارى اقىن، جاكەڭنىڭ ەڭ جاقىن كورگەن ادامى. ول ءوزى كوبىنە دەمىن اۋزىنان الاتىن اڭساعاي زور دەنەلى كىسى ەدى. سونى: «كوكۇرايىن»، — دەپ وتىراتىن.

وزىنە حاتشى بولىپ جۇرگەندە قالماقان اقىندى ازىلدەپ: «شەمىرشەك بولعان جىلقىداي تاناۋىڭ شەلتيىپ كەلدىڭ بە؟» — دەپ ءبىر وتىرعاندا كۇلدىرىپ ەدى»، — دەيدى ۇمبەتالى. جاكەڭنىڭ اۋزى قالجىڭعا، ادامنىڭ بويىنداعى، ىسىندەگى ءمىنىن ايتۋعا شەبەرلىگىن ايتىپ:

جامبىل وزىمەن سويلەسىپ اڭگىمەلەسكەن، ىستەس بولعان كىسىنىڭ قاندايى بولسىن ءبىر سىن تاقپاي، سونىڭ ءبىر كىسى كۇلەتىن مىنەزىن ايتپاي قالمايدى ەكەن. مۇنى ءبىر عانا ۇمبەتالى ەمەس، ادامداردىڭ ءبارى ايتادى.

ءوزىنىڭ اۋىلىنداعى ءارى جاقىن ىنىلەرى جارتىباي قىرىقباي بالاسىن «سۋىر سياقتى ءارى جالتاق، ءارى باقىراۋىق، كەيدە «اسىراندى جاپالاق سياقتى قاۋدىراپ» دەيدى ەكەن. جامبىل كەيىنگى كەزدەردە سوۆناركومنىڭ بولنيساسىنا كەلىپ جاتىپ، ەمدەلىپ ءجۇردى. سول بولنيسانىڭ ديرەكتورى ەراستوۆ دەگەن دارىگەردى كورگەندە: «مىنا تورەڭنىڭ ءجۇرىسى قالاي، ۇشۋعا جاقىنداعان ۇيرەكتىڭ بالاپانى سياقتى تەڭسەلە باسىپ»، — دەيدى ەكەن. ۇيتكەنى ەراستوۆ قول-اياعى قىسقالاۋ، جۇرگەندە تەڭسەلە باسىپ جۇرەتىن ادام ەدى.

ءوز ەلىندە شىنىباي دەگەن جىگىت بەت-اۋزى سوپاق ەكەن، جانە ءبىر جاعىنا قاراي بەيىمدەۋ ەكەن. سونى جاكەڭ ءبىر كۇنى كەرگەندە: «قيسىق وسكەن كارتوشكا قۇساعان نەمە ەكەن عوي»، — دەپ وتىرعان ەلدى كۇلدىرىپتى.

ءوزىنىڭ نەشە جىل قاسىندا بولعان دوكتورى دوسىمبەكتى «قالجاعا سويعان قويدىڭ مۇجىعان مويىن ومىرتقاسى قۇساعان ەنەڭدى...» — دەيدى ەكەن.

ءوزىنىڭ العاداي دەگەن بالاسىن: «بورباس جەردەن شىققان بۇزاۋباس قۇساعان ەنەڭدى...» ءوزىنىڭ جاقىن اعايىندارى يبرايىم باسىمبەت بالاسىنا (بۇل قارت شەجىرە كىسى): «قۇرت، ايران ۇرلاپ ىشكەن كىسى قۇساپ نەمەنە مۇرتىڭ اپپاق بولىپ كەتكەنسىڭ» — دەپتى.

ءوزىنىڭ بالاسى اققۇلىنى: «ىڭىردە ۇشقان قارا قوڭىز قۇساعان دارىلداعان ەنەڭدى ۇرايىن» دەيدى ەكەن. ءوزىنىڭ اعاسىنىڭ بالاسى ءساني تەتەي بالاسىنا: «ۇزاتاتىن قىزدىڭ جارما شىمىلدىعى قۇساپ، نەمەنە اۋزىڭ ىرباڭداپ ءبىر ورىندا تۇرمايدى عوي»، — دەيدى ەكەن.

ءوزىنىڭ شوبەرە ءىنىسى جانە وزدەرىنىڭ كولحوزىنىڭ پرەدسەداتەلى تۇراپ مىرجييەۆقا: «سۋىق باس تورعايدىڭ ءمۇيىزى قۇساپ مۇرتىڭ شەلتيىپ ءتۇر عوي»، — دەيدى ەكەن. ءوز اۋىلىندا جاقىن اعايىندارىنىڭ ءبىرى ءابىل دەگەن جىگىتتى: «سۋداعى مايقوڭىز قۇساپ جىپىلداعان ەنەڭدى ۇرايىن»، — دەيدى ەكەن.

ءوز اۋىلىنداعى زامانداس قارتتىڭ ءبىرى دەمەقۇل تاڭسىق بالاسىنا ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن ۇيىنە كەلىپ سالەم بەرگەندە: «اياعىن تۇساعان قارا بۋرا سياقتى ماتالىپ قايدان كەلەسىڭ»، — دەپتى. دەمەقۇل تۇساعان مالداي مالتىعىپ جۇرەتىن كىسى ەكەن.

تاعى سول ءوز اۋىلىنىڭ ءبىر جىگىتى قاسەن شىمىرباي بالاسى بالپىلداپ كوپ سويلەيتىن جىگىت ەكەن. سول كەلىپ ءبىر كۇنى اۋىزى تيىشتىق تاپپاي سويلەپ وتىرىپتى: «وسىراق قوڭىز قۇساپ نەمەنە بالپىلداپ وتىرسىڭ؟» — دەپتى.

ءوز اۋىلىنىڭ جولاشار راحماتجان بالاسى دەگەن جىگىتكە: «شالا تۇلەگەن شابدار جىلقى قۇساعان ەنەڭدى ۇرايىن، نەعىپ كەرجاعالدانىپ وتىرسىڭ»، — دەپتى. ول شيكىل سارى كىسى ەكەن.

وزىمەن زامانداس تويباي دەگەن شالدى: «كارى جىلىكتىڭ قۇرىعى قۇساعان ەنەڭدى ۇرايىن»، — دەيدى ەكەن. ۇزىن بويلى ەڭكەيىپ جۇرەتىن كىسى ەكەن.

ءوز اۋىلىنىڭ ادامى نۇربەك دەگەن كىسىگە، بۇكىرەيىپ جۇرەتىن كىسى ەكەن: «تىشقان اڭدىعان مىسىق قۇساپ، جاۋىرىنىڭدى قۇرجيتىپ قايدان كەلەسىڭ؟»، — دەپتى.

ءوزىنىڭ قوجاش دەگەن ولگەن اقىن بالاسىنىڭ ايەلى پاتيمەنى: «ورىستىڭ اسىراندى الا قازىنداي بايپاڭداعان كەلىن»، — دەيدى ەكەن.

ءوز اۋىلىنىڭ ادامى التاي سارى بالاسى دەگەن جىگىتتى: «ورىستىڭ شالا يلەگەن بىلعارىسى قۇساعان شاندىر - شاندىر بولعان نەمە، وڭباي كەتىپتى عوي»، — دەيدى ەكەن.

ءوزىنىڭ بالاسى اقق ۇلىنىڭ ايەلىن: «ۇلۋ ءمۇيىز قۇساعان بەيباعىم»، — دەيدى ەكەن.

ساتىشتىڭ ايەلىن: «بيداي تەرگەن كوك كەپتەر سياقتى»، — دەيدى ەكەن. تۇراپتىڭ شەشەسى مىرجىنىڭ ايەلىن: «وق جىلانداي ىسقىرىپ وتىرعان شىعار» دەيدى ەكەن. ءوزىنىڭ قوجاكەلدى دەگەن بالاسىنان قالعان نەمەرەسى اتاكەلدىنىڭ بىلتىر تۋعان قۋاندىق دەگەن كىشكەنە بالاسىن الدىرىپ، كوزى كورمەي قالعان كەزدە، قولىمەن سيپاپ كورىپ: «جىلبىسقى قوزىنىڭ ەلتىرىسىندەي بەت-اۋزى جىپ-جىلماعاي ەكەن» دەپتى.

ءوزىنىڭ اقق ۇلى دەگەن بالاسىنان تۋعان نەمەرەسى جۇماقاندى: «سەكسەۋىل بۇراۋ قۇساعان بۇرالىپ بىتكەن نەمە»، — دەيدى ەكەن.

ءوزىنىڭ كەنجە بالاسى تەزەكبايدى: «ەكى ەنەگى تەل قارا قوزى قۇساعان ەنەڭدى ۇرايىن»، — دەيدى ەكەن.

ءوزىنىڭ نەمەرە ءىنىسى ءومىرالى جادىرا نەمەرەسىنە: «ەتىكشى قوڭىزدىڭ مۇرتى قۇساپ ەربيگەن ەكى تال مۇرتىڭدى ۇرايىن»، — دەيدى ەكەن.

جامبىلدىڭ دومبىرانى قولىنا الۋدى سيرەگىڭ كىرەگەن، السا دا تەك ءوزى كۇڭىرەنىپ ۇيدە تارتاتىن كارى جولداسىن ايرىقشا ءبىر قۋانىش قولىنا قايتا الدىرادى. ول 1925 جىلى الماتى قالاسىندا قازاقستاننىڭ اۆتونوميا العانىنا 5 جىل جانە جەتىسۋ، سىرداريا ەلدەرىنىڭ تۇركىستان ولكەسىنەن ءبولىنىپ، قازاقستانعا قوسىلعانىنا ءبىر جىل تولۋىنا ۇلكەن توي جاسالادى. بۇل تويعا جامبىلدىڭ شاكىرتتەرى كەنەن، ۇمبەتالى، ءومىرزاق، سادىبەك، بارماق، قارابەك، تاعى تولىپ جاتقان اقىندار كەلەدى. بۇل توي 1913 جىلعى وزدەرىن ءبىر ۇيگە قاماپ، پاتشانى ماقتا دەپ پريستاۆ، ستراجنيك كۇشتەيتىن توي ەمەس. توي حالىق تويى، ەلدىڭ ايەلى، ەركەگى بىردەي تويلاعان، شاپقان ات، العان كوكپار، كۇرەسكەن بالۋان، سالىستىرعان جورعا، ءبارى حالىقتىڭ ءوز مەرەكەسى. تويدى باسقارعان، ويىن-ساۋىق تىزگىنىن قولعا العاندار ەل ىشىنەن كەدەي بولىس بولىپ سايلانعان كەنەن، ماقىش سياقتى ءوزىنىڭ شاكىرتتەرى.

«ال، جاكە، بايلاردىڭ تويىندا، پاتشانىڭ تويىندا پلەندى تالاي ايتتىڭ عوي، ەندى مىنا ءوز تويىڭ بولدى، كانە، ونىڭدى ەستىرت»، — دەگەن ەلگە، اسا كوڭىلدەنىپ جىر ايتادى. ءبىراق جاكەڭنىڭ ول جىرى تۇتاس جازىلىپ الىنباعان، اۋىز ەكى ۇققان كىسى دە تۇتاس قالماعان. ءبىر كىشكەنە ءۇزىندىسى 1940 جىلى شىققان جيناعىندا بار.

1927 جىلى جازدى كۇنى پىشەن ءبولىسى شىعادى. بۇرىن بايلاردىڭ اتا مۇراسى، مۇلكى بولىپ كەلگەن جەر بولىسكە تۇسەدى. ءوز اۋىلىنداعى باي جۋاندار جىلقىباي، كۇرتىبايلاردىڭ شابىندىعى، ءومىر بويى ەسقوجا، ەكەي ناشارلارىنا قابانداي قارا تۇنەك بولىپ كەلگەن مىرزابەك كاشكە تۇقىمىنىڭ، شالتايباي قاجىلاردىڭ جەرلەرى، ات شاپتىرىم جوڭىشقا شابىندىعى بولىسكە تۇسەدى.

وسى بولىستە بۇرىن ۋىس، قۇشاق ءشوپ الىپ كورمەگەن كەدەيلەردىڭ ەسەگە قولى جەتەدى. بالا-شاعاسىمەن جاكەڭ دە تاڭداعان جەرىنەن شابىندىق قالادى. پىشەن ءبولىسى بولاردا ۇزىناعاشتا بارلىق ەل باس قوسقان جينالىس بولادى. جينالىستى قوسشى ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى باسقارادى. جەر بولىسكە تۇسەتىن بولىپ موينىنا سۋ قۇيىلعان باي، جۋاندار ىرىكتەلىپ توپتان شىعادى. سول توپتا:

«سەكسەن بىرگە جاس كەلىپ،
ءار نەمەدەن جاسقاندىق،
كارىلىك دەگەن تاقىمداپ،
ءولىم قالدى جاقىنداپ.
سۋىرىلىپ ءسوز كەلدى،
جامبىل سىندى قارتىڭنان.
مۇنشا جاسقا كەلگەندە
نە كورىپ، نە بىلگەننەن،
ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلماي
قالسا، ۇلكەن ءمىن اقىنعا.
ەلەستەر سان بەلەستەر،
سوىڭ ءبارىن ايتقاندا،
قول جەتكىزگەن اسقارعا
ماركس، لەنين كەمەڭگەر،
جەر مەن سۋدى قولعا الىپ،
جەتىسىپ تۇر ەندى ەلىم»، —

دەپ ۇزاق جىرلايدى. («زامان اعىمى» دەگەن جىردان 1940 جىلعى جيناقتا، 109-بەتتە).

1928 جىلى بايلار كونفەسكەلەنىپ، بۇرىنعى قوسشى ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى ەڭبەك بىرىكتىرۋ سەرىگىنە ۇيىمداسادى. سول العاشقى ۇيىمداسقان كەدەي توبىنىڭ ىشىندە جامبىل دا بولادى. ءبىراق بۇل كەزدە جامبىلدىڭ قولى مالدان قۇر الاقان ەمەس.

1918 جىلدىڭ اقسۇيەك جۇتىندا كەدەيلەنىپ قالسا دا، كەڭەستىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ۇنەم ساياساتى كەزىندە تاعى دا مالدىڭ باسى قۇرالىپ قالادى.

1929 جىلى، العاشقى ەل جاپپاي كولحوزعا ۇيىمداسىپ، بارلىق كۇش مالى ورتاعا سالىنعاندا، جامبىل بالا-شاعاسىمەن جيىرماعا تارتا جىلقىنى ورتاعا بەرىپ، كولحوزعا كىرەدى.

مالدىڭ ءبارى ورتاعا ءتۇسىپ، كولحوز دۇرىلدەپ، ەگىنى شىعىپ، ءشوپ ماشينامەن كوپ شابىلىپ، قارت اقىن شىن جاڭالىق دۇنيەنى كورە باستايدى. ءبىراق بۇل ءبىر جاقسىلىق ۇزاققا بارماي، كولحوز ورتاسىندا اسىرا سىلتەۋ باستالادى. باي - كۋلاكتار كولحوز ىشىنە ىرىتكى سالىپ، ءتۇرلى تارتىپسىزدىك بولادى.

جامبىلدىڭ ءوز كولحوزىنىڭ ىشىنەن قالاباي سياقتى وتىرىك بەلسەندىلەر اتقا مىنەدى. ولار سەن بايلارعا، ماناپتارعا ولەڭ ايتقانسىڭ، ءوزىڭ دە ورتا داۋلەتتى بولدىڭ دەپ جامبىلعا تيىسەدى. بىرنەشە رەت بەلسەندىلەردىڭ قارماعىنان اۋدانعا بارىپ، امان قۇتىلىپ شىعادى. سويتسە دە بەلسەندىلەردىڭ اسىرا سىلتەۋىنەن جاكەڭنىڭ بالالارى تەزەكباي، العاداي، قوجاش، اعاسىنىڭ بالاسى ساتىشتەر قىرعىز ىشىنە كەتەدى. جاكەڭدى دە الا كەتەدى. سول بەتىمەن بالالارىمەن بىرگە ەكى جىلداي ءجۇرىپ قالادى.

كولحوز ۇيىمداستىرۋداعى اسىرا سىلتەۋ قاتەلىكتەرى تۇزەتىلىپ، كولحوز ىشىنەن باسقا جەرگە كوشكەندەر قايتارىلادى. قىرعىز ەلىنەن الدىمەن جامبىل قايتادى. وسى كۇنگى ءوزىنىڭ قوراسى تۇرعان جەردەگى نۇربەك سازانباي ۇلىنىڭ ۇيىندە شەتتەن كەشىپ كەلگەندەرگە ازىق بەرۋ پۋنكتى بولادى. باسقا جەردەن قايتا كوشىپ كەلگەندەرگە ءبىر جەردەن تاماق بەرىلەدى. جامبىل دا وسى جەردە بولادى.

قىرعىز اسىپ، ەكى-ۇش جىلداي ەلىن ساعىنعان اقىن ءبىر جەردە وتىرا الماي، ءبىر كۇنى كەتىپ قالىپ، وسى كۇنگى قىزىلاسكەر كولحوزىنىڭ مۇشەسى تۇرسىنبەك اقساقالدىڭ ۇيىنە كەلدى. تۇرسىنبەك جامبىلدىڭ جىرىن ساعىنعان ەلگە ايتقىزىپ، بىرنەشە كۇن قوندىرىپ سىيلاپ، ءوزىنىڭ سۇراۋى بويىنشا قارعالى وزەنىنىڭ اياق جاعىنداعى سوۆحوزدا ىستەيتىن قاسىمبەك ارعىنبايەۆتىڭ ۇيىنە جەتكىزىپ سالادى. سودان جاكەڭ بۇرىنعى قالىپقا ءتۇسىپ، كولحوزداسىپ، شارۋاسى جوندەلە باستاعان ەلىنە جىرىن كوڭىلدەنە ايتادى.

وسى كۇنگى امانكەلدى كولحوزى اتانعان سۋىقتوبە باۋىرىنداعى ەسقوجا ەلىنىڭ كولحوزىنا بارىپ، ولەڭ ايتادى. كولحوزدىڭ باستىعى ءابدىقادىر باباجانوۆ دەگەن جىگىت: «جاكە، جاياۋلاپ قالىپسىڭ، مىنانى اياقلاۋ ەت»، — دەپ ءوزىنىڭ قارا ەسەگىن بەرەدى. جاكەڭنىڭ 1934 جىلعى اقىندار مەن انشىلەردىڭ، ونەرپازدارىنىڭ رەسپۋبليكالىق جيىنىنا الماتىعا ءمىنىپ كەلەتىنى وسى قارا ەسەك بولادى.

جامبىل قارا ەسەكتى مىنگەن سوڭ ەل ارالاپ كولحوزدىڭ مالىن باققان شوپاندارىنا، ورىسكە بارىپ ولەڭ ايتىپ، كوڭىلىن كوتەرۋگە اتتانعاندا كولحوزدان كولحوزعا ءجۇرىپ وتىرادى. ءوزىنىڭ شاپىراشتى، ونىڭ ىشىندە ەكەي، ەسقوجا، ايىم ەلدەرىن تەگىس ارالاپ ولەڭ ايتىپ ءجۇرىپ، ۇزىناعاشتان ءوتىپ بارا جاتىپ ەسەگى باتپاققا جىعىلادى. جامبىلدىڭ جىعىلعانىن نە قىلسىن، ويناپ جۇرگەن ءبىر توپ بالا ەسەكتى بالشىقپەن ۇرىپ قۋالايدى. سول جەردەن ءوتىپ بارا جاتىپ، وسىنى كورگەن قاسقاراۋ ەلىنىڭ جۇماعۇل دەگەن جىگىتى ەسەكتى قايىرىپ ۇستاپ، جامبىلدى ەسەگىنە مىنگىزەدى.
جىعىلدى جامبىل كەلىپ ەسەكپەنەن،
ۇكىمەت نانىن بەرمەك ەسەپپەنەن.
جىعىلىپ قارا ەسەكتەن جاتقانىمدا،
ۇرادى جۇگەرمەكتەر كەسەكپەنەن، —

دەپ جۇماعۇلعا ولەڭدەتىپ امانداسىپ، جامبىل باتاسىن بەرەدى. «جاكەڭ وسى جىعىلعانىنا قاتتى رەنجىپ، كوزىنە جاس الىپ ايتىپ ەدى. وسىنىڭ ارتىنان كوپ ۇزاماي جاكەڭ الماتىعا شاقىرىلادى. سودان باستاپ ول كىسى قايتا جاساردى، باعى كوتەرىلدى»، — دەيدى وكتيابر كولحوزىنىڭ مۇشەسى، قۇسبەگى قارت سۇلەيمەن تاكىم ۇلى.

1934 جىلى الماتى قالاسىنا شاقىرىلعان جاس كوركەمونەرشىلەر ماجىلىسىنە كەلىپ جامبىل جىر ايتادى. بۇل جىردا جامبىل ءبىر كەزدە ازىپ-توزىپ كەتكەن حالىقتىڭ اتا مۇرا اسىل قازىناسى تالاپتى جاستاردىڭ قولىنا ءتيىپ، كوركەيە باستاعانىنا قۋانادى. سوعان ارناپ:

— ۋا، تەرمەدەن ءسوزدى باستايىن،
جاس جىگەرلەر الدىندا.
توپتان وزعان تارلان ەڭ،
شابىسىڭنان تاندىڭ با؟
تۇياعىڭ توزىپ، توپاس بوپ،
كيتىڭدەۋمەن قالدىڭ با؟
شارشى توپقا تۇسكەندە،
شابىسى بولار شالدىق دا، —

دەپ، ءوزىن جاستار الدىندا سوزدەن سۇرىنبەيتىن جىگەرمەن قايراپ جىر اعىزادى. جامبىل بۇرىنعى ءبىر اۋىز، جارىم اۋىز سوزبەن ءتۇيىپ تاستاۋدان گورى سوزىپ، جەلىلەپ، ۇزاقتاي ايتۋعا، بۇرىنعى ويدا بۇعىپ كەلگەن جىر جەلىسىن ۇزارتىپ، ولەڭدى كوگەننەن اعىتقانداي قۇلاشتى كەڭ تاستايدى.

جامبىلدىڭ بۇل كەزدەگى ايتقان ءاربىر كەزەڭدى جەردەگى جىرى زامان بەينەسىن سۋرەتتەۋگە كەڭىنەن قامتىلعان جىر بولادى. ءبىراق بۇل كوزدەردە دە تەك ءبىر مەرەكە يا ءبىر بولعان ۋاقيعاعا بايلانىستى ارناۋلى جىرى بولماسا، جاكەڭنىڭ ەل ىشىندە ايتقان كۇندەلىكتى جىرى جازىلماعان.

1935 جىلدىڭ ىشىندە جاكەڭ ءوز ەلىنىڭ جايلاۋ، كۇزەك، كوكتەۋ مەكەندەرىنە بارىپ، كولحوزشىلار اراسىندا ۇزدىكسىز جىر ايتادى. سول جىرلارى دا جينالىپ جازىلماعان.

1936 جىلى قازاقستان كوركەم ونەرپازدارىنىڭ ماسكەۋگە باراتىن دايىندىعى بولادى. وسىعان ارنالىپ اقىن، ءانشى، كۇيشى ونەرپازداردىڭ سلەتى شاقىرىلىپ، بارلىق جۇيرىك جارىسقا ءتۇستى. بۇل جيىلىس بايگەگە كوپ-كوپ شابىلعان كارى تارلان جامبىلعا اسا ۇنايدى. ول وسى جينالىستا بۇرىن اتىن ەستىپ، ءوزىن كورمەگەن سان ونەرپازدى كورەدى. سولارمەن باسەكەسىز ونەر سالىستىرۋ بايگەسىنە تۇسكەندە اسا كوڭىلدەنەدى. ءبىر شەتى ورالدان، كاسپييدەن، ءبىر شەتى قىتايمەن شەكتەس التايدان كەلگەن جۇيرىكتەردىڭ ەنەرىنە ءسۇيسىنىپ سۇيىكتى جىر تولعاپ، توپتىڭ الدىنا تۇسەدى.

ماسكەۋگە باراتىن ونەرپازداردىڭ اقساقالى بولىپ جاكەڭ بەلگىلەنەدى. جاكەڭنىڭ ۇعىمىنان تەرەڭ ورىن العان ماسكەۋ جۇرتشىلىعىنىڭ دوستىعى، لەنين — ستالين قامقورلىق باسشىلىعى گۇلدەندىرىلگەن ەلىنىڭ بەينەسىن جاكەڭ كەڭىرەك تولعاپ ايتۋعا ويلانىپ جىر توگەدى. بۇل جىرى ءارى سىر، ءارى قۋانىش جىرى بولىپ ءورىسى وتە ۇزاققا تارتادى. جاكەڭنىڭ وسى جىرلاعان «تۋعان ەلىم» دەگەن جىرى جاكەڭ جىرىنىڭ جۇلگەلەنىپ شىققان جاڭا بەلەسى بولىپ، اسا ادەمى شىعىپ، بىرنەشە تىلگە دە اۋدارىلىپ، ءبىر عانا قازاق پوەزياسى ەمەس، بۇكىل كەڭەستەر وداعى پوەزياسىنان ۇلكەن ورىن الادى.

جاكەڭ حالىقتىڭ كوركەم ونەرىنىڭ كەشىن ماسكەۋگە دا وسى «تۋعان ەلىم» دەگەن تاماشا جىرىمەن باستادى. جاكەڭنىڭ بۇل جىرى اقىن، ءانشى، كومپوزيتورلارعا ەرەكشە وي سالدى. ارقانىڭ اتاقتى ءانشىسىنىڭ ءبىرى ءارى جاس كومپوزيتورى ماناربەك وسى جولى «ستالين تۋرالى» دەگەن تاماشا ءانىن دە شىعارىپ، كۇلاش «گاككۋ» ءانىن جاڭا بەينەمەن اسەمدەپ، ەل ونەرىنە قوزعاۋ سالعانداي بولدى.

جاكەڭ بۇل جىرىندا حالىق پوەزياسىنان بويىنا كوپ سىڭىرگەن ەرەكشە تاپقىشتىق سۇڭعىلا سوزگە كوشەدى. ول حالىقتاردىڭ كوسەمى ءستاليندى تەك كوسەم ەدى دەگەن جالپى سوزبەن توقتالماي، وعان تەڭەۋ ىزدەگى، ءوزى ەرەكشە ارتىق سانايتىن تابيعاتتىڭ تاماشالارىنان قۇلاعىنا سىڭگەن بارلىق ۇعىمداردىڭ ىشىنەن ستالينگە تەڭەۋ تاپپاي قينالا وتىرىپ، وتە ادەمى تەڭەۋ ايتادى:

— لەنيندەي باسشى ىڭكارىم،
جىرلاۋعا ساعان ءسوز جەتپەس.
شەبەر اقىن ۇستانىڭ
پايعامبارعا تەڭەۋگە
سۇندەت، ۋاجىپ، پارىزدان
ارتىق كوردىم ۇستازىن.
اسقار تay بيىك دەر ەدىم،
كورىنىپ تۇر توبەسى.
اقىلى داريا دەر ەدىم،
ءبىراق كەيدە داريانىڭ
قايىرلايدى كەمەسى،
شايقالعان جۇيرىك دەر ەدىم،
ات تا شارشاپ بولدىرار
كەزدەسىپ جەردىڭ بەلەسى.
دومبىرانى العاندا
ستالينگە تەڭ تاپپاي
قينالعان جامبىل جەرى وسى، —

دەپ، اقىن اياقتى ارشىنداي الىسقا جاستايدى.

جاكەڭدى ماقتاندىرعان حالىقتىڭ كوركى بولسا، ونى كوركەيتكەن ادامزاتتىڭ دانىشپاندارىنا جاكەڭ عاسىر بويى كوڭىلىنە جيناعان اسىل سوزدەن ارناۋلى شاشۋ تاستايدى.

بۇل جەردە ءبىر ايتارلىق نارسە — جاكەڭنىڭ اسىل قازىناسىن اقتارۋعا اشىلعان جاڭا جول ءتارىزدى. قازاقستان ۇكىمەت باسشىلىعىنىڭ، جازۋشىلار وداعىنىڭ باستاۋىمەن جامبىلعا حاتشى رەتىندە وزىنە زامان اعىمىن ۇعىندىرىپ، وي سالىپ وتىراتىن جاس اقىننان كىسى بەلگىلەنۋى. وسى تۇستا جاكەڭە كوپ وي سالىپ، جاڭا پىكىرلەر ايتۋىنا سەبەپشى بولعان — اقىن ءابدىلدا تاجىبايەۆ.

ءابدىلدا قارت اقىننىڭ تۋىپ جاتقان تۋماسىنا تۇرتكى سالعانداي، حالىق ىقىلاسىنداعى جاڭا ۇعىم، تاماشا ويلاردى گازەت، جۋرنال، ادەبيەت دۇنيەسىندەگى جاڭا يدەيالاردى كوكەيىنە قوندىرا ايتا ءبىلدى. جاكەڭ ءوزى حات تانىماعانمەن، ونىڭ قۇلاعىنا تيگەن جاڭا ءسوز، جاڭا پىكىردى بويىنا تەز ءسىڭىرىپ، جىرىنىڭ بەتىن تەز تۇزەتىپ الدى.

وسى دەكاداعا بارعان ساپارىندا جاكەڭ موسكۆانى، كرەملدى كوردى، لەنيننىڭ جاتقان جەرىن كوردى. الىستان اتىن ەستىپ، اقىل وي اسقان دانىشپاندىعىنا قۇمارتقان كانى اقىن قاق قاسىنان وتىرىپ، ءستاليندى جانە ونىڭ سەرىكتەرىن كوردى. اقىنعا تولقىندى جاڭا وي تۋعىزدى. ول وي تولقىنىنان سول موسكۆانىڭ ەزىندە ورعىپ ۇشقان تاۋ سۋىنداي بىرنەشە جىر تولعادى.

اقىننىڭ عاسىر بويىنا جىرلاعان ەڭبەگىنىڭ سىرىنداي «ەڭبەك قىزىل تۋ» وردەنى جاكەڭە وسى جولى بەرىلدى. سونىمەن قاتار جامبىلدىڭ اتى بۇكىل وداق حالقىنا ايگىلەنە ورتالىق گازەتتەرىندە ولەڭى باسىلدى. جاكەڭنىڭ اتىمەن قاتار قازاق حالقىنىڭ حالىق پوەزياسى توزاڭ توتىنان ارشىلىپ، جارق ەتىپ، كەڭ مايدانعا شىققانداي بولدى.

جامبىل ولەڭىنىڭ ءورىس تاۋىپ، قۇرمەتتى ورىن الۋى، قازاق دالاسىنداعى بارلىق حالىق اقىندارىنىڭ ويىن قوزعادى. جاڭا جىر، جاڭا داستان جىرلاۋعا، زامان جاڭالىعىنا ساي شىعارما جاساۋىنا جول اشتى.

موسكۆادان قايتىپ كەلگەن سوڭ جاكەڭ تۇرمىسىنا ايرىقشا جاڭالىق كىردى. ول ءبىر كەزدە قيال ەتكەن دۇنيەسىن ءوزىنىڭ ۇيىنەن كەردى. ونىڭ ءبىر كەزدە قارا قۇرىم، قوقتىق قوراسى جاڭا ءۇي، جاسىل توعايمەن بەزەندى. ءوزى جىرلاعان «وتەگەن باتىر» جىرىنداعى حالىق گەرويى، ويشىلى وتەگەن ىزدەگەن قونىسى ءوزى وتىرعان مايتوبەنىڭ باۋىرىندا ەكەن.

«تەك ءتىلىن بىلمەي ءجۇر ەكەمىز»، — دەدى جاكەڭ، كولحوزدىڭ وسكەن داۋلەتىن، تۇرمىستىڭ ساۋلەتىن كورىپ.

تۇرمىسى تۇزەلىپ، كوڭىلدەنگەن جامبىل الدەقاشان ايتپاي قويىپ كەتكەن ۇلكەن جىرلارىن جاڭارتىپ قايتا جىرلادى. ول ءوزىنىڭ ۇستازى ءسۇيىنباي اقىننان ۇعىپ، ەرتەدە جىرلاعان «سۇرانشى» جىرىن، ەل اۋزىنان ۇققان كۇسەپ اقىننىڭ جىرىن، «وتەگەندى» بۇرىنعىسىنان وڭدەپ، ادەمىلەپ جىرلادى. بۇل جىرلاردىڭ اياعىنان سوسياليستىك مازمۇن بەرەرلىك جالعاۋ جاسادى.

جاكەڭە ەرەكشە وي سالعان ۆوروشيلوۆ، چاپايەۆ سياقتى كەڭەس زامانىنىڭ باتىرلارىنىڭ ىستەگەن ەرلىكتەرى بولدى. ول ءوزىنىڭ ۇستازى ءسۇيىنباي اقىننىڭ زامانىنداعى باتىرى ءسۇيىپ، جىر ەتكەن جولىن وزىنە ساباق ەتتى.

ول ءوزىنىڭ سول كۇندەگى حاتشىسى جانە جاردەمشىسى قالماقان اقىن ارقىلى ۆوروشيلوۆتىڭ ازامات سوعىسىنداعى ەرلىگىن سۇراپ ۇعىنىپ، دانىشپان ءستاليننىڭ باتىر سەرىگىن بۇرىنعى باتىرلار جىرىنىڭ بەينەسىندە جىرلادى:

— قىلىشىنان قان تامعان،
نايزاسىنان زور تامعان.
ىرگەلەس ەلدى جىلاتقان،
ورداسىن، تۋىن قۇلاتقان،
التاي مەن ورال اراسىن
بورانداتقان، شاڭداتقان،
تالاي ەلدى قانداتقان
ارداقتى ما شىڭعىس حان؟
دەيمىز بە ءبىز شىڭعىستىڭ
اتاعى اسقان، كۇشى اسقان
كليم ۆوروشيلوۆتان؟ —

دەپ، ۆوروشيلوۆتى دۇنيە جۇزىنە ايگىلى قولباسشىنىڭ ءبىرى شىڭعىسپەن سالعاستىرىپ، ءوز زامانىنىڭ ادامىن قانىشەر شىڭعىستان الدەقايدا ارتىق ەتىپ ماقتانادى:

— جاۋعا جەرىن بەرمەگەن،
تيگەنگە قىلىش سەرمەگەن،
سىناسپاڭ بولعان دۇشپاندى
شىبىن قۇرلى كورمەگەن.
Aت مىنبەگەن جاراتپاي،
اسكەرى تەمىر بولاتتاي،
جەڭىلۋدى بىلمەگەن،
بايتاق جەردى قورشاعان
جالپاق ەلدى قورعاعان،
لەنين ەردەن وقىعان،
ستاليننەن ۇيرەنگەن،
ارتىق كورمەن ەنى جاندى،
ەل سۇيگەن سەندەي ەرىمنەن، —

دەپ، جاكەڭ ۆوروشيلوۆتى وتە سىيىمدى جولمەن شەبەر سۋرەتتەپ ايتىپ بەرەدى. جاكەڭ وسى جىرىن ۇلعايتىپ «ۆوروشيلوۆ باتىر» دەگەن كولەمدى پوەما شىعاردى. وسى پوەمادان باستاپ جاكەڭ سوۆەت ۇكىمەتىن قۇرۋدا، اسىرەسە قازاق ەلىنىڭ ءوز الدىنا ەل بولۋىندا ەرلىك جورىقتارى كوپ بولعان چاپايەۆ، فرۋنزە سياقتى باتىر قولباسشىلاردى ويلانىپ جىر ەتتى.

جامبىلعا كوپ وي سالىپ، اقىندىق دەلەبەسىن قىزدىرىپ وتىراتىن نارسە راديو بولعان. 1936 جىلدان باستاپ جاكەڭنىڭ جاڭا ۇيىنە راديو ورناتىلدى. جامبىل ونى «شايتان قۇلاق» دەپ ات قويىپ، راديودان ايتىلعان ءان مەن جىر، تارتىلعان كۇي، وقىلعان اڭگىمەنى تىڭداپ، ءوزىنىڭ ويىن دا، دۇنيەگە كوزقاراسىن دا جاڭارتىپ وتىراتىن بولعان.

جالعاندى جالپاعىنان باسىپ ءوتىپ،
جاسارىپ، قايتا تۋىپ الدىم بەكىپ.
قاۋساعان وتىز ءتىسىم قايتا شىقتى،
بولعاندا قىزىل يەك ءالىم كەتىپ، —

دەپ، جاكەڭ 1937 جىلى ءوزىنىڭ جاسارعانىن ايتىپ جىر جىرلادى. ونىڭ بۇل جىرى — انشەيىن ايتىلعان ەمەس، شىن مانىسىندە جاساردىم دەپ شىن كوڭىلدەن ايتقان جىرى.

جامبىلدىڭ بۇل 1937 جىلعى جازىلعان جىرلارىنىڭ كوبى وتە كوڭىلدى. ونىڭ چاپايەۆقا ارناعان:

«ەدىل، جايىق ۇستىندە تورلاعان قارا بۇلتتى،
سەرپۋ ءۇشىن كۇشىنە ءتۇسىپ چاپاي جورىتتى.
پاتشانىڭ تورىن قىرقۋعا،
جاندارالدى قۇرتۋعا،
حالىق ءۇشىن جان قيىپ،
ءتۇستى سىپىرا جورتۋعا، —

دەپ، جامبىل چاپاي جورىعىن ءوزىنىڭ بايىرعى جىرلاعان باتىرلارىنىڭ جىرىنىڭ ىشىنە سالىپ سىيدىرادى.
جاكەڭ بۇل جىلداردا تەك ۇيدە وتىرىپ قالماي، ەلدىڭ جايلاۋىنا، كۇزەگىنە بارىپ جاڭارعان ەلدىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، جاڭا جىر ايتۋعا ىڭعايلانعان.

«جاز ايلارىنىڭ تامىلجىعان ادەمى كۇندەرى ەدى. «دەگەرەس» سوۆحوزى جىلدىلارى سۋىقتوبە، سارجازىق، سۇلۋتوبە، بالجان جايلاۋلارىنا بارعان كەزى.

سول جىلى جىلقىعا كارانتين بولىپ، اتپەن كىسى بارعىزبايتىن ەدى. استىندا مىنگەن شۇبار سيىرى بار، دومبىراسى بەلىندە، ءبىر كۇنى جامبىل كەلدى. سارىجازىقتىڭ بەلەسىندە جالپاق جايلاۋدى الىپ جاتقان اسىل تۇقىمدى ارعىماق ايعىرلى جىلقىنى ارالاپ، قۇرمانعالى دەگەن ءبىر فەرما باستىعىنىڭ ۇيىنە كەلىپ قىمىز ءىشىپ، جىلقىشىلارعا ارناپ ولەڭ ايتتى.

— ءوسىرىپ اسىل جىلقى ارعىماقتان
جىگىتتەر كوككە بەدەۋ قارعىلاتقان.
سارىجازىق، قاراقيا، الاياققا
سوۆحوزدىڭ جىلقىسى جەلى تارتقان.
ويناقتاپ قۇلىن-تايىڭ اسىر سالعان،
قۇلاندار الما مويىن اسىلدانعان.
اتتارى ءبورى قۇلان، بوكەن ساندى،
مولايدى ەل داۋلەتى اسىل مالدان، —

دەپ ولەڭ ايتىپ ەدى»، — دەيدى دەگەرەس جىلقى زاۋىتىنىڭ وردەندى جىلقىشىسى ابىلاي قىدىرما بالاسى. «وندا جاكەڭ وتە كوپ جىر ايتىپ ەدى، ونى ءبىز كەرەك قىلىپ ۇعىپپىز با؟» — دەپ 1944 جىلى، 12 قىركۇيەك كۇنى سوۆحوزدىڭ وزىندە ايتتى.

---