InfoHub Logo

بۇرىندىق حان (1480-1511 ج.ج. بيلىك قۇرعان) بۇرىندىق حان — كەرەي حاننىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ءبىرى. بۇرىندىقتىڭ قاشان دۇنيەگە كەلگەنى بەلگىسىز. ورتا عاسىرلارداعى جازبا دەرەكتەردىڭ ۇزىك-ۇزىك مالىمەتتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ونىڭ ءومىرىنىڭ 40-50 جىلدىق كەزەڭىن قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى. بۇرىندىق حاننىڭ ءومىرى قازاق حاندىعى تاريحىنىڭ العاشقى داۋىرىمەن تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان دا حاندىق تاريحىنداعى ءىرى وقيعالار مەن دامۋلار ونىڭ ومىرىندەگى بەلەستەر بولىپ ەسەپتەلەدى. جازبا دەرەكتەردىڭ وتە تاپشىلىعىنا قاراماستان، بۇرىندىق حان ومىرىنەن بىرنەشە بەلەستى ايقىن كورۋگە بولادى.

1. ونىڭ قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ ەكىنشى كەزەڭدەگى اتقارعان ءرولى، بۇل شامامەن 1469-1472 جىلداردا بولعان؛

2. 1472-1473 جىلداردان XV عاسىردىڭ 90 جىلدارىنىڭ ورتاسىنا دەيىن، قازاق حاندىعىنىڭ باتىستا نوعاي مىرزالارىمەن جانە وڭتۇستىكتە سىر بويى قالالارى مەن وڭىرلەرى ءۇشىن كۇرەستەگى اتقارعان ءرولى؛

3. XV عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ ورتاسىنان XVI عاسىردىڭ العاشقى 10 جىلدىعى ىشىندەگى قاسىم سۇلتانمەن اراداعى قايشىلىقتار، شايباني حانمەن وداقتاسۋ، قازاق قوعامىنداعى بەدەلىن جوعالتىپ، ەلدەن كەتۋى.

بۇرىندىقتىڭ حاندىقتىڭ قۇرىلۋ ۇردىسىنە قاتىناسۋى 1469-73 جىلدارداعى وقيعالاردان كورىنەدى. وسى جىلدارى قازاق حاندىعىنا قاتىستى مىنانداي وقيعالار بولعان ەدى: 1469 جىلى ءابىلقايىر حان موعولستاننىڭ باتىس جاعىنداعى قازاق حاندىعىنا قارسى جورىق ۇيىمداستىرىپ، سول جىلدىڭ قاراشا-جەلتوقسان ايلارىندا ورتا جولدا قايتىس بولدى. ورنىنا ەكىنشى ۇلى شايح-حايدار وتىرادى. ونىڭ بيلىگى تۋرالى دەرەكتەردىڭ ءبارى وڭ باعا بەرمەيدى. «تاريحي كيپچاكيدىڭ» اۆتورى حودجامقۇلى-بەك بالحي ونىڭ جەكە باسىنا مىناداي سيپاتتاما بەرەدى: «ول جۇمساق مىنەزدى جانە جىگەرسىز ادام بولاتىن، باسقارۋ ىسىنە ءوز بەتىنشە قادامدار جاساۋعا قابىلەتسىز ەدى» (XV-XVIII ع.ع. قازاق حاندىعى تاريحىنىڭ ماتەريالدارى.- الماتى، 1969.- ب.393). وسىنى پايدالانىپ ءابىلقايىردىڭ كەشەگى جاۋلارى ءار تاراپتان جورىقتار جاساي باستايدى. قازاق حاندىعىنان دا بىرنەشە جورىقتار جاسالادى. «تاۋاريحي گۋزيدان نۇسرات-نامادان» باسقا «شايباني ناما»، «فاتح ناما»، «باحر ال-اسرارفي ماناكيب ال احيار» شىعارمالارىنىڭ دەرەگى بويىنشا «كوشپەلى وزبەكتەر» مەملەكەتىن تالقانداۋدا قازاق حاندىعى جاعىنان تەك جانىبەك حان عانا اتالادى. ال كەرەي حاننىڭ اتالماۋىن، ول 1469 جىلعا دەيىن قايتىس بولعان دەيمىز.

بۇرىندىق كەرەيدىڭ ۇلكەن ۇلى بولعاندىقتان اكەسىنىڭ ۇلىسىن باسقاراتىنى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى. كەرەيدىڭ قاشان قايتىس بولعاندىعى جونىندە اڭىز دەرەگى بىلاي دەيدى: «شۋدىڭ بويىندا ون جىلداي حاندىق قۇرعان كەرەي حان حان تاۋىنا جەرلەنىپتى». اڭىزدى ەل اۋزىنان جيناپ، جاريالاعان بەلگىلى ارحەولوگ م.ەلەۋوۆ. كەرەيدەن سوڭ حاندىق بيلىك جانىبەك حانعا ءوتتى. ال بۇرىندىق بولسا ۇلىس باسقارىپ، جانىبەك حاننىڭ جارلىقتارىن ورىنداپ جۇرەدى. ءدال وسى جىلداردا العاش رەت بۇرىندىق ەسىمى «حان» دەگەن لاۋازىممەن جازبا دەرەك مالىمەتىنە ەنەدى. شايح-حايدارعا قارسى قازاق حاندىعى تاراپىنان كۇرەستى باسقارۋشى جانىبەك حان بولسا، ال ونى ىسكە اسىرۋشى بۇرىندىق بولعان. بۇل جونىندە دەرەك مالىمەتى: «جانىبەك حان ادامدارى ىشىنەن بۇرىندىق حان ءوز ۇلىسىن جيىپ، ءابىلقايىر حان ۇلدارىنا تارپا باس سالدى. ولاردىڭ قارسىلاسۋعا كۇشتەرى جان-جاققا بىتىراي قاشتى. بۇرىندىق كەيىن قايتقان سوڭ، ولار قايتا جينالىپ باس قوستى»،- دەپ باياندايدى. دەرەك مالىمەتىنەن كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇرىندىق جانىبەك حان تاپسىرماسىن ورىنداۋشى، جورىقتىڭ ماقساتى — دەشتى قىپشاقتاعى شايبانيلىق سۇلتانداردى جويۋ بولعان. جورىق ءبىرشاما ءساتتى اياقتالعانىمەن، نەگىزگى تۇپكى ماقسات ورىندالماعان سەكىلدى. بۇرىندىقتىڭ كەرى ورالۋىمەن، باس ساۋعالاپ قاشقان ءابىلقايىر ۇلدارى قايتا جينالادى. سوعان قاراماستان بۇرىندىقتىڭ بۇل جورىعى ونى تاريحتا قالدىرادى. ءسويتىپ ول قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ كەزەڭىنە، اسىرەسە ونىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە ءوز ۇلەسىن قوسادى. بۇرىندىق حاننىڭ قازاق تاريحىندا اتى جارقىراپ كورىنگەن تۇسى — XV عاسىردىڭ 70-90 جىلدارى بولدى. بۇل جىلدار قازاق حاندىعى ءۇشىن كۇشەيۋ، نىعايۋ جانە قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىرۋ جولىنداعى كۇرەس ءداۋىرى ەدى.

داۋىردەگى ەڭ باستى وقيعاعا كورسەتىلگەن جىلدار ىشىندەگى قازاق حاندىعىنىڭ سىر ءوڭىرى ءۇشىن ماۋرەنناحرلىق بيلەۋشىلەرىمەن، شايبانيلىق سۇلتاندارمەن جانە موعولستان حاندارىمەن جۇرگىزگەن ۇرىستارى جاتتى. وسى ۇرىستاردا تاريح ساحناسىنا قازاق حاندارىنىڭ ەكىنشى بۋىنى: بۇرىندىق، قاسىم حاندار شىعىپ، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ودان ءارى كۇشەيىپ، نىعايۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسادى. سىر ءوڭىرى ءۇشىن بولعان كۇرەس جىلدارى قازاق حاندىعىن بۇرىندىق حان بيلەپ تۇردى. جانىبەك حاننىڭ قاشان قايتىس بولىپ، بۇرىندىقتىڭ قاي جىلداردان باستاپ بيلىك قۇرا باستاعانى بەلگىسىز. ول تۋرالى ەشبىر دەرەك جازباعان. سىر بويى دەپ وتىرعانىمىز — سىرداريا وزەنىنىڭ ورتا اعىسى بويىنداعى جەرلەر. XIV-XVI عاسىرلارداعى جازبا دەرەكتەر ءوڭىردى تۇركىستان ايماعى دەپ اتايدى. ايماق — ءحى عاسىردان بەرى دەشتى قىپشاقتىڭ اجىراماس، قۇرامداس بولىگى جانە ونىمەن بىرگە ءبىرتۇتاس شارۋاشىلىق، مادەني، ەتنيكالىق، ءدىني، تىلدىك كەڭىستىكتى قۇراعان. تەك كەي تاريحي كەزەڭدەردە سىر ءوڭىرى ساياسي جاعىنان ماۋرەنناحرعا ۋاقىتشا قارادى.

دەشتى قىپشاق پەن ماۋرەنناحر بيلەۋشىلەرى اراسىنداعى XI-XV عاسىرلارداعى قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزگى نىسانى تۇركىستان ايماعى بولىپ سانالادى. دالەلدى بولۋى ءۇشىن ءحى-حىى عاسىرلارداعى قىپشاق حاندىعى مەن حورەزم مەملەكەتى، ءحىىى عاسىرداعى وردا ەجەن ۇلىسى مەن شاعاتاي ۇلىسى، ورىس حان مەن اقساق تەمىر، توقتامىس حان مەن اقساق تەمىر، باراق حان مەن ۇلىعبەك، ءابىلقايىر حان مەن اقساق تەمىر ۇرپاقتارى اراسىنداعى ساياسي قاتىناستاردى ايتساق تا جەتىپ جاتىر. ساياسي قاتىناستار قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان كەيىن دە جالعاسىن تاپتى. ايماق ءۇشىن كۇرەستىڭ باستالۋى بۇرىندىق حاننىڭ بيلىگى تۇسىنا ساي كەلەدى. ونىڭ قازاق تاريحىندا الاتىن ءرولى دە وسى سىر بويى ءۇشىن كۇرەستە كورىنەدى. سىر بويى ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كۇرەستىڭ سەبەبىن ايتتىق، ال باستالۋىنا تۇرتكى بولعان وقيعاعا ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحامەد شايباني حاننىڭ ماۋرەنناحردىڭ قول استىنداعى تۇركىستان ايماعىنا كەلىپ بەكىنۋى بولدى. وسى جىلدارى ءوزارا فەودالدىق سوعىستاردى باستان وتكەرىپ جاتقان ماۋرەنناحر بيلەۋشىلەرىندە تۇركىستان ايماعىن قورعايتىنداي كۇش جوق بولاتىن. سوندىقتان ولارعا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزگى جاۋى — شايبانيلىق سۇلتانداردى قازاقتارعا قارسى قويۋ وتە ءتيىمدى ەدى. قازاق حاندىعى ماۋرەنناحر بيلەۋشىلەرىنىڭ بۇل ارەكەتىنە بىردەن قارسى شىعادى. قىس مەزگىلىنە قاراماستان بۇرىندىق حان باستاعان قازاق اسكەرلەرى مۇحاممەد شايباني حان بەكىنگەن سىعاناق، ساۋران جانە سوزاق وڭىرلەرىندە ۇرىسقا تۇسەدى.

بىرنەشە رەت بولعان ۇرىستاردا جەڭىگەن شايباني حان قاشۋعا ءماجبۇر بولادى. ايماقتىڭ باسقا دا وڭىرلەرىنەن ايىرىلۋ ءقاۋپىن سەزگەن ايماقتىڭ اكىمى مۇحاممەد مازيد-تارحان شايباني حاندى سامارقانعا كەتۋگە كوندىرەدى. وسىلايشا كۇرەستىڭ العاشقى كەزەڭى قازاق حاندىعى ءۇشىن ءساتتى باستالىپ، ايماقتىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرى قازاق حاندىعىنا وتەدى. ورنى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، بۇكىل حاندىقتى بۇرىندىق باسقارىپ، العاشقى جەڭىستەرگە قول جەتكىزىلسە دە، دەرەكتەردە اتاپ وتىلگەنىندەي، جانىبەك حان ۇلدارى قاسىم، جيرەنشە، ماحمۇد سۇلتاندار ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بۇل ۇرىستار شامامەن العاندا، 1470-جىلداردىڭ ورتاسىندا وتەدى. ال XV عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا شايباني مەن ماۋرەنناحر، بيلەۋشىلەرىنە ارقا سۇيەپ، ايماققا تاعى دا ەنىپ، سولتۇستىك ءوڭىردى باسىپ الادى. بۇرىندىق حان جانە جانىبەك حان ۇلدارىنىڭ قارسى قولدانعان ارەكەتتەرى ناتيجەسىندە ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى تۇركىستان ايماعىنان كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ال قازاق حاندىعى بولسا ايماقتىڭ سولتۇستىك ءوڭىرىن قورعاپ قانا قويماي، ايماقتىڭ ورتالىق جانە وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە ءوز ىقپالىن كۇشەيتە باستايدى. نەگىزىنەن ايماقتا جانىبەك حاننىڭ 9 ۇلىنىڭ ىقپال-اسەرى وسەدى. ولاردىڭ ۇلىستارى كەڭەيىپ، قالالار مەن جاقسى قىسقى جايىلىمدار سولاردىڭ يەلىگىنە كوشەدى. XV عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا بۇرىندىق حان مەن جانىبەك حان ۇلدارى اراسىندا قايشىلىقتار تۋا باستايدى. قايشىلىقتىڭ نەگىزىنە سىر وڭىرىندە جانىبەك حان ۇلدارىنىڭ ىقپالىنىڭ ءوسۋى مەن نىعايۋى جاتىر. ىشكى ساياسي ومىردەگى وسى قايشىلىق سىرتقى ساياساتقا دا ءوز سالقىندىعىن تيگىزەدى. سول سەبەپتى دە 1493-96 جىلدارى تۇركىستان ايماعى ءۇشىن بولعان ۇرىستار قيىن دا اۋىر، ۇزاق بولادى. شايباني حان بىردە موعول حانى جاعىنا، بىردە ماۋرەنناحرلىق بيلەۋشىلەر جاعىنا شىعىپ، ءوز باعىتىن وزگەرتىپ وتىرادى. ءتىپتى ول نەگىزگى قارسىلاسى — بۇرىندىق حانمەن دە جاقىنداسۋعا ۇمتىلادى.

جانىبەك حان ۇلدارىمەن اراداعى قايشىلىقتىڭ ودان ءارى شيەلەنىسۋى بۇرىندىقتى شايباني حانمەن وداقتاس ەتكىزەدى. ءسويتىپ، 1496 جىلى ءۇش جىلعا سوزىلعان ۇزاق ۇرىستاردان سوڭ سوعىسۋشى جاقتار كەلىسىمگە كەلەدى. كەلىسىمنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا تۇركىستان ايماعى ۇشكە ءبولىنىپ، ونىڭ سولتۇستىگىندە قازاق حاندىعى، وڭتۇستىگىندە موعولستان، ورتالىعىندا شايباني حان بيلىك جۇرگىزۋگە ءتيىس بولادى. سونىمەن بىرگە بۇرىندىق حان مەن جانىبەك حان ەكەۋى اراسىنداعى وداقتاستىقتى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن ەكى قىزىن شايبانيلىق ەكى سۇلتانعا ۇزاتادى. مۇنداي وداقتاستىققا قارسى جانىبەك حان ۇلدارى موعولستان حانىمەن جاقىنداسىپ، قارسى وداق قۇرادى. قاسىم سۇلتاننىڭ اعاسى ادىك سۇلتان موعول حانىنىڭ قارىنداسىنا ۇيلەنەدى. وسىلايشا، قازاق قوعامىنداعى حاندىق اۋلەت ىشىندە ءبىر بىرىنە قاراما-قارسى كۇشتەر قالىپتاسادى. بۇرىندىق حان تۇسىندا XV عاسىر سوڭىندا قازاق حاندىعىنداعى ساياسي كۇشتەر ەكىگە ءبولىنىپ، ول حاندىقتىڭ سىرتقى ساياسي جاعدايىنا اسەرىن تيگىزەدى. ءبىراق قالىپتاسقان جاعداي بۇرىندىققا ابىروي اكەلمەيدى. حان رەتىندە مەملەكەتتەگى بارلىق ساياسي كۇشتەردىڭ باسىن قوسۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە ولاردىڭ بىر-بىرىنە قارسى تۇرۋىنا، ول كۇشتەردىڭ بىرىندە ءوزى بولۋى — ونىڭ بەدەلىنىڭ قۇلدىراۋىنىڭ باسى بولدى. بۇرىندىق حان ءومىرىنىڭ قايعىلى جاعى دا وسىندا ەدى. XVI عاسىردىڭ العاشقى 10 جىلدىعىندا بۇرىندىق حان ومىرىنە تۇبەگەيلى بەتبۇرىس اكەلگەن كۇردەلى ءىرى وقيعالار بولىپ ءوتتى. ول وقيعا تاعى دا مۇحاممەد شايباني حان ەسىمىمەن بايلانىستى ەدى. 1500-جىلدىڭ جازىندا سامارقان تاعىنا كەلگەن شايبانيلىق سۇلتان اينالاسى 3-4 جىل ىشىندە بۇكىل ماۋرەنناحردى بىرىكتىرىپ، موعولستاننىڭ قول استىنداعى تاشكەنتتى موعول حانىنان تارتىپ الدى. موعول حاندارى سۇلتان ماحمۇت پەن سۇلتان احمەت حاندار قولعا تۇسىرىلەدى، ءبىراق شايباني حان ولاردى بوساتىپ جىبەرەدى. ابدەن كۇشەيگەن مۇحاممەد شايباني حان 1505-جىلدان 1510-جىلعا دەيىن قازاق حاندىعىنا قارسى 4 رەت جورىق ۇيىمداستىرادى. جورىقتاردىڭ الدىنا قويعان ساياسي جانە ەكونوميكالىق ماقساتتارىنا قازاق حاندىعىن باعىندىرۋ نە السىرەتۋ جانە تۇركىستان ايماعىن ماۋرەنناحرعا قوسۋ جاتتى.

بۇرىندىق حان ءدال وسى جورىقتار كەزىندە ۇلكەن قاتەلىكتەر جىبەردى دەپ ەسەپتەيمىز. وعان دالەلىمىز مىناداي: العاشقى ءۇش جورىق كەزىندە بۇرىندىق حان جاۋعا قارسى ەشقانداي شارا قولدانبايدى. شايباني حان ەمىن-ەركىن جانىبەك حان ۇلدارى: جانىشتىڭ، تىنىشتىڭ ۇلىستارىىن ويرانداپ، مىڭداعان مال-جاندى ولجالايدى. ءتىپتى 1509-جىلدىڭ قىسىندا بولعان ءۇشىنشى جورىق كەزىندە، ءوز ۇلىسىنا قاراي جاۋ اسكەرىنىڭ كەلە جاتقانىنان حاباردار بولىپ، ەشقانداي قارسىلىق كورسەتپەي، قاشۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇرىندىق حاننىڭ شاراسىزدىق ءىسىن، ونىڭ ادەيى جاساعان جوسپارلى ويى دەپ تۇسىنەمىز. جانىبەك حان ۇلدارى نەعۇرلىم السىرەسە، سوعۇرلىم ونىڭ كۇشى ءوسۋى ءتيىس ەدى. ءبىراق ءبارى كەرىسىنشە شىقتى. 1510-جىلدىڭ قىسىندا جاۋ تاعى دا قازاقتارعا جورىق جاسايدى. بۇل جولعى جورىق باعىتى قاسىم سۇلتان ۇلىسىنا قارسى باعىتتالادى. قاسىم رەسمي حان بولماسا دا، وسى جىلدارى ونىڭ بەدەلى بۇرىندىق حاننان دا كۇشتى ەدى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى كەزىندە بەلسەنە ارالاسىپ، ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە حاندىقتىڭ كۇشەيۋىنە ءوز ۇلەسىن قوسقان بۇرىندىق حان XVI عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا ۇلكەن، مەملەكەتتىك دارەجەدە كورەگەندىك كورسەتە المايدى. ەلدىك مۇددەدەن جەكە، تار مۇددەگە كوشۋ ونىڭ بەدەلىن ءتۇسىرتتى، اتاق-ابىرويىن جوعالتتى. بۇرىندىق حاننىڭ تاعدىرى اركىمگە دە تاريحي ساباق بولا الادى.

---