InfoHub Logo

بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلى (1693-1787) — ايگىلى جىراۋ، ابىلاي حاننىڭ ءاقىلشى-بيى، ابىز. جۇرت ونى «كومەكەي اۋليە» دەپ اتاعان. سويلەگەندە ۇنەمى قارا سوزبەن ەمەس، كومەكەيى بۇلكىلدەپ، تۇيدەك-تۇيدەك جىرمەن سويلەيتىن بولعان. كوبىنە-كوپ ابىلاي حاننىڭ وتىنىشىمەن، «ساۋە ايتشى» دەگەن تىلەگىمەن تۇسىندە كورگەن ىستەرىن بولجاپ ايتادى ەكەن، بۇلارى دالمە-دال كەلىپ وتىرعان.

جىراۋ قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعى تۇسىندا، ەلدىڭ بولاشاعى قىل ۇستىندە تۇرعان كەزدە ءومىر ءسۇرىپ، سول الماعايىپ زامانداعى كۇردەلى ماسەلەلەرگە ءوز جىرلارىمەن جاۋاپ بەرە بىلگەن. وسىنداي اۋىر ساتتەردە ابىلاي حانعا دۇرىس كەڭەس بەرىپ، ەل-جۇرتتى باسقىنشى جاۋعا قارسى كۇرەستە بىرىكتىرۋگە، ءبىر تۋدىڭ استىنا توپتاستىرۋعا كۇش سالعان. ءوزىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ءماندى جىر-تولعاۋلارىمەن سول جالىندى كۇرەستىڭ جىرشىسىنا اينالعان. وسى ماقساتتا ول ابىلاي حاندى بىردەن-بىر قاجەتتى باسشى ساناپ، وعان حالىق بىرلىگىن ساقتاپ كالاتىن كوسەم تۇرعىسىندا ۇلكەن سەنىم ارتقان. ابىلاي حان دا سول بيىك تالاپتان تابىلىپ، ەلدىڭ بىرلىگى مەن جارقىن بولاشاعى ءۇشىن جان اياماي قىزمەت ەتكەن.

جىراۋ سول ازاتتىق جولىندا ولىمگە باس بايلاپ، ەرلىكتىڭ نەبىر عاجايىپ ۇلگىلەرىن كورسەتكەن حان مەن ونىڭ باتىرلارىن جىرعا قوسىپ، ولاردىڭ وشپەس ادەبي بەينەلەرىن جاساعان. اسىرەسە، ابىلاي حاننىڭ كورەگەندىگى مەن دانالىعىن، اۋىر كەزەڭ، قيىن ساتتەردە ەل ۇيىتقىسى بولا بىلگەنىن اسقاق جىرلاعان. ونىڭ «ابىلاي حاننىڭ قاسىندا»، «ال، ءتىلىمدى الماساڭ»، «اي، ابىلاي، ابىلاي»، «قازاقتىڭ حانى ابىلاي»، «حانعا جاۋاپ ايتپاسام»، «باسىڭا بىتكەن كۇنىڭىز»، «اي، ابىلاي، سەن ون ءبىر جاسىڭدا»، «ال، ايتامىن، ايتامىن» اتتى تولعاۋلارىندا حاننىڭ سول كەزدەگى ۇستانعان ساياساتى مەن كورەگەندىگى، العىرلىعى مەن بىلگىرلىگى سيپاتتالعان. ال «سادىر، قايدا باراسىڭ؟»، «بۇقارەكەڭ ءبىز كەلدىك، اقان، توبەت بايلارعا» دەگەن جىرلارىندا ول ەل بولاشاعى، تاتۋلىق ماسەلەلەرىن ءسوز ەتكەن. «ون ەكى ايدا جاز كەلەر»، «ابىلاي حاننىڭ قاسىندا»، «حانعا جاۋاپ ايتپاسام» اتتى تولعاۋلارى حالىق بولاشاعى مەن بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ، وتارلاۋدى كوزدەگەن ەلدەن جىراققا، جيدەلى بايسىنعا كوشۋ ماسەلەسىن قوزعاعان. بۇل جىرلاردىڭ ۇگىت-ناسيحاتتىق، ديداكتيكالىق سيپاتى باسىم.

بۇقار جىراۋدىڭ تولعاۋلارى، شىن مانىندە ابىلاي ءداۋىرىنىڭ ايناسى. ۇلتىنىڭ تاماشا رۋحاني ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن بويىنا دارىتقان كوكىرەگى داڭعىل، الماس ءتىلدى، دۋالى اۋىز كەمەڭگەردى ابىلاي حان دا قاسىنان ءبىر ەلى قالدىرماعان. اقىل-ويعا كەمەل «كومەكەي اۋليە» ابىلاي حاننىڭ دۇرىس شەشىم، پاراساتتى پايىم قابىلداۋىنا، قوس بۇيىردەگى جۇڭگو مەن رەسەي اتى قوس الىپ مەملەكەتتىڭ اراسىندا وڭتايلى ساياسات ۇستاۋىنا، اسكەري ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردى رەتتەۋگە بارىنشا ىقپال جاساعان. زامان كەلبەتى، وتان تاعدىرى، بولمىس شىندىعى، ەل تۇتقاسىن ۇستاعان اسقان قولباسشى، ءبىرتۋار ءباھادۇر، ۇزدىك مامىلەگەر، زەردەلى مەملەكەت باسشىسى ابىلاي حاننىڭ جورتۋىل-جورىق كۇندەرىندەگى ءىس-قيمىلدارى، ۇلتىنىڭ ۇلى مۇراتتار جولىنداعى ىزگى، جالىندى كۇرەسى جىراۋ مۇرالارىندا شىنايى شىنشىلدىقپەن سۋرەتتەلگەن. اسىرەسە، ونىڭ تولعاۋلارىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋشىلىق، باسقىنشىلىق ساياساتى، زۇلىمدىق ارەكەتتەرى اشكەرەلەنگەن. مىسالى، «قيلى زامان» تولعاۋىنداعى مىنا ءبىر جايلار

«كۇنباتىستان ءبىر دۇشپان،
اقىرىندا شىعار سول تۇستان.
ءوزى سارى، كوزى كوك،
ءدىندارىنىڭ اتى بوپ
كۇنشىعىسقا قارايدى.
شاشىن الماي، تارايدى،
قۇدايدى بىلمەس، ءدىنى جوق،
جاماندىقتا ءمىنى جوك،
زاتسىز، تەكسىز ءبىر كاپىر،
اۋزى-باسى ءجۇن كاپىر،
جەمقورلارعا جەم بەرىپ،
ازدى كوپكە تەڭگەرىپ،
ەل قامىن ايتقان جاقسىنى،
سويلەتپەي ۇرار ۇرتىنا.
 باۋىزداماي ىشەر قانىڭدى،
 ولتىرمەي الار جانىڭدى،
قاعازعا جازار مالىڭدى.
ەسەن الار پۇلىڭمەن،
سولدات الار ۇلىڭنان،
كۇندەردىڭ كۇنى، ابىلاي،
جاياۋلاپ كەلەر جۇرتىڭا،
جاعالى شەكپەن كيگىزىپ،
بالدى ماي جاعار مۇرتىڭا،
ەسە تيمەس وزىڭە،
ەسىكتەگى قۇلىڭنان»، تابانداپ جىلجىپ كەلە جاتقان قايشىلىعى مول زاماندى ەلەستەتەدى.

قازاق قوعامىنىڭ سانىنەن، مانىنەن ايرىلاتىنىن، ءدىنىنىڭ، ءتىلىنىڭ، جەرىنىڭ توزاتىنىن، قابىلەتسىزدەر سۇڭعىلالاردى يلەپ بيلەيتىنىن، دارمەنسىزدىك جالايتىنىن، مارقاسقالار توبەسىندە بۇلت ۇيىرىلەتىنىن بايانداعان. بۇقار جىراۋ پوەزياسىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرىن، ىشكى اعىس-تولقىندارىن، كۇيلى-قۋاتتى تولعامدارىن بىلىمپازدىقپەن سارالاعان م.اۋەزوۆ: «جىراۋ... زامان سىنشىسى، سويلەسە شەشىلمەگەن جۇمباق، ءتۇيىنى شاتاسقان سوزدەردى عانا سويلەيدى. ءوزى تۇرعان زاماننىڭ بەلگىلەرىنە قاراپ، كەلەشەك زامان نە ايتاتىنىن بولجايدى. ءسوزىنىڭ ءبارى تەرەڭ وي، تەرەڭ ماعىنامەن سويلەيدى. سىرتقى ءتۇرى قۇباجونداتقان تولعاۋ، سالىستىرعان سۋرەتتەرمەن ۇقساتقان نوباي، جاعالاتقان بەلگىمەن كەلەدى... نە ايتسا دا، كوپتىڭ مۇڭى مەن قامى، كوپتىڭ ءجايى تۋرالى: نە كوپكە ارناعان اقىل، وسيەت ەسەبىندە ايتىلادى»، - دەيدى. جىراۋدىڭ تولعاۋلارىنىڭ سىرتقى سىمباتى مەن ىشكى قاسيەت-قۋاتىندا، كوركەم ويلاۋ پروسەسىندە شيىرشىق اتقان جالىندى شەشەندىكتىڭ بۋى، اسقاق قاھارماندىق رۋحتىڭ لەبى بىلىنەدى.

نەگىزىندە، تولعاۋدىڭ قۇرىلىسى كۇردەلى وي اعىمىنا، پىكىر ەركىندىگىنە، اۋىزەكى سويلەۋ ستيلىنە باعىنادى. تارماقتار 7-8 بۋىندى، ۇيقاستارى ەركىن. تەگىندە، تولعاۋ مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ (قوبىز ياكي دومبىرا) سۇيەمەلدەۋىمەن وراندالادى. تولعاۋلارىنىڭ پوەزيالىق ساۋلەتى، ەرەكشە قاسيەتى جانە ونىڭ ءسوز قولدانۋ ەرەكشەلىگى دە وزگەشە «بۇحارەكەڭ سويلەگەن ۋاقىتىندا ءسوزى مۇنداي ءجۇز ەسە، مىڭ ەسە شىعار. بىزگە كەلىپ جەتكەن تامىرى عانا، بۇل كىسىنىڭ ءسوزىن تۇگەل جازامىن دەۋشىگە نۇقتىڭ ءومىرى، ايىپتىڭ سابىرى، اپلاتوننىڭ اقىلى كەرەك» - دەپ جازادى جىراۋدىڭ تۇڭعىش بيبليوگرافى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ. جىراۋدىڭ شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى ءالى كۇنگە رەتكە كەلتىرىلمەگەن. ەڭ قاجەتتى تاڭدامالى سوزدەر، ءسوز تىركەستەرى، سويلەمدەر ىرىكتەلىپ، سۇرىپتالىپ الىنباعان، دۇرىس، ءتۇزۋ، مۇقيات سالىستىرۋلار جۇرگىزىلمەگەن. بۇل بولاشاقتىڭ ءىسى.

بۇقار جىراۋ مۇراسىن جيناۋدا، جاريالاۋدا جانە زەرتتەۋدە ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆ، ق.حاليد، گ.پوتانين، ش.ءۋاليحانوۆ، م.اۋەزوۆ، س.سەيفۋللين، س.مۇقانوۆ، ق.جۇمالييەۆ، م.ماعاۋين، ر.سىزدىقوۆا سەكىلدى ۇلت زيالىلارى ەڭبەك سىڭىرگەن.

---