بيولوگيا ساباعىندا حالىقتىق پەداگوگيكا ەلەمەنتتەرىن پايدالانۋ
بيولوگيا ساباعىندا حالىقتىق پەداگوگيكا ەلەمەنتتەرىن پايدالانۋ
جاس جەتكىنشەكتەردى ۇلتىن، ەلىن شەكسىز سۇيۋگە تاربيەلەيتىن بىردەن ءبىر قۇرال، وقۋ - تاربيە ىسىنە قازاق حالقىنىڭ ەتنوپەداگوگيكاسىن ءساتتى ەندىرۋ بولىپ تابىلادى. قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇرالارى ادامزات بالاسىنىڭ قول جەتكىزگەن دانا پىكىرلەرى مەن اسىل ويلارىنا، تاجىريبەلىك تۇجىرىمىنا وتە باي. قازاق حالقىنىڭ تابيعات قورعاۋ ءداستۇرىن، ۇلتتىق ويىندارىن، ماقال - ماتەلدەرىن، اڭىز - اڭگىمەلەرىن، ۇلتتىق ۇعىمدارىن، كيەلى ساندارىن، ىرىم - تىيىمدارىن ساباق بارىسىندا سايكەستەندىرىپ پايدالانۋ وقۋشىلاردىڭ حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرادى.
مىسالى «جاسۋشا قۇرامىنداعى بەيورگانيكالىق زاتتار» تاقىرىبىن وتكەن كەزدە تۇزداردىڭ اعزا ءۇشىن ماڭىزى زور ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، قازاق حالقى «تۇز - استىڭ اتاسى»دەپ، نانمەن قاتار قاستەرلەگەن. تۇزعا بايلانىستى كوپتەگەن ىرىمدار بار. «شىر» ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشقان ءسابيدى تۇزعا تۇسىرەدى. تۇز دەنەنى شيراتىپ، وسكەندە جارا شىقپاۋىنا كومەكتەسەدى. مالدىڭ كوپتەگەن ىندەتتەرىن تۇزبەن، تۇز ەرىتىندىسىمەن ەمدەگەن. «ەڭبەگى - ەش، تۇزى - سور»، «قىزدى سوكپە، تۇزدى توكپە»، «تاتار ءدام - تۇزىمىز تاۋسىلماسىن»، ماقالدارىنىڭ ماعىناسى وتە زور. «قىز اۋىر ما، تۇز اۋىر ما» ماقالىنىڭ شىعۋى جايلى ايتۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە وسى تاقىرىپتا سۋ تۋرالى «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە»، «سۋ - ىرىستىڭ كوزى، ەڭبەك - كىرىستىڭ كوزى». «سۇمنىڭ ىرىمى جامان، سۋدىڭ شىرىگى جامان». تاربيەلىك ءمانى بار، سۋدى ۇنەمدەۋ جايلى ماقالداردى ايتۋعا بولادى.
كوشپەلى ەلدىڭ بارلىق تىرشىلىك بولمىسى تابيعاتتا جانە تابيعاتپەن بىتەنە قايناسىپ وتىرادى. ۇلى دالادا كوشپەلى ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن ولار ءوزى مەكەن ەتكەن كەڭىستىكتىڭ بارشا ءقادىر قاسيەتىن تانىپ، ءبىلىپ سول كەڭىستىكتەگى قۇربىلاستاردى ۋاقىتى مەن زەردەلەۋگە، تەڭدەستىرۋگە، پايىمداۋعا ماشىقتانعان. ساباق مازمۇنىمەن بايلانىستىرىپ، اتا - بابامىزدىڭ تاريحي دامۋى بارىسىنداعى اينالاداعى قۇبىلىستار جونىندەگى دۇنيە تانىممەن وقۋشىلاردى تانىستىرىپ وتىرعان ءجون. ەرتەدەگى قازاق حالقى قورشاعان ورتانىڭ ءبىر - بىرىمەن وقشاۋ تۇرعان زاتتار مەن قۇربىلاستاردىڭ رەتسىز جيىنتىعى ەمەس، تۇتاستاي بايلانىستى بىرلىكتەگى دۇنيە دەپ تانىعاندىعى جونىندە «تىرشىلىكتىڭ جەر بەتىندە پايدا بولۋى تۋرالى العاشقى كوزقاراستار» تاقىرىبىندا ايتۋعا بولادى.
ادامزات بالاسىنىڭ دامۋ ەۆوليۋسياسىنا بايلانىستى دۇنيەتانىم دەڭگەيى دە ءوسىپ كۇردەلەنە تۇسەدى. ويتكەنى ادامنىڭ دۇنيەنى تانۋى تابيعات تۋرالى بىلىمدەردىڭ جيىنتىعىنىڭ سول كەزدەگى ءومىر سۇرگەن قوعام اراسىنداعى بايلانىستى نەگىزىندە ءوربيدى. ادامنىڭ وي - ءورىسى ءوزىن قورشاعان تابيعات، ونداعى قۇبىلىستار تۋرالى بىلىمدەردى نەعۇرلىم تولىققان سايىن، دۇنيەتانىمى دا سوعۇرلىم بايىپ تۇراقتانعاندىعىن «ەۆوليۋسيالىق يدەيالاردىڭ دامۋ تاريحى» تاقىرىبى كەزىندە ايتۋعا بولادى. تاريحي زەرتتەۋلەر تاس داۋىردەن بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ارعى ۇرپاقتارىنىڭ مالمەن، ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ، جارتىلاي كوشپەلى ءومىر سۇرگەنىن تۇقىم قۋالاۋ زاڭدىلىقتارىنىڭ نەگىزىن بىلمەي تۇرىپ ونى ءوز ومىرىندە پايدالانعاندىعىن، قولدارىنداعى مالدارىنىڭ ءسۇتتىسىن، ەتتىسىن الىپ قالىپ سۇرىپتاۋ جۇرگىزگەندىگىن «سەلەكسيا» تاقىرىپتارىندا ايتۋعا بولادى.
ەرتەدەگى اتا - بابالارىمىز تابيعاتپەن بىتە قايناسا تىرشىلىك ەتىپ، تابيعاتتا جۇرەتىن قۇبىلىستاردى سەزىندى، ءالى كەلگەنىنشە پايدالاندى. «ەرتەدەگى جانە وسى زامانعى العاشقى ادامدار» تاقىرىبىندا وتتى ەرەكشە قادىرلەگەندىگىن، وتتى قورلاۋعا بولمايدى دەپ ءارتۇرلى تىيىمدار سالعاندىعىن مىسالى: «وتقا تۇكىرۋگە بولمايدى»، «وتتان اتتاۋعا»، «وتتى كەسۋگە» بولمايدى دەپ وتتى قادىرلەگەن، جاس نارەستەنى بەسىككە سالاردا بەسىكتى وتپەن الاستاۋ، جاس كەلىن ۇيگە العاش ەنگەندە تابالدىرىقتان وتقا تابىندىرۋ سياقتى ىرىمدار بار ەكەندىگىن ايتا كەتكەن ءجون.
«تۇقىمقۋالاۋشىلىق پەن وزگەرگىشتىك زاڭدىلىقتارىن» وقىعان كەزدە اتا - بابالارىمىز جەتى اتا، جەتى اتاعا جەتپەي قازاقتا قىز الىپ، قىز بەرۋگە تيىم سالعاندىعىن ونىڭ نەگىزى دۇنيەگە دەنى ساۋ ۇرپاق كەلۋىن قاداعالاعاندىعىن ايتۋعا بولادى. وسىنداي حالىقتىق پەداگوگيكا ەلەمەنتتەرىن ساباق بارىسىندا پايدالانۋدىڭ تيىمدىلىگى جوعارى ول حالقىمىزدىڭ تىنىس - تىرشىلىگىنىڭ بارلىق جاقتارىن قامتي وتىرىپ، ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا تاربيەلەيدى. وسى ۇلگىدەگى وقىتۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى وقۋشىلاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن ارتتىرىپ، ولاردى جيناقىلىققا، دالدىككە، شىعارماشىلىققا باۋلۋعا كومەكتەسەدى دەپ ويلايمىن.
جاس جەتكىنشەكتەردى ۇلتىن، ەلىن شەكسىز سۇيۋگە تاربيەلەيتىن بىردەن ءبىر قۇرال، وقۋ - تاربيە ىسىنە قازاق حالقىنىڭ ەتنوپەداگوگيكاسىن ءساتتى ەندىرۋ بولىپ تابىلادى. قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇرالارى ادامزات بالاسىنىڭ قول جەتكىزگەن دانا پىكىرلەرى مەن اسىل ويلارىنا، تاجىريبەلىك تۇجىرىمىنا وتە باي. قازاق حالقىنىڭ تابيعات قورعاۋ ءداستۇرىن، ۇلتتىق ويىندارىن، ماقال - ماتەلدەرىن، اڭىز - اڭگىمەلەرىن، ۇلتتىق ۇعىمدارىن، كيەلى ساندارىن، ىرىم - تىيىمدارىن ساباق بارىسىندا سايكەستەندىرىپ پايدالانۋ وقۋشىلاردىڭ حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرادى.
مىسالى «جاسۋشا قۇرامىنداعى بەيورگانيكالىق زاتتار» تاقىرىبىن وتكەن كەزدە تۇزداردىڭ اعزا ءۇشىن ماڭىزى زور ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، قازاق حالقى «تۇز - استىڭ اتاسى»دەپ، نانمەن قاتار قاستەرلەگەن. تۇزعا بايلانىستى كوپتەگەن ىرىمدار بار. «شىر» ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشقان ءسابيدى تۇزعا تۇسىرەدى. تۇز دەنەنى شيراتىپ، وسكەندە جارا شىقپاۋىنا كومەكتەسەدى. مالدىڭ كوپتەگەن ىندەتتەرىن تۇزبەن، تۇز ەرىتىندىسىمەن ەمدەگەن. «ەڭبەگى - ەش، تۇزى - سور»، «قىزدى سوكپە، تۇزدى توكپە»، «تاتار ءدام - تۇزىمىز تاۋسىلماسىن»، ماقالدارىنىڭ ماعىناسى وتە زور. «قىز اۋىر ما، تۇز اۋىر ما» ماقالىنىڭ شىعۋى جايلى ايتۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە وسى تاقىرىپتا سۋ تۋرالى «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە»، «سۋ - ىرىستىڭ كوزى، ەڭبەك - كىرىستىڭ كوزى». «سۇمنىڭ ىرىمى جامان، سۋدىڭ شىرىگى جامان». تاربيەلىك ءمانى بار، سۋدى ۇنەمدەۋ جايلى ماقالداردى ايتۋعا بولادى.
كوشپەلى ەلدىڭ بارلىق تىرشىلىك بولمىسى تابيعاتتا جانە تابيعاتپەن بىتەنە قايناسىپ وتىرادى. ۇلى دالادا كوشپەلى ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەن ولار ءوزى مەكەن ەتكەن كەڭىستىكتىڭ بارشا ءقادىر قاسيەتىن تانىپ، ءبىلىپ سول كەڭىستىكتەگى قۇربىلاستاردى ۋاقىتى مەن زەردەلەۋگە، تەڭدەستىرۋگە، پايىمداۋعا ماشىقتانعان. ساباق مازمۇنىمەن بايلانىستىرىپ، اتا - بابامىزدىڭ تاريحي دامۋى بارىسىنداعى اينالاداعى قۇبىلىستار جونىندەگى دۇنيە تانىممەن وقۋشىلاردى تانىستىرىپ وتىرعان ءجون. ەرتەدەگى قازاق حالقى قورشاعان ورتانىڭ ءبىر - بىرىمەن وقشاۋ تۇرعان زاتتار مەن قۇربىلاستاردىڭ رەتسىز جيىنتىعى ەمەس، تۇتاستاي بايلانىستى بىرلىكتەگى دۇنيە دەپ تانىعاندىعى جونىندە «تىرشىلىكتىڭ جەر بەتىندە پايدا بولۋى تۋرالى العاشقى كوزقاراستار» تاقىرىبىندا ايتۋعا بولادى.
ادامزات بالاسىنىڭ دامۋ ەۆوليۋسياسىنا بايلانىستى دۇنيەتانىم دەڭگەيى دە ءوسىپ كۇردەلەنە تۇسەدى. ويتكەنى ادامنىڭ دۇنيەنى تانۋى تابيعات تۋرالى بىلىمدەردىڭ جيىنتىعىنىڭ سول كەزدەگى ءومىر سۇرگەن قوعام اراسىنداعى بايلانىستى نەگىزىندە ءوربيدى. ادامنىڭ وي - ءورىسى ءوزىن قورشاعان تابيعات، ونداعى قۇبىلىستار تۋرالى بىلىمدەردى نەعۇرلىم تولىققان سايىن، دۇنيەتانىمى دا سوعۇرلىم بايىپ تۇراقتانعاندىعىن «ەۆوليۋسيالىق يدەيالاردىڭ دامۋ تاريحى» تاقىرىبى كەزىندە ايتۋعا بولادى. تاريحي زەرتتەۋلەر تاس داۋىردەن بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان قازاق حالقىنىڭ ارعى ۇرپاقتارىنىڭ مالمەن، ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ، جارتىلاي كوشپەلى ءومىر سۇرگەنىن تۇقىم قۋالاۋ زاڭدىلىقتارىنىڭ نەگىزىن بىلمەي تۇرىپ ونى ءوز ومىرىندە پايدالانعاندىعىن، قولدارىنداعى مالدارىنىڭ ءسۇتتىسىن، ەتتىسىن الىپ قالىپ سۇرىپتاۋ جۇرگىزگەندىگىن «سەلەكسيا» تاقىرىپتارىندا ايتۋعا بولادى.
ەرتەدەگى اتا - بابالارىمىز تابيعاتپەن بىتە قايناسا تىرشىلىك ەتىپ، تابيعاتتا جۇرەتىن قۇبىلىستاردى سەزىندى، ءالى كەلگەنىنشە پايدالاندى. «ەرتەدەگى جانە وسى زامانعى العاشقى ادامدار» تاقىرىبىندا وتتى ەرەكشە قادىرلەگەندىگىن، وتتى قورلاۋعا بولمايدى دەپ ءارتۇرلى تىيىمدار سالعاندىعىن مىسالى: «وتقا تۇكىرۋگە بولمايدى»، «وتتان اتتاۋعا»، «وتتى كەسۋگە» بولمايدى دەپ وتتى قادىرلەگەن، جاس نارەستەنى بەسىككە سالاردا بەسىكتى وتپەن الاستاۋ، جاس كەلىن ۇيگە العاش ەنگەندە تابالدىرىقتان وتقا تابىندىرۋ سياقتى ىرىمدار بار ەكەندىگىن ايتا كەتكەن ءجون.
«تۇقىمقۋالاۋشىلىق پەن وزگەرگىشتىك زاڭدىلىقتارىن» وقىعان كەزدە اتا - بابالارىمىز جەتى اتا، جەتى اتاعا جەتپەي قازاقتا قىز الىپ، قىز بەرۋگە تيىم سالعاندىعىن ونىڭ نەگىزى دۇنيەگە دەنى ساۋ ۇرپاق كەلۋىن قاداعالاعاندىعىن ايتۋعا بولادى. وسىنداي حالىقتىق پەداگوگيكا ەلەمەنتتەرىن ساباق بارىسىندا پايدالانۋدىڭ تيىمدىلىگى جوعارى ول حالقىمىزدىڭ تىنىس - تىرشىلىگىنىڭ بارلىق جاقتارىن قامتي وتىرىپ، ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا تاربيەلەيدى. وسى ۇلگىدەگى وقىتۋدىڭ ءادىس - تاسىلدەرى وقۋشىلاردىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن ارتتىرىپ، ولاردى جيناقىلىققا، دالدىككە، شىعارماشىلىققا باۋلۋعا كومەكتەسەدى دەپ ويلايمىن.
You Might Also Like
-
ماقساتى: بالالاردىڭ «تابيعات»، «قامقورلىق» قۇندىلىقتارى تۋرالى تۇسىنىكتەرىن كەڭەيتۋ.
