InfoHub Logo

ساباقتىڭ تاقىرىبى: §2. ىشكى مۇشەلەردىڭ توپوگرافياسى.
بيولوگيا 8 سىنىپ
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك. مۇشەلەر جۇيەسى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
دامىتۋشىلىق. ەستە ساقتاۋ، ويلاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ.
تاربيەلىك. ۇقىپتىلىققا، تازالىققا باۋلي وتىرىپ، دۇنيەتانىمدىق تاربيە بەرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ءداستۇرلى ساباق
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتى وتكىزۋ ءادىسى: تۇسىندىرمەلى كورنەكىلىك، سۇراق، جاۋاپ
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: بۇلىشقەت جانە جۇيكە ۇلپالارىنىڭ قۇرىلىسى

ساباقتىڭ بارىسى:
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) سالەمدەسۋ؛
ءا) وقۋشىلاردى تۇگەلدەۋ؛
ب) سىنىپ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ.

ءىى ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
1. ادام تۋرالى قانداي عىلىمدار بار؟
2. فيزيولوگيا قانداي عىلىم؟
3. سالاۋاتتى – ءومىر سالتى دەگەنىمىز نە؟

ءىىى جاڭا ساباق.
مۇشەلەر مەن مۇشەلەر جۇيەسى اعزا - ءبىرتۇتاس تىرشىلىك يەسى. ءار ءتۇرلى ۇلپالار بىرىمەن - ءبىرى قوسىلىپ، مۇشە تۇزەدى. مۇشە دەگەنىمىز - بەلگىلى ءپىشىنى، قۇرىلىسى، ورنى بار ءبىر نەمەسە بىرنەشە قىزمەت اتقاراتىن دەنە بولىگى. اعزانىڭ ىشكى قۋىستارىندا (مىسالى، كەۋدە، قۇرساق، جامباس) ورنالاسقان مۇشەلەردى - ىشكى مۇشەلەر دەپ اتايدى. ءاربىر مۇشەدە بارلىق ۇلپالار كەزدەسەدى، ءبىراق ولاردىڭ بىرەۋى عانا باسىم بولادى. مىسالى، دانەكەر ۇلپاسى اعزانىڭ ىشكى ورتاسىن، ەپيتەليي ۇلپاسى — اسقورىتۋ، تىنىسالۋ مۇشەلەرىنىڭ سىلەمەيلى قابىقشاسىن تۇزەدى. بۇلشىقەت ۇلپاسى - وڭەش، ىشەكتەر مەن قۋىقتىڭ قابىرعالارىن قۇرايدى. جۇيكە ۇلپاسى - مي مەن جۇلىندى جانە جۇيكەلەر مەن جۇيكە تۇيىندەرىن تۇزەدى.

مۇشەلەردىڭ پىشىندەرى، مولشەرى جانە ورنالاسۋ ورنى جاعىنان بىرىنەن - ءبىرىنىڭ ايىرماشىلىعى بار. شىعۋ تەگى، قۇرىلىسى جانە اتقاراتىن قىزمەتى ۇقساس مۇشەلەردى مۇشەلەر جۇيەسى دەيدى.
ادام دەنەسىندەگى اتقاراتىن قىزمەتى بىرىنە - ءبىرى بايلانىستى مۇشەلەر بىرىگىپ مۇشەلەر جۇيەسىن. تۇزەدى. مىسالى، تىرەك - قيمىل، ءزارجىنىستىق، ەندوكريندىك مۇشەلەر جۇيەسى بار.
ادام اعزاسىندا (دەنەسىندە) بولاتىن مۇشەلەر جۇيەسى: 1. ەندوكريندىك جۇيە - ارنايى زاتتاردىڭ (گورموندار) كومەگىمەن اعزاداعى بارلىق ۇدەرىستەردى رەتتەيدى. مۇشەلەر قىزمەتىنىڭ گورموندار ارقىلى رەتتەلۋىن گۋمورالدىق رەتتەلۋ دەيدى.
2. جۇيكە جۇيەسى - بارلىق مۇشەلەر مەن مۇشەلەر جۇيەسىن ءبىرتۇتاس ەتىپ بىرىكتىرىپ، ولاردىڭ جۇمىسىن رەتتەيدى.
3. سەزىم مۇشەلەرى (سەنسورلىق جۇيە) - سىرتقى ورتادان ارنايى تىتىركەندىرۋدى قابىلدايدى ءارى و5ان جاۋاپ قايتارادى.
4. تىرەك - قيمىل جۇيەسىنە بۇلشىقەتتەر مەن قاڭقا جاتادى. ولار تىرەكتىك، قوزعالىستىق جانە قورعانىشتىق قىزمەت اتقارادى.
5. جۇرەك - قانتامىرلار جۇيەسى - جۇرەك پەن قانتامىرلار اعزادا قاناينالىمدى قامتاماسىز ەتەدى.
6. تىنىسالۋ جۇيەسى تىنىسالۋ مۇشەلەرى (مۇرىن قۋىسى، جۇتقىنشاق، كومەكەي، كەڭىردەك، اۋاتامىر، وكپە) قان مەن قورشاعان ورتا اراسىنداعى عازالماسۋعا قاتىسادى.
7. اسقورىتۋ جۇيەسى - اعزادا تاعامنىڭ قورىتىلۋى مەن ءسىڭىرىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن اسقورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ جيىنتىعى.
8. ءزارشىعارۋ جۇيەسى - زات الماسۋدىڭ ناتيجەسىندە اعزادا تۇزىلگەن (تۇز، نەسەپ) ونىمدەردى اعزادان سىرتقا شىعارادى.
9. جىنىس جۇيەسى - اعزانىڭ ارتىنا ۇرپاق قالدىرىپ، تىرشىلىگىن جالعاستىرۋدى قامتاماسىز ەتەدى.
اعزانىڭ ءبىرتۇتاستىعى. ادام دەنەسىندەگى مۇشەلەر جۇيەسى بىرلەسىپ، ءبىرتۇتاس اعزا تۇزەدى. اعزانى قۇرايتىن بارلىق مۇشەلەر جۇيەسى بىرىمەن - ءبىرى تىعىز بايلانىستى. اسىرەسە، جۇيكە جۇيەسى جانە ەندوكريندىك مۇشەلەر جۇيەسى بىرىمەن - ءبىرى ۇيلەسىمدى تۇردە قىزمەت اتقارادى. ولار اعزانىڭ جۇيكە - گۋمورالدىق رەتتەلۋ قىزمەتىن قامتاماسىز ەتەدى. جۇيكە جۇيەسى حابار بەرەدى، ەندوكريندىك مۇشەلەر جۇيەسى بولەتىن گورمونداردى قان، باسقا مۇشەلەرگە تاراتادى. بارلىق مۇشەلەر مەن مۇشەلەر جۇيەلەرىنىڭ جۇمىسى بىرىمەن - ءبىرى تىعىز بايلانىستا ۇيلەسىمدى بولعاندىقتان، اعزا - ءبىرتۇتاس تىرشىلىك يەسى دەپ اتالادى

IV. قورىتىندى. قورىتا ايتقاندا، اعزا - ءبىرتۇتاس تىرشىلىك يەسى. ءار ءتۇرلى ۇلپالار بىرىمەن - ءبىرى قوسىلىپ، مۇشە تۇزەدى. مۇشە دەگەنىمىز - بەلگىلى ءپىشىنى، قۇرىلىسى، ورنى بار ءبىر نەمەسە بىرنەشە قىزمەت اتقاراتىن دەنە بولىگى.

V. بەكىتۋ سۇراقتارى:
1. بۇلشىقەت ۇلپاسىنىڭ قانداي توپتارى بار؟
2. ميوفيبريللا دەگەن نە؟
3. جۇيكە ۇلپاسىنا ءتان قاسيەتتەردى اتا؟

Vءى. باعالاۋ.
VIءى. ۇيگە تاپسىرما. وقۋ.

ادام تۋرالى عىلىمدار
جاسۋشا جانە ونىڭ قۇرىلىسى
جاسۋشا ورگانويدتارى
جاسۋشانىڭ حيميالىق قۇرامى: سۋ، مينەرالدى تۇزدار
جاسۋشانىڭ حيميالىق قۇرامى. ورگانيكالىق زاتتار، ءنارۋىزدار، مايلار، كومىرسۋلار، نۋكلەين قىشقىلدارى
جاسۋشالاردىڭ تىرشىلىك ارەكەتتەرى
جاسۋشالاردىڭ ءبولىنۋى، ولاردىڭ ءوسۋى مەن دامۋى، ماماندانۋى. تىتىركەنگىشتىك جانە قوزعىشتىق قاسيەتتەر
ادامنىڭ نەگىزگى ۇلپالارى
ىشكى، سىرتقى جانە ارالاس سەكرەسيا بەزدەرى. ەندوكريندىك جۇيە
قالقانشا بەز، ونىڭ گورموندارىنىڭ قىزمەتى
ۇيقى بەزىنىڭ ينسۋلين گورموندارىنىڭ قانداعى گليۋكوزا مولشەرىن رەتتەۋدەگى ءرولى. قانتتى ديابەت
جۇيكە جۇيەسىنىڭ ماڭىزى، ونىڭ قۇرىلىسى جانە قىزمەتى
جۇلىن. جۇلىننىڭ ماڭىزى، ونىڭ رەفلەكستىك جانە وتكىزگىشتىك قىزمەتى
مي. ميدىڭ بولىمدەرى، ولاردىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى
مي بولىكتەرى جانە ۇلكەن مي سىڭارلارى قىرتىسىنىڭ ايماقتارى
ۆەگەتاتيۆتى جۇيكە جۇيەسىنىڭ سيمپاتيكالىق جانە پاراسيمپاتيكالىق بولىمدەرى، ولاردىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى
سەزىم مۇشەلەرى جانە اناليزاتورلار تۋرالى تۇسىنىك
كورۋ مۇشەسى. كوزدىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى. كورۋ اناليزاتورى
ەستۋ مۇشەسى جانە ەستۋ اناليزاتورى
تەپە-تەڭدىك مۇشەلەرى: ۆەستيبۋلا اپپاراتى. سيپاپ سەزۋ، ءيىس سەزۋ، ءدام سەزۋ مۇشەلەرى جانە ولاردىڭ اناليزاتورى
سۇيەكتەر، بۇلشىقەت، سىڭىرلەر – تىرەك قيمىل جۇيەسىنىڭ قۇرامداس بولىكتەرى
سۇيەكتىڭ قۇرامى، قۇرىلىسى ولاردىڭ پىشىندەرى جانە قىزمەتى. سۇيەكتىڭ ىشكى قۇرىلىسى
قاڭقانىڭ نەگىزگى بولىمدەرى. باسسۇيەك، تۇلعا قاڭقاسى، يىق جانە جامباس بەلدەۋلەرىنىڭ قاڭقاسى،قول-اياق قاڭقاسى. ومىرتقا جوتاسىنىڭ بولىمدەرى
ءسىڭىر سوزىلعاندا، بۋىن شىققاندا، سۇيەك سىنعاندا كورسەتىلەتىن العاشقى جاردەم
بۇلشىقەت، ونىڭ تيپتەرى، قۇرىلىسى جانە ماڭىزى. بۇلشىقەت قوزعالىسىنىڭ رەتتەلۋى
دەنە سىمباتىنىڭ بۇزىلۋى مەن جالپاقتاباندىلىق قالىپتاسۋدىڭ الدىن الۋ. گيپوديناميانىڭ سالدارى
قان، ۇلپا سۇيىقتىعى جانە ليمفو-ورگانيزم ىشكى ورتاسىنىڭ قۇرام بولىكتەرى
قاننىڭ ۇيۋىندا ترومبوسيتتەردىڭ ءرولى
ەريتروسيتتەردىڭ وتتەك پەن كومىرقىشقىل گازىن تاسىمالداۋى.گەموگلابيننىڭ ءرولى. ارتەريالىق جانە ۆەنالىق قان
لەيكوسيتتەر، ولاردىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى
يممۋنيتەت. يممۋندىق جۇيەنىڭ مۇشەلەرى
اۋرۋ قوزدىرعىش ميكروبتار مەن ۆيرۋستاردىڭ جۇقپالى اۋرۋلار دامۋىنداعى ءرولى
قان توپتارى جانە قان قۇيۋ
جۇرەكتىڭ قۇرىلىسى. جۇرەكشەلەر مەن قارىنشالاردىڭ ءرولى
قاناينالىمنىڭ ۇلكەن جانە كىشى شەڭبەرلەرى. ليمفواينالىمى.
جۇرەك جانە قان تامىرلار جۇيەسىنىڭ رەتتەلۋى. جۇرەك جۇمىسىنىڭ ءاۆتوماتيزمى
گۋمورالدىق رەتتەلۋ
تىنىس الۋدىڭ ماڭىزى. تىنىس الۋ مۇشەلەرى. وكپەنىڭ قۇرىلىسى جانە قىزمەتى. وكپەدەگى جانە ۇلپالارداعى گاز الماسۋ
تىنىس الۋ قوزعالىستارى، ولاردىڭ رەتتەلۋى. تىنىس الۋ ورتالىعى
تىنىس الۋ مۇشەلەرىنىڭ اۋرۋلارى
تاماقتانۋدىڭ ماڭىزى. تاعامدىق ونىمدەر جانە قورەكتىك زاتتار
اسقورىتۋدىڭ ماڭىزى. اسقورىتۋ جۇيەسى
استىڭ اۋىز قۋىسىندا قورىتىلۋى. ءتىستىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى. ءتىستىڭ كۇتىمى. سىلەكەيدىڭ ماڭىزى
استىڭ اسقازاندا قورىتىلۋى. اسقازان ءسولى فەرمەنتتەرىنىڭ ءنارۋىزدارعا اسەرى. ۇيقىبەز ءسولى مەن باۋىردان بولىنەتىن ءوتتىڭ ارەكەتىنەن استىڭ ۇلتاباردا قورىتىلۋى
ىشەك ءسولىنىڭ اسقا اسەرى. استىڭ قورىتىلۋى جانە ءسىڭىرىلۋى
اسقورىتۋ مۇشەلەرىنىڭ جۇقپالى اۋرۋلارى جانە ولاردىڭ الدىن الۋ جولدارى. تاعامنان ۋلانۋ، العاشقى كومەك كورسەتۋ شارالارى
ورگانيزم قۇرىلىمىن قالپىنا كەلتىرۋ، ولاردىڭ ءوسۋى مەن ەنەرگيا جيناقتاۋى ءۇشىن قورەكتىك زاتتاردىڭ ماڭىزى
تاماقتانۋدىڭ مولشەرى جانە ونىڭ ورگانيزمنىڭ ەنەرگيا جۇمساۋ شاماسىمەن بايلانىسى. قورەكتىك زاتتاردىڭ ەنەرگيا سىيىمدىلىعى
ۆيتاميندەر جانە ولاردىڭ ماڭىزى. مايدا جانە سۋدا ەريتىن ۆيتاميندەر
ءزار شىعارۋدىڭ ماڭىزى. ءزار شىعارۋ مۇشەلەرى. بۇيرەكتىڭ قۇرىلىسى. نەفروندار
بۇيرەك اۋرۋلارىنىڭ الدىن الۋ
تەرىنىڭ توسقاۋىلدىق ءرولى. تەرىنىڭ قۇرىلىسى
تەرى اۋرۋلارى
كوبەيۋدىڭ ماڭىزى، كوبەيۋ مۇشەلەرىنىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى
بوزبالالار مەن بويجەتكەن قىزداردىڭ جىنىستىق جەتىلۋى
ۇرىقتانۋ. جۇكتىلىك. ۇرىقتىڭ جاتىر ىشىندە دامۋى
تۇقىم قۋالايتىن جانە تۋا بىتكەن اۋرۋلار. تەمەكى شەگۋدىڭ، الكوگولدىڭ، ەسىرتكىنىڭ زيانى
مىنەز قۇلىقتىڭ تۋا بىتكەن جانە جۇرە پايدا بولعان فورمالارى. شارتتى جانە شارتسىز تەجەلۋ
ادامنىڭ جوعارى جۇيكە ارەكەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى
ادامنىڭ ءىس ارەكەتى - اسا ماڭىزدى ەكولوگيالىق فاكتور
ەڭبەك پەن مادەنيەت – ادامزاتتىڭ نەگىزگى جەتىستىكتەرى
جىگەرلىك پروسەستەر. ەرىكتىڭ ساپاسى. سەزىم، سەزىمتالدىق رەاكسيالار
زەيىن، ەرىكتى جانە ەرىكسىز. زەيىننىڭ اۋىتقۋى