InfoHub Logo

پەداگوگيكالىق عىلىم رەتىندە دەفەكتولوگيا پەداگوگيكانىڭ نەگىزگى كاتەگوريالارىمەن قارۋلانعان.
كەمىستىگى بار بالالاردى تاربيەلەۋ – دەفەكتولوگيانىڭ نەگىزگى تۇسىنىكتەرىنىڭ ءبىرى.
كەمىستىگى بار بالانى تاربيەلەۋدىڭ ماقساتى مەن مۇددەلەرى پەداگوگيكانىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرىمەن ايقىندالادى: بەلسەندى، قوعامدىق پايدالى ومىرگە دايىنداۋ، ازاماتتىق قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋ. بۇل ماقساتتار كەمىستىكتىڭ قۇرىلىمى جانە دارەجەسىنە سايكەس ادىستەر مەن قۇرالدار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. كەمىستىكتىڭ سيپاتىنا قاراي ونىڭ سالدارىن تۇزەۋگە ارنايى شارتتار جاسالىنادى.
بالانى تاربيەلەۋ جۇمىسى ونىڭ جەكە باسىنىڭ جانە جاس مولشەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي، دەربەستىگىن، وزىنە - ءوزى قىزمەت ەتۋ ماشىقتارىن، مىنەز - قۇلقىن، كوپشىلىكپەن ءومىر ءسۇرىپ، ەڭبەك ەتە ءبىلۋ قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋعا باعىشتالادى.
كەمىستىگى بار بالالاردى وقىتۋ جانە دامىتۋ - بۇل بەرۋدىڭ، شەبەرلىك، داعدى، ارەكەت ماشىقتارىن ۇيرەتۋدىڭ ماقساتتى پروسەسى، ومىرگە ەڭبەككە دايىنداۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى.
وقىتۋ بارىسىندا ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيەلەۋدىڭ ماقساتى جۇزەگە اسىرىلادى. دەفەكتولوگيا كەمىستىگى بار بالالارعا ءبىلىم بەرۋ جانە وقىتۋدىڭ ارنايى ادىستەمەلىك ماسەلەلەرىمەن اينالىسادى.
وقۋ پروسەسىنىڭ ماقساتى، مازمۇنى پرينسيپتەرى ۇيىمداستىرىلۋى كەمىستىكتىڭ سيپاتى مەن اۋىرلىعىنا قاراي ءاربىر ارنايى وقۋ ورنىنىڭ ناقتى تيپىنە سايكەستەندىرىلىپ جاسالادى. وسىعان بايلانىستى وقىتۋ ادىستەرى، كورنەكى جانە تەحنيكالىق جابدىقتار تاڭدالىپ الىنادى، ىرىكتەپ وقىتۋدىڭ ماسەلەلەرى شەشىلەدى. بۇل ماسەلە دەفەكتولوگيادا ەڭ نەگىزگى بولىپ تابىلادى، ت. ا. ۆلاسوۆانىڭ ۇعىمىنشا، ايتىلعان عىلىمنىڭ بارلىق بولىكتەرىنىڭ ماقساتى – كەمىستىگى بار بالانىڭ دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وقىتىپ تاربيەلەمەيتىن جانە ونىڭ اۋىتقۋشىلىقتارىن جەڭىن شىعۋعا دارمەنىنشە مۇمكىندىك جاسايتىن جايتتاردى انىقتاۋ.
وقىتۋ جانە تاربيەلەۋ، دامۋدىڭ وڭتايلى اۋقىمىن ەسكەرە وتىرىپ، دامىتۋ سيپاتىندا بولۋى كەرەك. دامۋدىڭ وڭتايلى اۋقىمى – كەمىستىگى بار بالانىڭ وزدىگىنەن پايدالانا المايتىن ۇستازدىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرا الاتىن مۇمكىندىكتەرى مەن قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ارەكەتتەرى. ل. س. ۆىگوتسكييدىڭ ايتۋى بويىنشا دامۋدىڭ وڭتايلى اۋقىمى، كەمىستىگى بار بالانىڭ كەك قازىرگى مۇمكىندىگىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونىڭ كەلەشەكتەگى پسيحيكالىق دامۋىن دا قامتيدى. وقىتۋ دامۋدىڭ وڭتايلى اۋقىمىنان ناقتى دامۋ ساتىسىنا وتۋگە سەپتىگىن تيگىزۋى كەرەك، ياعني بىرتىندەپ ءمۇعالىمنىڭ جەتەكشىلىگىنسىز بالا وزدىگىنەن ارەكەتكە كوشۋى كەرەك. بۇل وقىتۋ مەن دامۋدىڭ اراسىنداعى ىشكى بايلانىستى قۇرايدى. قالىپتاسىپ كەلە جاتقان پسيحيكالىق قىزمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، دۇرىس ۇيىمداستىرىلعان وقىتۋ دامۋعا اكەلىپ تىرەلەدى.
كوررەكسيا (لات. Carrectio - تۇزەتۋ) بالالاردىڭ پسيحيكالىق دەنە كەمىستىكتەرىن تۇزەتۋگە نەمەسە ازايتۋعا باعىتتالعان پەداگوگيكالىق شارالاردىڭ جۇيەسى. كوررەكسيا تۇسىنىگىنە جەكە كەمىستىكتەردى تۇزەتۋ مەن قاتار (مىسالى، كورۋ جانە ءتىل مۇكىسىن جوندەۋ) كەمىستىگى بار بالانى وقىتۋ، تاربيەلەۋ، دامىتۋ بارىسىندا قاجەتتى ناتيجەگە جەتۋ ماقساتىنداعى تۇپكىلىكتى اسەر ەتۋ دە ەنەدى. بالانىڭ تانىمدىق ارەكەتىندەگى جانە دەنەسىندەگى دامۋ كەمشىلىكتەرىن جويۋ مەن تۇزەتۋ «كوررەكسيالىق تاربيەلەۋ جۇمىسى» ۇعىمىنا بەلگىلەنەدى.
بالالارعا جالپى ءبىلىم بەرۋ جانە ەڭبەك ماشىقتارىن قالىپتاستىرۋ بارىسىندا نەگىزگى جانە قوسىمشا ساباقتاردىڭ بارلىق فورماسى مەن تۇرلەرى كوررەكسيالىق - تاربيەلىك ماقساتقا باعىندىرىلعان.
كومپەنساسيا (لات. Comensatio – قالپىنا كەلتىرۋ، تەڭەستىرۋ) – ورگانيزمنىڭ دامىماي قالعان نەمەسە بۇزىلعان قىزمەتتەرىن اۋىستىرۋ نەمەسە قايتا قۇرۋ. بۇل تۋا بىتكەن نەمەسە كەيىننەن پايدا بولعان كەمىستىكتەرگە ورگانيزمنىڭ بەيىمدەلگىشتىگىنە بايلانىستى قۇردەلى دە الۋان پروسەسس.
كورمەيتىن بولىپ تۋىلعان بالانىڭ كورۋ تالداۋىشتارىنىڭ قىزمەتىن قالپىنا كەلتىرۋ، كوبىنەسە، تۇسىنۋشىلىكتى ارتتىرۋ ارقىلى، ياعني تەرىنىڭ سەزىنۋ جۇيەسى مەن كينەستاتيكالىق تالداۋىشتاردى دامىتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.
كومپەنساسيا (قالپىنا كەلتىرۋ) پروسەسى جوعارعى نەرۆ جۇيەسى قىزمەتىنىڭ ەداۋىر قوسىمشا مۇمكىنشىلىكتەرىنە سۇيەنەدى. بۇل پروسەسس ورگانيزمنىڭ ءقايسىبىر قىزمەتىن جوعالتىپ العان جانۋارلارعا دا ءتان. بۇل ورگانيزمنىڭ بيولوگيالىق بەيىمدەلگىشتىگىنىڭ بەلگىسى.
بالانىڭ جان - جاقتى دامۋى كومپەنساسيا پروسەسىنىڭ شارىقتاۋ شىڭى. الايدا كەمىستىكتىڭ كەيبىر فورمالارى ءۇشىن كومپەنساسيانىڭ (قالپىنا كەلۋدىڭ) شەڭبەرى شەكتەۋلى. اقىل دامۋىنىڭ تەرەڭ كەمىستىكتەرى كەزىندە كەمشىلىكتەردى ءىشىنارا عانا تۇزەتۋگە بولادى، ويتكەنى اقىل - ەستىڭ تەرەڭ فورماداعى كەمشىلىكتەرى جوعارعى تەحنيكالىق پروسەستەردىڭ دامۋىنا كەلتىرەدى. ءبىراق بۇنداي جاعدايدى اقىل - ەسى كەم بالالاردىڭ دامۋى تۇپكىلىكتى شەكتەلىپ قالادى دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك.
كەمىستىگى بار بالالارداعى قالپىنا كەلۋ پروسەستەرىنىڭ ءوتۋى ءار ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى. كەلەسى جاعدايلار ولاردىڭ دامۋى ءۇشىن قولايلى بولىپ تابىلادى:
ا) ارنايى مەكەمەلەر تارابىن قۇرۋدى قاراستىراتىن وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ جۇيەسىن دۇرىس ۇيىمداستىرۋ، وقۋ پروسەسىن كوررەكسيالىق - تاربيەلەۋ جۇمىسىنىڭ ارنايى ادىستەر پايدالاناتىنداي ەتىپ قۇرۋ؛
ب) وقۋ مەن ەڭبەكتى بالالاردىڭ دەنە جانە اقىل قابىلەتتەرى قالىپتاستىرۋدا نەگىزگى قۇرال رەتىندە بىرىكتىرە پايدالانۋ ءپرينسيپتى.
ۆ) بالالار ۇجىمىڭدا، سونداي - اق ۇستازدار مەن وقۋشىلار اراسىنداعى دۇرىس قارىم - قاتىناستار؛
گ) وقۋ جۇمىسى مەن بالالاردىڭ دەمالىس كەستەسىن ارتىق سالما تۇسپەيتىندەي ەتىپ دۇرىس ۇيىمداستىرۋ؛
د) ولاردىڭ بەلسەندىلىگىن، ەركىندىگىن كوتەرەتىن وقىتۋدىن ءار ءتۇرلى ادىستەرىن الماستىرىپ وتىرۋ؛
ە) بالالاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن ارنايى جابدىقتار مەن وقۋ قۇرالدار جۇيەسىن، ءتۇرلى تەحنيكالىق قۇرالداردى كەڭىنەن پايدالانۋ؛
كەمىستىگى بار بالالاردىڭ ءار ءتۇرلى توپتارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرە، سونىمەن قاتار ءار بالانىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە تىرەك قۇراستىرىلعان كوررەكسيالىق - تاربيەلىك جۇمىس قالپىنا كەلتىرۋدىڭ تۇزەتۋدىڭ جانە فۋنكسيالاردىڭ قىزمەتىن ورنىنا كەلتىرۋدى ماڭىزدى شارتى بولىپ تابىلادى.
الەۋمەتتىك اداپتاسيا (لات. adaptation - بەيىمدەيمىن) كەمىستىگى بار بالالاردىڭ جەكەلەي جانە توپتىق ارەكەتتەرى قوعامدىق نورمالار مەن تۇسىنىكتەر جۇيەسىنىڭ دەڭگەيىنە جەتەلەۋ. كەمىستىگى بار بالالاردا الەۋمەتتىك ورتامەن قارىم - قاتىناستى دامۋدىڭ كەمشىلىكتەرىنە بايلانىستى قيىنعا تۇسەدى. وزگەرىستەرگە كۇردەلەنىپ كەلە جاتقان توپتارعا بەيىمدىلىگى شەكتەلگە. قالىپتاسقان ورتادا ولاردىڭ ءوز الدىنا قويعان ماقساتتارىنا جەت ءۇشىن ولار ەرەكشە قينالۋشىلىك سەزىنەدى، سوندىقتان ولار وزگەش جول ىزدەپ، ارەكەتتەرىندە ورەسكەلدىككە جول بەرۋى مۇمكىن.
كەمىستىگى بار بالالاردى وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ ماقساتىنا ولاردىڭ قوعاممەڭ، كوللەكتيۆپەن قالىپتى قارىم - قاتىناسقا الەۋمەتتىك (سونىڭ ىشىندە قۇقىقتىق تا) نورمالار مەن قاعيدالاردى سانالى تۇردە ورىنداي بىلۋگە ۇيرەتۋ كىرەدى. الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋ كەمىستىگى بار بالالارعا قوعامدىق پايدالى ومىرگە بەلسەنە ءورنالاسۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ارنايى مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى ءبىزدىڭ قوعامداعى نورمالاردى يگەرە الاتىندىعىن كورسەتىپ وتىر.
الەۋمەتتىك رەابيليتاسيا (لات. rehabilitos - قابىلەتىن، جارىمدىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ) مەديسينالىق - پەداگوگيكالىق مانىنادا - كەمىستىگى بار بالانى، ونىڭ دەنە جانە پسيحيكالىق مۇمكىنشىلىكتەرىنىڭ دەڭگەيىندە الەۋمەتتىك ورتاعا، قوعامدىق ومىرگە جانە ەڭبەككە باۋلۋ. بۇل دەفەكتولوگيانىڭ تەورياسى مەن تاجىريبەسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى.
رەابيليتاسيا دامۋ كەمشىلىكتەرىن جويۋ نەمەسە جۇمسارتۋ ءۇشىن مەديسينالىق شارالارمەن قوسا ارنايى وقىتۋ، تاربيەلەۋ جانە ماماندىققا دايارلاۋ ارقىلى جۇرگىزىلەدى. رەابيليتاسيا كەزىندە نۋرۋدىڭ زاردابىنان بۇزىلعان فۋنكسيا قىزمەتتەرى ءىشىنارا قالپىنا كەرەدى.
رەابيليتاسيا ماقساتتارىن ورىنداۋ، وقۋ پروسەسى كەمىستىگى بار بالالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ۇيىمداستىرىلعان ارنايى وقۋ ورىندارى جۇيەسىندە جۇزەگە اسىرىلادى.
وتباسىلىق تاربيە - رەابيليتاسيا جاساۋدىڭ بەلسەندى فاكتورى. مەكتەپ پەن وتباسىلىق بىرلەسكەن ارەكەتى، كەمىستىگى بار بالالاردىڭ ەڭبەككە دەگەن مۇمكىندىكتەرىن انىقتاپ، قولىنان كەلەر ماماندىق تاڭداپ، پايدالى قوعامدىق ومىرگە بەلسەندى ارالاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.

4. «مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالار» تۇسىنىگى مەن ولاردىڭ دامۋىنىڭ وزگەشەلىگى.
 اقىل - ويى ارتتا قالعان وقۋشىلاردىڭ كوپ بولىگىن اتا - انالارى جوق، تولىق ەمەس جانە الەۋمەتتىك جاعدايى ناشار وتباسىلاردان شىققان بالالار قۇرايدى. مۇنداي بالالار ءوز وتباسىمەن تولىق قارىم - قاتىناسىنان ايرىلعان. بۇل ولاردىڭ جەكە تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا جاعىمسىز اسەر ەتەدى.
ينتەللەكتۋالدىق جەتىسپەۋشىلىكتىڭ سالدارىنان اقىل - ويى ارتتا قالعان بالالاردىڭ جەكە تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋى ءار ءتۇرلى اسپەكتىلەردە قيىن جاعدايلاردا ەتەدى.
جەكە تۇلعانىڭ كوپتەگەن قاسيەتتەر جيىنتىعىنا ادامنىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ كەز كەلگەن كورىنىسىنە اسەر ەتەتىن ەرەكشە ورىن الادى. ل. س. ۆىگوتسكيي ينتەللەكتۋالدىق جانە ەموسيونالدىق سفەرالاردىڭ ىشكى بىرلىگى مەن ءوزارا تىعىز بايلانىستى تۋرالى تۇجىرىمىندا اقىل - ويدىڭ ارتتا قالۋى بارىسىندا بالادا ينتەللەكتى مەن اففەكتىنىڭ ارا قاتىناسى نورمادان بولەك بولادى جانە بۇل ولاردىڭ پسيحيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ەموسيانىڭ قالىپتاسۋى جەكە تۇلعالىق دامۋىندا وتە ماڭىزدى، - دەدى.
اقىل - ويى ارتتا قالعان بالانىڭ ەموسياسىنىڭ كورىنۋى ونىڭ جاسىنا، كەمىستىكتىڭ قۇرىلىمىنىڭ ساپالىق ەرەكشەلىگىمەن تەرەندىگىنە جانە ونى قورشاعان الەۋمەتتىك ورتاعا تاۋەلدى. كىشى مەكتەپ جاسىنداعى بالالار ماداقتاۋعا، قولداۋعا جانە رەنجىسۋگە اسەرشىل بولىپ كەلەدى. ولار ۇنامسىز جانە ەركەلەتۋ ەموسيالارىن اجىراتادى. ءبىراق ءوز ەموسيالارىن ۆەربالدى تۋردە كورسەتە المايدى. ءوزىنىڭ ادامدارعا دەگەن قارىم-قاتىناسىن جاناسۋمەن، جىميۋمەن، بەتىنە قاراۋمەن بىلدەرەدى. ەرەسەكتەرمەن قاراپايىم ويىنداردى ۇلكەن ىنتامەن وينايدى، ولار قانداي دا ءبىر دەڭگەيدە دىبىس شىعارۋعا، ەلىكتەۋ نەمەسە سابيلىك سوزدەردى قوسادى. مىسالى، بالا تاپتاۋرىن ءىس - ارەكەتتەردى جاسايدى، ماشينەنى العا، ارتقا قاراي جۇرگىزىپ، «بي - بي» - ءدى ايتا وتىرىپ، قۋانا كۇلەدى.
مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى ەرەسەك بالالار وزدەرىن قورشاعان جاعدايدى اناعۇرلىم ادەكۆاتتى تۇسىنەدى. ولار كىشى بالالارعا قاراعاندا سويلەۋ ءتىلىن جاقسى مەڭگەرەدى، ءوز ەموسيالارىن ءىس - ارەكەتپەن جەتكىزىپ قانا قويمايدى، سونداي - اق، وزىنە ۇناعان، ۇناماعان سوزدەردى قولدانا وتىرىپ، وزدەرىن قىزىقتىرعان ويىنشىقتاردى العىسى كەلەتىندىكتەرىن ايتىپ تۇسىندىرەدى. بۇل بالالار وزدەرى تۇسىنە الاتىن، ەموسيونالدى، مانەرلى وقىلاتىن قاراپايىم ماتىندەردى ۇلكەن ىنتامەن تىڭدايدى. ولار ميميكامەن، دەنە قيمىلدارىمەن، سوزدىك رەاكسيالارمەن ءماتىن مازمۇنىنا جاناشىرلىقتارىن جانە ولاردىڭ قارسىلاستارىنا جاعىمسىز قارىم-قاتىناستارىن بىلدىرەدى.
اقىل - ويى تەجەلگەن مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالالار سەلسوق، سەنىمسىز ارەكەت ەتەدى. ولاردىڭ ەموسيالارى از، الايدا كۇيزەلىستەرى تۇراقتى، اناعۇرلىم تەرەڭ بولىپ كەلەدى. ولار ايعايلاۋعا، جۇگىرۋگە، سۇراماي زاتتى الۋعا، شۋلاۋعا، قىرسىعۋعا بولمايتىندىعىن تۇسىنبەيدى. ال كەيبىرەۋلەرى سويلەمەيدى، جان - جاعىنا ۇرەيمەن قارايدى، اتا - انالاردىڭ ارتىنا تىعىلادى، ۇندەمەيدى، قارىم - قاتىناستان باس تارتادى جانە ت. ب.
ويىن. قالىپتى دامىعان مەكتەپكە دەيىنگى بالالاردىڭ جەتەكشى ءىس - ارەكەتىنىڭ ءتۇرى - ويىن بولىپ تابىلادى. اقىل - ويى ارتتا قالعان بالالاردىڭ دامۋىندا ويىن قاجەتتى ورىن المايدى. اقىل - ويى ارتتا قالعان بالالار سيۋجەتتىك - رولدىك ويىنداردى ءوز بەتتەرىنشە تاۋەلسىز مەڭگەرە المايدى. ەرەسەك بالالاردا عانا سيۋجەتتىك - رولدىك ويىننىڭ جەكە ەلەمەنتتەرىن بايقاۋعا بولادى. بالالار ەرەسەكتەردىڭ كومەگىمەن ساتۋشىنى، كاسسيردى، ساتىپ الۋشىنىڭ جانە ت. ب. رولدەرىن وينايدى، الايدا ءوز باستاماسىمەن مۇنداي ويىنداردى ۇيىمداستىرا المايدى.
ادەتتە اقىل - ويى ارتتا قالعان مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعىلاردا جەكەلەگەن ويىن ارەكەتتەرىن بايقاۋعا بولادى، ءبىراق ولار مازمۇنى جاعىنان تولىق ەمەس. بالا بوس ويىنشىق ماشينەنى ونىڭ موتورىنىڭ شۋىلىن بىلدىرەتىن دىبىستاردى شىعارا وتىرىپ، بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشىنان ەكى بۇرىشىنا قايتا - قايتا جۇرگىزەدى. ونىڭ قوزعالىستارى مەن دىبىس شىعارۋى ستەرەوتيپتى بولىپ كەلەدى جانە قانداي دا ءبىر ويدى ىسكە اسىرمايدى. نەمەسە قىز بالا قۋىرشاقتى تاماقتاندىرادى، ونىڭ بەتىنە قاسىقتى اپارا بەرەدى، ءبىراق اۋزىنا ءدال تۇسپەيتىندىگىنە كوڭىل اۋدارمايدى. بالا ەشقانداي سيۋجەتكە كىرمەيتىن جاعدايدى تەك شامامەن عانا ىسكە اسىرادى، ءبىراق جاقسى تانىس ءىس - ارەكەتتەردى كورسەتەدى.
ال جەكەلەگەن جاعدايلاردا مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى بالالار ەكى، ءۇش ادام بولىپ بىرىگەدى. مىسالى، بالالاردىڭ بىرەۋى دىبىس شىعارا وتىرىپ، ماشينەنى، ايدايدى، ال ەكىنشىسى ونىڭ سوڭىنان جۇرەدى. مۇنداي بىرىگۋ قىسقا ۋاقىتتى بولىپ كەلەدى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كونفليكت تۋىنداپ، ءبىر - ءبىرىنىڭ ويىنشىقتارىڭ تارتىپ الۋعا تىرىسادى.
ەگەر اقىل - ويى ارتتا قالعان بالالار قالىپتى دامىعان بالالارمەن وينايتىن بولسا، وندا ول ۇنەمى كومەكشىنىڭ ءرولىن ورىندايدى، دەنى ساۋ بالا قاراپايىن سيۋجەتتىك ويىندى ۇيىمداستىرادى، ال ول سولاردىن كورسەتكەن نۇسقاۋى بويىنشا ءبىر نارسەنى ۇستايدى الىپ كەلەدى، الىپ بارادى.
 سۋرەت سالۋ (بەينەلەۋ). مەكتەپكە دەيىنگى جاستاعى قالىپتى بالالار سۋرەتتى بار ىنتاسىمەن قۋانا سالادى. العاشىندا ولار قاعازعا قاراپايىم شيمايلاردى سىزادى، سودان كەيىن جەكەلەگەن وبەكتىلەرىن بەينەلەۋگە تىرىسادى. ولاردىڭ كوبى كىتاپتىعى يلليۋستراسيالاردى كوشىرىپ سالادى. ءتۇرلى - ءتۇستى، اشىق جارقىن كارانداشتارمەن، كراسكىلەرمەن جۇمىس ىستە بالالاردى قۋانتادى. ال اقىل - ويى ارتتا قالعان بالالار بەينەلەۋ ءىس - ارەكەتتەرى ەرەكشە ءارى باياۋ قالىپتاسادى. ولاردىڭ سالعان سۋرەتتەرى شيماي - شاتپاق كۇيىندە جانە تەك مەكتەپكە دەيىنگى بالالىق شاقتىڭ سوڭىنا قارابارىنشا تولىق ورىنداماعان دورەكى قاتەلىكتەرى بار انىق ەمەس، قيسىق سۋرەتتەرمەن سالىنعان سيۋجەتتىك بەينەلەردى كورۋگە بولادى. وسى سۋرەتتەردەن ولاردىڭ قابىلداۋدىڭ ديففەرەنسياسىنىڭ بولماۋى، ويلاپ مەن ەستىڭ تومەن دەڭگەيى جانە قوزعالىس سفەراسىنىڭ جەتىلمەۋ انىق كورىنىس تابادى.
دەفەكتولوگيادا «اقىل - ەسى ىسەم» بالالار دەپ، ورتالىق نەرۆ جۇيەسىنىڭ ورگانيكالىق زاقىمدانۋىنىڭ نەتيجەسىندە پايدا بولعان تانىمدىق ارەكەتىنىڭ ءتۇراقتى تۇردە تەجەلۋىن ايتادى. ورتالىق نەرۆ جۇيەسىنىڭ (ونج) زاقىمدانۋى اۋىرلىگىنا، شوعىرلانۋىنا جاڭا تۇسكەن ۋاقىتىنا قاراي ەر ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. باسقا سوزبەن ايتقاندا دامۋ اۋىتقۋىنىڭ ەتيولوگياسى الۋان ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن، ال ءبۇنىڭ ءوزى اقىل - ەسى كەم بالالاردىڭ فيزيولوگيالىق مىنەز - ەركىنىڭ جەنە اقىلىنىڭ دامۋىندا جەكە ەرەكشەلىكتەردى تۋىنداتادى.
اقىل ەسىنىڭ دامۋى زاقىمدانعان بالالاردى زەرتتەپ، وقىتۋ تاربيەلەۋ جەنە ەلەۋمەتتىك بەيىمدەۋ ماسەلەلەرىن شەشۋمەن پەداگوگيكانىڭ ارنايى سالاسىنىڭ ءبىرى - وليگوفرەنوپەداگوگيكا اينالىسادى. وليگوفرەنيا (گرەك. ءوىششوز - كەم، «رھگەپ» - اقىل تەرمينىن ەنگىزگەن نەمىستىڭ پسيحياترى ە. كرەپەلين.
اقىل - ەسىنىڭ كەمىستىگى وليگوفرەنيانىڭ ايشىقتى نىشانى بولىپ كەلەتىن بالالار (وليگوفرەن - بالالار) اۋقىلى تەجەلگەن بالالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كوبى. وليگوفرەنيا - جاتىر ءىشىند (پرەدناتەلنىي)، بوسانۋ كەزىندە (ناتالنىي) نەمەسە دۇنيەگە كەلگەن (پوستناتالنىي) كەزەڭدە ونج - ءنىڭ زاقىمدانۋىنىڭ ەسەرىنەن پايدا بولعان اقىلدىڭ جەنە پسيحيكانىن دامۋىنىڭ كەنجەلەۋىنىڭ ءتۇرى.
ارنايى كليييكالىق زەرتتەۋلەردىڭ كورسەتۋى بويىنشا وليگوفرەنيا كەزىندە اۋرۋدىڭ نەگىزگى نىشانى ميدىڭ ۇلكەن جارتى شارىنىڭ مولشەرى زاقىمدانۋى بولىپ تابىلادى. وليگوفرەنيا كەزىندە ميدىڭ ۇلكەن جارتىشارىنىڭ تەڭ مولشەرى زاقىمدانۋمەن شەكتەلمەي، ميدىڭ قابىعىندا نەيروديناميكالىق ساپالى وزگەرىستەر بولادى.
دەبيلدىك - اقىل كەمىستىگىنىڭ ەڭ جەڭىل (ءناقۇرىستىق پەن يمبەسيلدىككە قاراعاندا) دەرەجەسى. دەگەنمەن دەبيل بالالاردى كەنجەلەنگەن ساناسى مەن سەزىمدىك - ەرىكتىك ەرەكشەلىكتەرى ولارعا جاپپاي ءبىلىم بەرەتىن كوپشىلىك مەكتەپتەردىڭ باعدارلاماسىن كورۋىن مۇمكىندىك بەرمەيدى. دەبيل بالالار ءۇشىن مەكتەپ باعدارلاماسىنىڭ كەز كەلگەن پەنىن وقىپ ۇيرەنۋى وتە قيىنعا سوعادى. قاراپايىم ماتەماتيكالىق (باستاۋىش مەكتەپ كولەمىندەگى) ءبىلىمدى يگەرۋدىڭ ءوز جيناقتاي ويلاۋدىڭ جوعارى دەرەجەسىن قاجەت ەتەدى، ال دەبيل بالالاردا ءبۇنداي قاسيەت ءبۇزىلعاندىقتان، ولار ەڭ قارانايىم دەپ ماتەماتيكالىق امالداردى وتە قينالىپ يگەرەدى.
سەبەپ - سالداردىڭ اراسىنداعى بايلانىستى تابا بىلمەۋ ءوز قاراپايىم اريفمەتيكالىق ەسەپتەردى شىعارۋدىڭ وزىندە اجەپتەۋىر قيىندىقتارعا اكەلىپ سوعادى. ۋاقىتتىڭ، كەڭىستىكتىك جانە زاتتار مەن ءقۇبىلىستاردى ءتۇسىنۋ قابىلەتىنىڭ تەجەلۋى، دەبيل بالالاردى تاريح، جاعرافيا، سىزۋ، فيزيكا، حيميا تاعى سول سياقتى پەندەر جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ كولەمىندەگى ماتەريالداردى يگەرۋى مۇمكىندىك بەرمەيدى.
دەبيلدىك بالالاردىڭ كوپشىلىگىنە ءتان ساماتيكالىق اۋىتقۋلارى دەنەسىنىڭ جالپى ءالسىزدى (اسىرەسە وقۋدىڭ العاشقى كەزەڭىندە)، موتوريكاسىنىڭ اقاۋلارى، سونىمەن قاتار جۇيەسىن مىنەزىنىڭ جانە ارەكەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى ولاردىڭ كەلەشەكتەرىنە ءتان بالالار.
اقىل - ويى كەم اۋرۋلاردىڭ پسيحيكالىق كىزمەتىنىڭ بۇزىلۋىنىڭ ءار ءتۇرلى سيپاتى بار. پسيحولوگيلىق زەرتتەۋلەردە تالداۋعا ەرەجە بويىنشا، تانىم پروسەستەرىنىڭ بۇزىلۋى (نەگىزىنەن ويلاۋدىڭ) تارتىلادى، جۇمىستىڭ ازعانا بولىگى جەكە ادامنىڭ بۇزىلۋىن تالداۋعا ارنالعان.
ءبىراق پسيحيكانىڭ بۇزىلۋىن تانىمدىق جانە جەكە سفەرانىڭ پارامەتتەرىندە تالداۋ سارقىلمايتىنىڭ اتاپ ءوتۋ كەرەك. پسيحيكالىق بۇزىلۋدىڭ بارلىق كوپ تۇرلىلىگىن تانىم پروسەستەرى جۇيەسىنىڭ وزگەرۋىنىڭ نەمەسە موتيۆتەردىڭ بۇزىلۋىنا تابىستىرۋ (جالعاستىرۋ) دۇرىس ەمەس.
ءبىر قاتار اۋرۋلاردا پسيحولوگيالىق ەكسپەريمەنت تۇسىنىكتىڭ وزگەرتىلگەن جۇيەسىن تاپپادى: اۋرۋلار سينتەزدەۋدى تالاپ ەتەتىن تاپسىرمالاردى قورىتىندىلاردى ۇعىندى، اۋرۋ ادامداردىڭ اسسوسياسياسى بارابار سيپاتتا بولدى، اۋرۋ كىسىنىڭ تاجىريبە جاعدايىندا قارىم - قاتىناسىندا وزگەرتىلگەن جوق. سونىمەن بىرگە اۋرۋلار ناقتى جۇمىستى ءىس - ارەكەتتىڭ دۇرىس ءتاسىلىن ۇزاك ۋاقىت بويى ۇستاپ تۇرالمادى، قاتەلىكتەر جىبەردى. ءبۇل جاعدايلاردا اۋرۋدىڭ اقىل - ويى جۇمىسقا قابىلەتتىلىگىنىڭ بۇزىلۋى تۋرالى ايتۋعا بولادى.
ءبۇل ماسەلەنىڭ نەعۇرلىم كەن جوسپارىندا اۋرۋدىڭ ەنبەك قابىلەتتىلىگىنىڭ بۇزىلۋى نەگىزىندە جاتقان ءار ءتۇرلى فاكتورلاردى انىقتايتىن ەڭبەككە قابىلەتتىلىگىن ساراپتاۋ ينستيتۋتىنىڭ پسيحولوگتىڭ زەرتتەۋلەرى ارنالعان.
1936 ج. ۆ. م. كوگان كوپتەگەن اۋرۋدا ەڭبەككە قابىلەتتىلىگى تومەندەتەتىن نەگىزگى فاكتور ونىڭ زەيىنىڭ كولەمىن ارىلتۋ بولىپ تابىلاتىنىن تۋرالى بىرنەشە ورتانىڭ ەسەر ەتۋىن ءبىر مەزەتتە ەسەپكە ءالۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى تۋرال ەرەجەنى قورعادى. ءمۇندا نەگىزىنەن اۋرۋلاردىڭ ءبىر رەتتىك اقىل - وي ءىس - ارەكەتى ءۇشىن قاجەتتى داعدىلار مەن شەبەرلىكتەرىن ساقتاپ قالعان بولىپ شىقتى. ءبۇل دەرەك زەرتتەۋدىڭ ەرەكشە ەكسپەريمەتتىك ءتاسىلىن ىزدەۋدىڭ نەگىزى بولدى.
ەڭبەككە قابىلەتتىلىگىنىڭ بۇزىلۋ ماسەلەسىنە ە. ا. كوروبكوۆانىڭ قىزىقتى
زەرتتەۋى ارنالعان.
ادامنىڭ وتكەن ومىردەگى داعدىلانعان ادەتتەرى، ونىڭ ينتەللەكتۋالدى (زياتكەرلىك) وپەراسيالاردى ءجيى ساقتاپ قالادى، ونىڭ ۇستىنە اۋرۋ ادام ۇزاق جانە تۇراقتى كۇشتەردى تالاپ ەتەتىن اقىل - وي تاپسىرمالارىن ورىنداي المايدى.
اقىل - وي ەڭبەككە قابىلەتتىلىگىنىڭ بۇزىلۋى جەكەلەگەن پروسەستەردىڭ: ەس - زەيىننىڭ وزگەرىسىنەن (تەربەلىسى) كورىنەدى. ەگەر مۇنداي - اۋرۋعا ون ءسوزدى ايتۋ جانە ايتىلعان ءسوزىنىڭ سانىن قيسىق تۇرىندە بەينەلەۋ ۇسىنىلسا وندا سوڭعىسى سىنىق سيپاتتا بولادى.
وسىعان ۇقساس ناتيجەلەر اۋرۋلاردى كرەپشين سىناماسىمەن زەرتتەۋ كەزىندە الىندى. جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردىڭ سانىن بەينەلەيتىن قيسىقتا، اۋرۋلاردىڭ ونىمدىلىگىنىڭ ۇزىلۋىمەن لابيلدىلىگىنىڭ دالەلدەي وتىرىپ، سىنىق سيپاتتا بولادى.
وسىعان ۇقساس وزگەرىستەر پسيحيكاسىنىڭ قىزمەتتىڭ كۇردەلى فورمالارىن زەرتتەۋ.
كەزى سياقتى، ونىڭ قاراپايىم كورىنۋلەرىن تالداۋ كەزىندە دە، مىسالى سەنسومو تورلىق رەاكسيالىك قارقىنىن زەرتتەۋ كەزدەرىندە دە بايقالادى.
6. اقىل - ەسى كەمدىكتىڭ اۋىر تۇرلەرى.
اقىل - ەسى كەمدارەجەسى
اۋىتقۋدىڭ كەشەنىنە قاراي وليگوفرەنيا كەزىندەگى اقىلدىڭ كەنجەلىگى ءۇش دەرەجەگە بولىنەدى: ءناقۇرىستىق، يمبەسيلدىك جەنە دەبيلدىك.
ءناقۇرىستىق - اقىل كەمىستىگىنىڭ ەڭ تەرەڭ دارەجەسى. ناقۇرىس بالالار قورشاعان ورتانى تۇسىنۋدەن ءماقۇرىم، سويلەۋ فۋنكسيالارى وتە ناشار داميدى جانە شەكتەۋلى، كەيبىر جاعدايلاردا سويلەۋ دىبىستارى مۇلدە دامىمايدى. ءناقۇرىس بالالاردىڭ، ماتوريكالىق، قيمىل جانە پروسەسىن ۇيلەستىرۋ، كەڭىستىكتى باعدارلاۋ مۇمكىندىكتەرى ءبۇزىلعان (كەيدە، وتە اۋىر جاعدايلاردا ولار جاتۋدان باسقا مۇمكىقدىكتەرى بولمايدى). ولارعا وزىنە - ءوزى قاراۋدىڭ وتە قاراپايىم، سونىڭ ىشىندە جۋىنىپ - شەشىنۋ ماشىقتارى وتە باياۋ جانە ۇلكەن قينالىسپەن قالىپتاسادى. كوپ جاعدايدا ءمۇنداي داعدىلار قالىپتاسپاي دا قالادى. ءناقۇرىس بالالار وقىتىلمايدى دا، ولارعا قاجەتتى مەديسينالىق كومەك، باقىلاۋ جانە كۇتىم كورسەتىلەتىن الەۋمەت^ىك قامسىزداندىرۋ مينيسترلىگى جۇيەسىنىڭ ارنايى مەكەمەلەرىندە (اقىلى وتە قالىق بالالارعا ارنالعان بالالار ءۇيى) بولادى (اتا - انالارىنىڭ رۇقساتىمەن). 18 جاسقا تولماعننان كەيىن ولار جازىلمايتىنداردىڭ ارنايى ينتەرناتىنا اۋىستىرىلادى.
يمبەسيلدىك - اقىل كەمىستىگىنىڭ ءناقۇرىستىعىنا قاراعاندا جەڭىلدەۋ دارەجەسى. يمبەسيلدى بالالاردىڭ سويلەپ ۇيرەنۋگە، كەيبىر قاراپايىم ەڭبەك ماشىقتارىڭ ۇيرەنۋگە شامالارى جەتەدى. ءبىراق قابىلداۋ، ەستە ساقتاۋ، سويلەۋ، ەڭگىمەلەسۋ، موتوريكالىق جانە سەزىمدىك - ەرىكتىك قىزمەتتەرىندە تەرەڭ زاقىمنىڭ بولۋىنا بايلانىستى، ءبۇنداي بالالاردى ارنايى مەكتەپتەردە دە وقىتۋ مۇمكىن ەمەس. ءقۇقىقتىق جاعىنان ولار ءناقۇرىس بالالار سياقتى دەرمەكسىز، سوندىقتان ولار اتا - انالار نەمەسە ولاردىڭ ورنىن باساتىن ءتۇلعالاردىڭ قامقورلىعىندا بولادى. كەمەلەتكە تولعانشا ءبۇل (بالالار دا اقىل - ەسى تەرەڭ كەنجەلەنگەندەردىڭ ينتەرناتىندا بولادى. سوڭعى جىلدارى، سسرو - نىڭ پەداگوگيكا گىلىمدار اكادەمياسىنىڭ (پعا) عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ (عزي) كوپ جىلدان بەرى ارنايى ءۇيىمداستىرىلعان زەرتتەۋلەرى، يمبەسيل بالالاردى وزدەرىنە ارنالىپ جاسالىنعان باعدارلامانىڭ كولەمىندە بەلگىلى ءبىر ءبىلىم، ماشىق جەنە داعدىلارعا ۇيرەتۋگە بولاتىنىن انىقتاپ وتىر. ءبۇل باعدارلاما وقۋدىڭ، جازۋدىڭ جەنە ەسەپتىك سونىمەن قاتار ەڭبەكتىڭ ارنايى ءۇيىمداستىرىلعان مەكتەپ جانىنداعى نەمەسە ينتەرنات شەبەرحانالارىندا ءجۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن، قاراپايىم ماشىقتارىن ۇيرەتۋگە باعىتتالعان.
7. پسيحيكالىق دامۋى تەجەلگەن بالالارعا ارنالعان مەكتەپتەگى تۇزەتۋ - تاربيە جۇمىسىنىڭ ەرەكشەلىگى.
جالپى ورتا بiلiم بەرەتiن مەكتەپتە ۇلگەرiمi تومەن بالالار توبىندا ەلۋ پايىز پسيحيكاسى دامۋى تەجەلگەن (پدت) بالالار كەزدەسەدi. پسيحيكالىق دامۋدىڭ تەجەلۋi بۇل بالانىڭ ينتەللەكتۋالدى قابiلەتiنiڭ جاسىنا سايكەس كەلمەۋi.
پسيحيكالىق دامۋىنىڭ نەگiزگi بۇزىلىستارى ينتەللەكتۋالدى دامۋ دەڭگەيi، ياعني، زەيiنi، ەستە ساقتاۋى، ويلاۋى، كەڭiستiكتi باعدارلاۋى تومەن بولىپ كەلەدi. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى پسيحيكاسى دامۋى تەجەلگاەن (پدت) بالالاردىڭ وقۋ ۇلگەرiمi تومەن بولادى. بۇل بالالاردىڭ وقۋعا ۇلگەرمەۋشiلiگi جەتi سەگiز جاستان انىق بايقالادى. ونىڭ نەگiزگi بەلگiلەرi: ساباققا بەلسەندiلiگi بايقالمايدى، بەرiلگەن تاپسىرمالاردى ۇلكەندەردiڭ كومەگiنسiز دۇرىس ورىنداي المايدى، سىنىپتاستارىمەن از ارالاسادى، ءوز ويىن اشىق ايتا المايدى، وقۋ مەن جازۋ، ەسەپتەۋلەردە كوپ قاتەلەر جiبەرەدi، تەز شارشاعىش، زەيiنi تۇراقسىز بولادى. پسيحيكالىق دامۋى تەجەلگەن بالالاردىڭ تiل بايلىعى ادەتتەگi بالالارعا قاراعاندا 20 - 30% تومەن دەiگەيدە. سوندىقتان زەرتتەۋ ناتيجەلەرi بويىنشا ويلاۋ، سويلەۋ تiلiندە جانە شىعارمانىڭ مازمۇنىنىن ايتۋدا قيىندىقتار كەزدەسەتiنi، سونىمەن قاتار ەستە ساقتاۋ قابiلەتiنiڭ ارتتا قالعانى دا انىقتالادى. وسى سەبەپتەردەن بالانىڭ تاپسىرمانى ورىنداۋىندا كوپ قيىندىقتار كەزدەسەدi.
پسيحيكاسىنىڭ دامۋى تەجەلگەن بالالارمەن جۇرگiزiلەتiن پسيحولوگيالىق تۇزەتۋ دامىتۋ جۇمىستارىنىڭ تۇرلەرi كوپ. پسيحولوگيالىق تۇزەتۋ جۇمىستارىن جۇرگiزۋدiڭ پرينسيپتەرi تومەندەگiدەي:
بالانىڭ جەكە تۇلعالىق ەرەكشەلڭكتەرiن انىقتاۋ؛
شارشاپ كەتپەۋiن قاداعالاۋ؛
وقۋ ارەكەتiن ويىن ءتۇرiندە ۇيىمداستىرۋ، كەڭiستiكتi باعدارلاۋىن دامىتۋ؛
سىنىپتان تىس تاربيە ساعاتتارىنا قاتىستىرۋ؛
ويىن داعدىلارىن وقۋ ارەكەتiنە اۋدارۋ؛
ارنايى ءادiستەمەلەرمەن وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋ؛
جىلدىق دياگنوستيكالىق دامۋ دەڭگەيiن سالىستىرۋ
مامانداردىڭ وقىتۋ تۇزەتۋ پروسەسiندە ءادiستەمەلiك نۇسقاۋلاردى دۇرىس جانە جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرۋىنا بايلانىستى پسيحيكالىق دامۋى تەجەلگەن بالالاردى ءوز جاسىنداعى بالالاردىڭ دامۋ دەڭگەيiنە جەتكiزۋگە بولادى.
بiلiم بەرۋ مەكەمەسiندە وقيتىن پسيحيكاسىنىڭ دامۋى تەجەلگەن بالالار ءار ۋاقىتتا ناتيجەگە جەتۋ ءۇشiن باقىلاۋدان تىس قالماۋى قاجەت. پسيحولوگ، سىنىپ جەتەكشiسi، اتا انا تىعىز بايلانىستا بولعان جاعدايدا بالامەن جۇرگiزiلەتiن جۇمىس ناتيجەلi بولادى، ياعني بالانىڭ ءوز ءوزiنە دەگەن سەنiمدiلiگiن ارتتىرۋ ارقىلى تۇزەتە دامىتۋ جۇمىستارىن جۇرگiزۋ تيiمدi.
قورىتا كەلگەندە پسيحيكالىق دامۋى تەجەلگەن بالانى دامىتۋ بارىسىندا جۇمىس ناتيجەلi بولۋ ءۇشiن، ءار بالانىڭ فيزيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق جاس ەرەكشiلiكتەرiن ەسكەرە وىرىپ، جەكە تۇلعانى دامىتۋ جۇمىستارىن دۇرىس جانە تيiمدi ۇيىمداستىرۋ بولىپ تابىلادى. تۇزەتە دامىتۋ جۇمىستارىندا تومەندەگi ماسەلەلەرگە كوڭiل بولگەن ءجون:
بالانىڭ قورشاعان ورتاعا بەيiمدەلۋi؛
مiنەز قۇلىق ەرەكشەلiكتەرi؛
ءوز ءوزiن تومەن باعالاۋى؛
قورشاعان ورتاعا سەنبەۋشiلiكپەن قاراۋى؛
ءوز كۇشiنە دەگەن سەنiمسiزدiگi؛
بەلسەندiلiگi تومەن.
بالانى وقۋعا قىزىقتىرۋ جانە دامىتۋ ماقساتىندا ساباق الدىندا، اشىقتىق، سەنiمدiلiك دەڭگەيiن، ەموسيونالدىق ەركiندiكتi، توپتا بiراۋىزدىلىق ورناتۋعا جاعداي جاسايتىن پسيحولوگيالىق جاتتىعۋلار وتكiزۋ كەرەك.
ادامداردىڭ بiر بiرiمەن قارىم قاتىناسى وتە كۇردەلi پروسەسس. قورشاعان ادامدارمەن قارىم قاتىناس جاساۋدا قيىندىق كورەتiن بالالار، بiزiنشiدەن ۇجىمعا بەيiمدەلۋiندە، بiلiمدi مەڭگەرۋiنە كەدەرگi بولادى. سول سەبەپتەن تانىسۋ، قارىم قاتىناس ورناتۋعا ارنالعان «كوڭiل كۇيiمiزدi جاتتىقتىرۋ»، «كiم ەكەنiن تاپ»، «كوپiر»، اۋىزشا ۆولەيبول» ت. ب. ترەنينگتەردi وتكiزۋ
قازىرگى كەزدەگى پسيحيكالىق دامۋى تەجەلگەن بالالاردى زەرتتەۋ
ل. ا. ۆىگوتسكييدىڭ اقىل - وي دەڭگەيىن انىقتاۋ سىناقتارى
قازاقستاندا كەمتار بولىپ تۋىلاتىن نارەستەلەردىڭ جىل سايىن ءوسۋى
1) قازىرگى كەزدەگى پسيحيكالىق دامۋى تەجەلگەن بالالاردى زەرتتەۋ
سوڭعى جىلدارى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالار قاتارىنىڭ كوبەيۋى ەلىمىزدەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ ينستيتۋتتارىنىڭ وسى ماسەلەگە ارالاسىپ، كوڭىل ءبولۋىن تالاپ ەتىپ وتىر. ەلىمىزدەگى ەكولوگيالىق تەپە - تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنان تۋا بىتكەن، تۇقىم قۋالاعان، جۇرە پايدا بولعان اۋرۋلار سالدارىنان شارشاداي باستارىنان قاسىرەت دەرتكە شالدىققان، مەكتەپكەكە بارۋ باقىتى بۇيىرماي، وقۋعا جارامسىز اتانعان اقىل - ويى كەشەۋىلدەگەن نەمەسە دامۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالار تىركەلگەن. پسيحولوگيالىق - مەديسينالىق كەڭەس بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنەتىن بولساق، ەلىمىزدە 15000 - نان استام مۇمكىندىگى شەكتەۋلى پالالار تىركەلگەن. قازىرگى ۋاقىتتا مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالار ءۇشىن ايگىلى سەتان تاقتاسىن جاسالدى. بۇل ءتاسىل كۇنى بۇگىنگە دەيىن دياگنوستيكالىق كوررەكسيالىق ادىستەمە رەتىندە پايدالانىپ كەلەدى.
بينە - سيمون تەستىنىڭ پايدا بولۋى اقىل - ويى كەشەۋلدەگەن بالالاردى ىرىكتەۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى. بۇل تەستتەر بۇكىل دۇنيە جۇزىنە كەڭ تاراعان. ول ورىس تىلىنە 1911 جىلى اۋدارىلىپ، بەيىمدەلگەن. بۇل وقۋشىلارعا ارنالعان ەڭ العاشقى ينتەللەكتۋالدىق - قابىلەتتىلىك تەستى. بينە تەستى جوعارى اقىل - وي فۋنكسياسىنىڭ كوگنيتيۆتى قابىلەتىنە كوڭىل ءبولىپ، اقىل - ويدى انىقتاۋعا تىرەك بولىپ تابىلادى. ءبىراق بينە - سيمون تەستى كەيىندە كوپتەگەن سىنعا ۇشىراپ، ناتيجەسىندە ءبىرشاما ماندىرەك نۇسقالار ۇسىنىلدى: بينە - تەرمان جانە ستەنفورد - بينە كەڭىرەك تاراعانى - ۆەكسلەر تەستى. ونىڭ ءبىرقاتار
ايىرماشىلىقتارى بار: تاپسىرمانىڭ ءار تۇرلىلىگىنە، ىڭعايلى ادىستەر مەن ناتيجەلەردى قورىتىندىلاۋ، ول تەك ساندىق تۇردە ەمەس، ساپالىق تۇردە بولادى. تەست ءادىسىنىڭ سىندارىنا تەرەڭ بويلاي وتىرىپ، تەستىلەۋدىڭ ناتيجەسى ءتۇسىندىرۋشى مانگە ەمەس، تۇراقتاندىرۋشى مانگە يە ەكەندىگىن ايتۋعا بولادى. تەستتىك زەرتتەۋلەردى قولدانۋدىڭ ۇزاق تاجىريبەسى كوپتەگەن مامانداردى ينتەللەكتۋالدى تەستتەردىڭ تومەن كورسەتكىشى ءارقاشاندا زەرتتەلۋشىنىڭ قابىلەتتەرىنىڭ ناشار ەكەندىگىن بىلدىرمەيدى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى: كوبىنە بۇل زەرتتەۋشى ونى دۇرىس پايدالانا الماعاندىعىن بىلدىرمەيدى.
وتكەن عاسىردىڭ 20 - جىلدارىنىڭ باسىندا كەشەۋىلدەۋى بار بالالاردى ىرىكتەۋگە قولدانىلاتىن تەستتەرگە جانە تەستىلەۋ پروبلەماسىنا قىزىعۋشىلىق ارتا ءتۇستى. ەندى ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيدىڭ دامۋىن انىقتاۋدا بالانىڭ جالپى دامۋىنداعى كىدىرىس تەكسەرىلەتىن بولدى. وسىدان كەيىن اۋىتقۋشىلىعى بار بالالاردىڭ دامۋىنىڭ دياگنوستيكاسىنا دەگەن كوزقاراسقا وزگەرىستەر ەندى، ونى كەشەندى تۇردە تەكسەرۋ ۇيىمداستىرىلدى. ياعني بالانى بىرنەشە ماماندار زەرتتەيدى: نيەۆروپاتولوگتار، پەداگوگتار، پسيحولوگتار مەن لوگوپەدتەر، پسيحياتر - دارىگەرلەر. مۇندا ەڭ باستى ءرولدى پسيحولوگ ەمەس، بالانىڭ دياگنوزىن انىقتاۋ ارقىلى كەشەۋلدەپ دامۋدىڭ ساتىلارىن بەلگىلەۋ - دارىگەرگە جۇكتەلەدى.
بالالىق شاقتاعى نەيروپسيحولوگيالىق جانە دياگنوستيكالىق پروبلەمالاردى زەرتتەۋگە ە. گ. سمەرنيسكايانىڭ جۇمىستارى ارنالعان. ە. گ. سمەرنيسكايا مەكتەپتە وقىتۋدىڭ قيىندىقتارىنىڭ نەگىزىندە وقۋ مەحانيزمىنە جانە دە ۇلگەرمەۋشىلىكتى كوررەكسيالاۋعا ارنالعان ادىستەمەلەردى ۇسىندى. ونىمەن نەيروپسيحولوگيالىق ءادىستىڭ نۇسقالارى انىقتالىپ، ول «لۋريا 90» دەپ اتالدى. بۇل ءادىس 4 سۋب - تەستتەن تۇرادى. ونىڭ ەكەۋى ەستۋ ارقىلى ەستە ساقتاۋ، ال قالعان ەكەۋى كورۋ اركىلى ەستە ساقتاۋعا باعىتتالعان. زەرتتەۋدىڭ قورىتىندىسى 14 شكالامەن باعالانادى. ءار شكالانىڭ ناقتى ساندىق ءمانى بار. شكالا بويىنشا باعالانعاننان كەيىن 3 كورسەتكىش بويىنشا ەسەپتەۋ جۇرگىزىلەدى: ەستۋ، كورۋ جانە جيىنتىق ۇپاي ارقىلى. «لۋريا 90» ءادىسى قورىتىندىسى بويىنشا مەكتەپتەگى وقىتۋ جوعارى ناتيجەلەرگە جەتكەندىگى ءىس جۇزىڭدە دالەلدەنگەن. نەيروپسيحولوگيالىق ادىستەردى قولدانۋدا لۋريا 1973 جىلى انومالدى بالالاردى زەرتتەۋدى ۇسىندى. ءبىراق كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەڭەس دەفەكتولوگياسىندا جانە ارنايى پسيحولوگيادا تەستتەر وتە شەكتەۋلى تۇردە پايدالانىلادى. كەڭىنەن تاراعان پسيحولوگيالىق زەرتتەۋلەر بالانىڭ ءوز ەركىمەن تانداعان تاپسىرمالارى ونىڭ ەستە ساقتاۋ، بايقاۋى، ويلاۋى جانە ەڭبەك كابىلەتىن انىقتاۋ كەزىندە ويلاۋى ساپالى وزگەرىستەرگە ۇشىرايتىنىن كورسەتتى.
1930 جىلدىڭ باسىندا ل. ۆ. زانكوۆ ارنايى پسيحولوگيانىڭ نەگىزىن وڭدەدى جانە اقىل - ويى دامۋى كەشەۋىلدەگەن بالالاردى زەرتتەۋگە كىرىستى. كەيىنىرەك عالىم ءبىر بالالاردىڭ ويلاۋى مەن سويلەۋىن زەرتتەپ، ارنايى مەكتەپتەگى وقۋشىلاردىڭ جەكەلىك تيپولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن جانە ديففەرەنسيالدى دياگنوستيكا ماسەلەسىن قۇراستىرۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
ل. س. ۆىگوتسكيي «دياگنوستيكانى ورىستەتۋ جانە قيىن بالانىڭ پەداگوگيكالىق كلينيكاسى» ەڭبەگىندە بالالاردىڭ اقىل - ويى دەڭگەيىن انىقتاۋ ءۇشىن قولدانىلعان پسيحومستريالىق سىناقتاردىڭ عىلىمي ماڭىزى جوق دەپ تۇجىرىمدادى. مۇنداي ءتاسىل ارقىلى قالىپتى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اقىل - وي دارەجەسىن زەرتتەۋ قاتە قورىتىندىلار بەرىپ، اقىل - ويى قالىپتى دامىعان بالا مەن اقىل - ويى كەمىستىگى بار بالانى ءبىر توپقا جاتقىزىپ، شاتاستىرىلۋى مۇمكىن دەدى.
پسيحودياگنوستيكالىق ادىستەمەلەر ىشىڭدە بەلگىلى بولىپ سانالاتىنى «ينتەللەكت تەستى، ينتەللەك - تۋالدى دامۋدىڭ جاس مولشەرىن انىقتاۋعا ارنالعان ادىستەمە. ينتەلەلەكتىسى ولشەۋ وبەكتىسى رەتىندە جالپى تۋا پايدا بولعان قابىلەتتەر كەز - كەلگەن تاپسىرمانى دۇرىس ورىنداۋمەن انىقتالادى. ينتەللەكت دەڭگەيى 111ت كەرسەتكىشى ۆ. شتەرن ەنگىزگەن 10 كوەفيسەنتى بولىپ تابىلادى. قازىرگى انىقتاۋلار اۋىتقۋدىڭ ەكىنشى. شارتتارىنا دەيىن عانا جەتەدى، ياعني شەتكى باسپالداك م < قامتىمايدى. ول ايتادى: ورتاشادان تەمەن رسيي دە ينتەللەكتىنىڭ ورتا باعادان تومەن ەكى ستاندارت اۋىتقۋلارىندا جاتقان كورسەتكىشتەر قاراستىرىعان ال ستەنفورد بينە تەستىندە 10 - 67، ۆەكسلەر تەستتىك 10 - 69 سايكەس كەلەدى. ءبىر عانا ءىو - ءدىڭ تومەنىرەك انىقتاپ، اقىل - ەسى كەم دەگەن دياگنوز قويۋعا بولمايدى. ومىردە قانشالىقتى 10 تۇراقتى؟ ينتەللەكتۋالدى دامۋدىڭ دەڭگەيىن كورسەتە الا ما؟ ماك كولل جانە باسقالاردىڭ زەرتتەۋلەرىڭدە 10 وزگەرۋى دەنساۋلىق، ەموسيالىق جاعدايعا جانە تۇلعانىڭ وزگەرىستەر قورشاعان ورتانىڭ فاكتورلارىنا بايلانىستى عالىمدار تومەندەگى تەستىلىك كورسەتكىش بارلىق ۋاقىت بالانىڭ ناشار قابىلەتتى ەكەندىگىن دالەلدەمەيتىندىگى ياعني ول تەك بالانىڭ ءوز قابىلەتىن تولىق قارالماعاندىعىنان دا بولۋى مۇمكىندىگىن تۇجىرىمدايدى. سيگلەر كەيبىر بالالاردىڭ پسيحولوگياسىندا «ناتيجەنى ءساتسىز» بولۋى مۇمكىن دەگەن ۇرەي بولادى دەگەن قورقىنىش تەستىلەۋدىڭ قورىتىندىسىنا اسەر ەتەدى. وسىنداي ساتسىزدىككە ارنالعان ماكسيمالدى تەستتەۋ قۇرىلدى. مۇندا ورتاشا 10 كورسەتكىشى تۇراقتى ستاندارتتى تەستىلەۋگە قاراعاندا پۋنكتكە جوعارىلاعان.
وسىلايشا، پسيحودياگنوستيكالىق پروسەدۋرانى العاشقى كەزەڭى بالانىڭ تانىم ارەكەتىن اناليزدەۋگە باعىتتالۋى كەرەك. وسىنداي جولمەن الىنعان مالىمەتتەر نەگىزىندە جالپى دياگنوستيكالىق گيپوتيزا قالىپتاسادى.
پسيحولوگيالىق دياگنوستيكا ماسەلەسىنە جاسالادى. شولۋلاردى قورىتىندىلاي كەلە، ينتەللەكتۋالدى مۇمكىندىكتىڭ ەرەكشەلىگىنە جەكە باستىڭ سيپاتى، ەموسيالىق جاعدايى، الەۋمەتتىك ورتا ىقپالى باعا تاسىلدەرى مەن ەكسپەريمەنت زەرتتەۋلەرىنىڭ سونشالىق جەتكىلىكسىزدىگىن تۇجىرىمداۋعا بولادى.
قازىرگى ۋاقىتتا ورتامىزدا بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى، ەكولوگيالىق - ەكونوميكالىق داعدارىستار جۇيەلەرى بۇزىلعان، پسيحيكالىق اۋرۋلارى بار ءار جاستاعى بالالاردىڭ كوبەيۋىنە اكەلىپ سوكتىردى. ءىس - يشاردىڭ ءتۇرلى اۋرۋلارعا شالدىعۋى ولاردىڭ مەكتەپتە ساباققا ۇلگەرمەۋشىلىككە، ءتارتىپ بۇزۋعا، قىلمىستىڭ كوبەيۋىنە سەبەبى ءتيىپ وتىر. جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە ناشار بالالار از ەمەس. ولار اۋتيزم، پسيحيكالىق دامۋىنىڭ كەلۋى، ينفانتيليزم، جۇيكە جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋى، ەنۋرەز سياقتى ءتۇرلى اۋرۋلارىمەن اۋىرادى.
بۇرىنعىداي اۋىزدان شىققاندى قاعىپ الىپ، جاتقا ايتاتىن بالالار مۇلدە ازايىپ، ورتا مەكتەپتى ارەڭ بىتىرەتىن، زەردەلەرى تاياز بالالار تىم كوبەيىپ كەتتى. ونىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى - اراق ءىشىپ، شىلىم شەگەتىن، اپيىن اتۋدىڭ ناتيجەسىندە ۋلانعان ۇرىقتان ەكەندىگىن عىلىم باياعىدا - اق دالەلدەگەن. انا قۇرساعىندا توعىز اي توعىز كۇنگە سوزىلاتىن ومىرىندە نارەستە وزىندىك بيولوگيالىق ەرەكشەلىگىمەن قاتار، كەيىن كوكىرەك كوزىنە اينالاتىن تۇيسىكتىك تاربيەلەرىن جەتىلدىرەدى.
قازاقستاندا كەمتار بولىپ تۋىلاتىن نارەستەلەردىڭ سانى جىل سايىن ءوسىپ وتىر. مەكتەپتە جانە ۇيدە دە ونداي بالالار جەكە ىقپال جاساۋدى قاجەت ەتەدى. ول ءۇشىن بالانىڭ
پسيحولوگيالىك قاجەتتىلىكتەرىن، وقۋ ۇلگەرىمىن زەرتتەپ، پسيحولوگيالىق تۇزەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ مىندەتىمىز - دامۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالارعا، اتا - انالارعا، پسيحولوگتارمەن بىرلەسە وتىرىپ تۇزەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ. بالالاردىڭ اكىل – وي دامۋىنىڭ تەجەلۋى تۋرالى ايتاتىن بولساق، ونىڭ ءبىلىمدى مەڭگەرۋ داعدىسى تولىقتاي ساقتالىپ، دەڭگەيلەرى ءوز قۇرداستارىنان 2 – 4 جىلعا قالىس قالعان. بالانىڭ پسيحيكالىق دامۋىنىڭ تەجەلۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن. ولار باسىنان وتكەرگەن اۋرۋلار، نەگىزگى الەۋمەتتىك جاعدايى، ناشار كورۋى، قۇلاق اۋرۋى تاعى دا باسقا سەبەپتەردەن بولۋى مۇمكىن. پسيحياتر، نيەۆروپاتولوگتىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا پسيحيكالىق دامۋىنىڭ تەجەلۋى بالادا تۇماۋ، مالياريا، سارى اۋرۋ، ىشتەگى ۋلانۋ سياقتى اۋرۋلاردان كەيىن پايدا بولادى. پسيحيكالىق دامۋىنىڭ تەجەلۋىنىڭ نەگىزگى بۇزىلىستارى ينتەلەكتۋالدى دەڭگەيى كوبىنە تانىم پروسەستەرى: زەيىنى، لوگيكالىق ەستە ساقتاۋى، ويلاۋى، كەڭىستىكتى باعدارلاۋى تومەن بولىپ كەلەدى.
بۇل بالالار ءوزىنىڭ كۇرداستارىنان كەش ءجۇرىپ، كەش سويلەيدى. ولاردىڭ سالماعى از، بويى كىشى، كوپ سويلەمەيتىن، ءالجۋاز، تەز شارشاپ، كوپ اۋىرادى.
پسيحيكالىق دامۋىنىڭ تەجەلۋى بار بالالاردىڭ وقۋ ۇلگەرىم ەرەكشەلىكتەرىنە كەلەتىن بولساق، بۇل بالالاردىڭ وقۋعا ۋلگەرمەۋشىلىگى )- سىنىپتان باستاپ كورىنە باستايدى. ءبىراق انىق بەلگىلەرى 2 - 3 سىنىپتا بەلگىلى بولادى. وقۋ پروسەسىندە ولاردىڭ وقۋ داعدىلارىنداعى كەزدەسەتىن كەمشىلىكتەرى:
- ساباق پروسەسىنە جاي قوسىلادى؛
- وقۋ ماتەريالىن جاي نەمەسە تىپتەن قابىلدامايدى؛
- بەرىلگەن تاپسىرمانى ءمۇعالىمنىڭ كومەگىنسىز ورىنداي المايدى؛
- وقۋى مەن جازۋى جاي؛
- وقىعان ءماتىنىن تۇسىنبەيدى جانە تۇسىنگەنىن ايتىپ بەرە المايدى؛
- ەسەپتەر شىعارعان كەزدە ۇلكەن قاتەلەر جىبەرەدى؛
- تەز شارشاعىش؛
- سىنىپتاستارىمەن از ارالاسادى؛
- ءوز ويىن انىق ايتا المايدى؛
پسيحيكالىق دامۋىنىڭ تەجەلۋى بار بالالار كوبىنە وليگوفرەنيا بالالارعا ۇقسايدى. ءبىراق، ەگەردە وقۋ پروسەسىن، ادىستەمەلىك نۇسقاۋلارى دۇرىس جانە جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلعان بولسا، وندا 1 - 3 جىلدا ءوز قۇرداستارىنىڭ ءبىلىم داعدىسىن قۋىپ جەتۋگە بولادى. بۇل جاعدايدا بالالارعا ارنايى سىنىپتار مەن جان - جاقتى دايىندالعان ماماندار قاجەت.
دامۋىندا اۋىتقۋى بار بالانى وتباسىندا تاربيەلەۋ، جانۇيانىڭ بارلىق مۇشەلەرىنە تىكەلەي پسيحيكالىق اسەرىن تيگىزەدى. جانۇياداعى جاعداي، اكەسىنىڭ ەموسيونالدى قابىلداۋى، جانۇيامەن پسيحوكوررەكسيالىق جۇمىستانۋدى قاجەت ەتەدى. كوپتەگەن اتا - انا بالانى ءجيى تەكسەرتىپ، دارىمەن ەمدەيمىن دەپ كوپ كۇش جۇمسايدى. بالالاردىڭ ەمدەلۋىنىڭ ناتيجەسى ونىڭ اينالاسىنداعى ادامدارعا، ال نەگىزگىسى ۋاقىتىندا باستالعان جانە پسيحولوگيالىق تۇزەۋ جۇمىسىنا بايلانىستى ەكەنىن كوبى بىلە بەرمەيدى. ونداي بالالار وزدەرىنىڭ ەموسيالارىن ۇزاق ۋاقىت باقىلاي المايدى. ولار ساۋ بالالارعا قاراعاندا وزدەرىن ءجيى ىڭعايسىز سەزىنەدى، سوندىقتان وزدەرىن ۇستاي الماي قىرسىق مىنەزىن كورسەتەدى. ءۇي ىشىندە جاقسى احۋالدىڭ وڭتايلى ( اۋىتقۋى بار بالالاردى جاعىمدى تاربيەلەۋى، ماماندارمەن ءاردايىم كەڭەسۋى، اتا - انانىڭ ۇيدەگى جانۇيالىق دۇرىس باعالاۋىنا كومەكتەسەدى. اتا - انانىڭ وزدەرىنىڭ سويلەگەن ءسوزىنىڭ، ءار قىلىعى بالانىڭ وقۋى مەن ءتارتىبىنىڭ ماڭىزى زور ەكەنىن ەشقاشان ۇمىتپاعانى ءجون.
ءمۇعالىم - دەفەكتولوگتىڭ الدىنا قازىرگى ۋاقىتتا ءۇش مىندەت جۇكتەلىپ وتىر:
1. وقۋشىعا ءبىلىم بەرۋ
2. جالپى ءبىلىم بەرەتىن پاندەر ارقىلى وقىتۋ جانە ەڭبەك پانىمەن بايلانىستىرىپ قولدانۋ.
3. جاعىمدى مىنەز - قۇلىق قالىپتاستىرۋ: اينالاداعى ادامدارعا قايىرىمدى بولۋعا، ماحاببات، سۇيۋگە، الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋگە ۇيرەتۋ.
بۇل مىندەتتەردى نەگىزگە الا وتىرىپ، پسيحولوگ - پەداگوگيكالىق تۋزەۋ جۇمىستارى مىناداي پرينسيپتەرگە سۇيەنەدى:
- بالانى جان - جاقتى، جەكە تۇلعا رەتىندە زەرتتەۋ
- شارشاعاندىعىن ەسكەرۋ؛
- وقۋ داعدىلارىن ويىن تۇرىندە ۇيىمداستىرۋ. ويىن ارقىلى تاپسىرمالاردى ورىنداۋ.
- مەكتەپ ومىرىنە، تاربيە ساعاتتارىنا قاتىستىرۋ
- وقىتۋدى ارنايى ادىستەمەلەر ارقىلى ۇيىمداستىرۋ؛
- وكۋشىنىڭ جىلدىق پسيحو - دياگنوستيكالىق دەڭگەيىن باقىلاۋ.
ءتيىمدى جۇمىس اتقارۋ ءۇشىن مامان ءوزىنىڭ بەرەتىن ءارتۇرلى ءادىس - تاسىلدەردى جەتىك ءبىلۋى، وقۋشىلارمەن قارىم - قاتىناستا بولۋى قاجەت. وسى ماسەلەلەردى ساباقتا، ساباكتان تىس ۋاكىتتا، بەلگىلى ءبىر ماقساتتا ءار ءتۇرلى جاعدايلاردا قولدانىپ وتىرۋ ارقىلى جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىن كورسەتەدى.
قورىتا ايتقاندا، كازىرگى كەزدە قوعام قابىلەتتى ادامداردى قاجەت ەتەدى. جەكە تۇلعانىڭ وسۋىنە پسيحولوگيالىق - پەداگوگيكالىق جاعداي جاساۋىن، ءوز ورتاسىندا جانە وزگە ۇجىمدا ەزىن ەركىن ۇستاي الۋعا تاربيەلەۋ، وزىنە - ءوزى سەنىمدى، جاۋاپكەرشىلىك قاسيەتىن سىڭىرگەن تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىرۋ. جاس نارەستە ساۋ بولسا، وتباسىنا زور قۋانىش پەن باكىت اكەلەدى. سونىمەن وركەنيەتتى قوعام قۇرۋ ءۇشىن، تاىربيەلى، دەنى ساۋ ازاماتتار مەن ازاماتشالار تاربيەلەۋ كەرەك.