InfoHub Logo

ءتان كومىلەر، كومىلمەس ەتكەن ءىسىم،

ويلايتىندار مەن ەمەس ءبىر كۇنگىسىن.

جۇرت ۇقپاسا، ۇقپاسىن جابىقپايمىن،

ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن.

قازاق حالقى قىلىشىنان قان تامعان، قاباعىنان قار جاۋعان دۇربەلەڭ داۋىرلەردى باسىنان وتكەرگەن دانا حالىق. وسىناۋ دارحان دالادان داۋرەن كەتكەن زامانا اعىمىنىڭ «ەلىم دەپ ەمىرەنگەن»، ۇلتىنىڭ تەڭدىگى جولىندا ەرەن ەڭبەك ەتكەن زيالى تۇلعالاردى دۇنيەگە اكەلگەنى ءمالىم. الماعايىپ اعىستارعا مالتىعىپ، ناداندىق، زورلىق تۇمانىندا اداسپاي، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك تۇعىرىنا قونۋىنىڭ سەبەپكەرلەرى بولعان ازات ويلى الىپتار شوعىرى  ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ماعجان جۇمابايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ سىندى ارىس ازاماتتارمەن تولىققان. جۇرەگىندە جالىن، كوزدەرىندە وتى بار جولبارىس ازاماتتاردىڭ كوزدەگەنى ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت قۇرۋ بولدى. سونداي اسقاق ارمان، جالىندى ۇمىتپەن كوتەرىلگەن الاش شاڭىراعىن ۇستاپ تۇرعان ۋىق سىندى رەفورماتورلاردىڭ بىرەگەيى – احمەت بايتۇرسىنوۆ. «ءبىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك»،-دەپ قازاق جاستارىنىڭ باعىتىن ەڭبەك پەن ءبىلىم كوكجيەگىنە بەتتەتكەن كوسەمسوز شەبەرى قاراڭعىلىق پەن ناداندىقتان بۇلت بولعان ايدى، مۇنار بولعان كۇندى اشۋعا بىلەك سىبانا كىرىسكەن ەدى. داۋىلپاز دارىننىڭ: 

ادامدىق ديقانشىسى- قىرعا شىقتىم،

كولى جوق، كوگالى جوق قىرعا شىقتىم.

تۇقىمىن ادامدىقتىڭ شاشتىم،ەكتىم، 

كوڭىلىن كوتەرۋگە قۇل حالىقتىڭ - دەيتىن جالىندى شۋماعىنان-اق ماقساتىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا تالاپ پەن قاجىماس قايراتتىڭ تۇلپارىنا ءمىنىپ، ۇلت تاسىن ورگە دومالاتۋدى باستى نىسانا ەتكەنىن ايقىن اڭعارامىز. قازاق ادەبيەتى عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عالىمنىڭ كۇنتۇزبەسىندەگى ءاربىر كۇن ەل مۇددەسىنە جۇمساۋعا باعىتتالعانىن ءتول ادەبيەتىمىزدى زەرتتەپ، «ايقاپ» جۋرنالىندا، ءوز باستاماسىمەن 1913 جىلى اشىپ، حالىقتىڭ كوزى مەن قۇلاعىنا اينالعان «قازاق» گازەتىندە جۇرتىنىڭ جوعىن جوقتاپ، رەفورما بولار تاقىرىپتاردى كوتەرىپ، «قازاقتىڭ باس اقىنىن» ەل اراسىنا كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، ۇلى ابايدى زەردەلەپ، دارىپتەۋگە مۇرىندىق بولعانىنان بايقاۋعا بولاتىن ەدى. «ادامعا ەڭ قىمبات نارسە-جۇرت قامى، جۇرت ءىسى»،-دەپ ۇلتتىڭ يگىلىگىن جوعارى قويعان تاۋ تۇلعانىڭ شىعارماشىلىعىندا ۇعىمدى يدەيا، قىزىقتى فورماسىمەن قازاق تۇرمىسىن شىنايى سيپاتتاعان مىسالدارىنىڭ شوقتىعى بيىك.«اققۋ، شورتان ءھام شايانىندا» ۇلت ماڭگىلىگىنىڭ باستى فاكتورى ىنتىماق-بىرلىكتى تىلگە تيەك ەتسە، «شىمشىق پەن كوگەرشىن»، «ات پەن ەسەك»، «ەمەن مەن قامىس» مىسالدارىندا ەرتەڭگى كۇنىندە نەندەي كۇيگە تۇسەتىنىن بىلمەي تۇرا، سۇرىنگەندى سىنايتىن، از بەينەتتەن قاشام دەپ زور بەينەتكە تاپ بولاتىن، مىقتىمىن دەپ ماردىمسىپ، ماقتانشاقتىعىنان مەرت بولاتىن نادان مىنەزدەردى سىنايدى. «ەگىننىڭ باستارى»، «وگىز بەن باقا»، «ەكى شىبىن» سىندى اۋدارمالارى ارقىلى تاكاپپارلىق، ءالىن بىلمەي الەك بولاتىن كۇنشىلدىك، وزگەنىڭ شىلاۋىندا تەك جۇرسە دە وزىمشىلدىكپەن مۇرىن شۇيىرەتىن ەكىجۇزدىلىك مىنەزدەردەن اۋلاق بولۋعا ۇندەيدى.  اۋدارما شەبەرى ءىلىم كەڭىستىگىن قارىشتاپ يگەرۋ جولىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزبەن ساباقتاستىرىپ، پۋبليسيستيكالىق ەڭبەكتەرىندەگى «بالا باستاۋىش مەكتەپتە بار ءپاندى تەك انا تىلىندە عانا وقۋ كەرەك»، «ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى  - ءتىل»، «تەلمىرىپ العان تەڭگەدەن، تەر سىڭىرگەن تيىن جۇعىمدى»، «بۇل زاماندا قولى جەتپەگەندەردى تەڭدىككە جەتكىزەتىن، السىزدەرگە كۇش بەرەتىن ونەر-بىلىم» «ءبىلىم-بىر قۇرال. ءبىلىمى كوپ ادام قۇرالى ساي ۇستا سىقىلدى، نە ىستەسە دە كەلىستىرىپ ىستەيدى»-دەيتىن مارجان مۇرالى سوزدەرىمەن دە عۇمىر بايگەسىندە ءبىزدىڭ ءتىلىمىز بەن عىلىمىمىزدىڭ ءوز بايگەسىن الۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ كەتتى.

دارا تۇلعانىڭ الەۋمەتتتىك-تاريحي زەردەمىزدىڭ ۇڭىرەيىپ، ويسىراپ تۇرعان بەتتەرىن تولتىرۋعا سەپتىگىن تيگىزگەن كوسەمسوزدەرىنىڭ التىن وزەگى – «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالاسى دەر ەدىم. سەبەبى قالامگەردىڭ «نە نارسە جايىنان جازسا دا اباي ءتۇبىرىن، تامىرىن، ىشكى سىرىن، قاسيەتىن قارماي جازادى. اباي ءسوزى زامانىنداعى اقىنداردىڭ سوزىنەن وقشاۋ، ولار سوزىنەن ۇزدىك، ارتىق. اباي ءسوزىنىڭ قانداي ەكەندىگىن سويلەگەن سوڭ، ءوزىنىڭ دە قانداي ەكەنىن ايتىپ، ءبىلدىرىپ وتكەنىمىز تەرىس بولماس»،-دەيتىن اسىل ويلارى ابايتانۋدىڭ قاينار كوزى بولدى. دانالىقتىڭ قويماسىنداي قالامگەر ابايدى زەردەلەۋدىڭ باستاۋى عانا ەمەس، اباي سالعان سارا جولدى جالعاۋشى ءىزباسارى دا بولدى. ايتالىق، ۇلى اباي ءوز كەزەڭىندەگى حالىق ناداندىعىن، تەرىس مىنەزدەرىن قۇندى ويلاردىڭ جۇگەنى توعىسقان قارا سوزدەرىمەن سىناسا، ۇلى رەفورماتور احمەت دانالىقتىڭ قويماسىنداي مىسال-ولەڭدەرى ارقىلى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىمەن تولتىرىلعان تاربيە كەسەسىن ۇسىنا ءبىلدى. ورىستىڭ ءتول تۋىندىسى بولسا دا وقىعىش جۇرەكتى قازاقى مەنىمەن باۋراپ، جۇرەگىن قوزعايتىن اۋدارما جۇمىستارىنا كەلگەندە قوس ارىستىڭ دا كوزدەگەنى بىر-ەلدى تۇزەۋ. ايتالىق، زاڭعار جازۋشى ي.ا.كرىلوۆتىڭ  «ەسەك پەن بۇلبۇل»، «ءپىل مەن قاندەن»، «قارعا مەن تۇلكى» سىندى مىسالدارىن قوس قايراتكەر دە تاماشا ءتارجىمالاعان. قارعا مەن تۇلكىنى احمەت 11 بۋىندى ۇيقاسپەن اۋدارسا، اباي 6-7 بۋىندى ەتىپ اۋدارادى.ابايدىڭ «عىلىم، ءبىلىم، ونەردىڭ ءبارى-ورىستا» دەيتىن باعدارىن «جالپاق جۇرتتىڭ قولى ورىسشا وقۋعا تۇگەل جەتسىن، وقىماعان جان قالماسىن» دەپ قالىڭ ەل ىشىنە دارىپتەپ، تاراتقان دا احاڭ بولاتىن. ابايدىڭ «سەگىز اياق» ولەڭ ۇلگىسىمەن  «جيعان تەرگەن» اتتى ولەڭ جازدى. اقيىق اقىن ەندىگى كەزەك «قىرىق مىسالدا» يشارا، ەمەۋرىنمەن بەرىلگەن ويلاردى 1911 جىلى جارىق كورگەن «ماسا» كىتابىندا انىق تا اشىق ايتا باستادى. قۋاتتى تارماقتارىندا «ۇيقىسىن از دا بولسا بولمەس ەكەن، قويماستان قۇلاعىنا ىزىڭداسا»،-دەپ قاققى جەپ قاناتى بۇزىلعان شاقتا دا «قازاعىم ەلىم، قايقايىپ بەلىڭ، سىنۋعا تۇر تايانىپ، تالاۋدا مالىڭ، قاماۋدا جانىڭ اش كوزىڭدى ويانىپ» دەۋمەن جۇرتىن ىنتىماق جالاۋىنىڭ استىنا شاقىرۋدان شارشامادى.   تاۋ سىلەمىندەي مول مۇرا قالدىرعان اقيىق جان  ولەڭدەرىمەن، عيبراتتى مىسالدارىمەن، الاش دەپ توككەن تەرىمەن قاجىرلى حالقىمىزدىڭ عانا ەمەس، الاش كوشباسشىلارىنىڭ دا باسى، ۇستازى بولعاندىعىن ايقىنداپ كەتكەندەي.

«ءوز تىلىمەن سويلەسكەن، ءوز تىلىمەن جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى ەش ۋاقىتتا ءوزى جوعالماي قۇرىمايدى» قاعيداسىن ۇستانعان ۇلى رەفورماتوردىڭ تۋىندىلارى – بۇگىندە جاس شوپتەي جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان جاستاردىڭ مەكتەپ قابىرعاسىنا تارىداي بوپ ەنىپ، تاۋداي بولىپ شىعاتىن ۋاقىت ارالىعىندا  ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ارداقتى، پاراساتتى تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولاتىن ولمەس مۇرالار. ءستاليننىڭ كەرتارتپا ساياساتىنىڭ قۇربانىنا اينالعان الاش ايبوزى احمەت ءور تۇلعاسىمەن، زيالى بولمىسىمەن، ساف التىنداي قاستەرلى كوسەمسوزدەرىمەن ءيىسى قازاقتىڭ ماقتانىشى، ماڭگى ۇستازى، ۇلگى ەتەر ارداقتىسى بولىپ عاسىرلار بويى حالقىنىڭ جۇرەگىندە، تارلان تاريحتىڭ بەتتەرىندە ساقتالىپ قالماق.

جەتەكشىسى: ف.قوزىباقوۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ارحەولوگيا، ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

دايىنداعان: ءالىقۇل نازەركە، ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ                1-كۋرس ستۋدەنتى.                                               

---