InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

جەتەكشىسى: ف.قوزىباقوۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ارحەولوگيا، ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

دايىنداعان: ءابدىلاشىم ارداق، ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى.

ءار حالىقتىڭ دامۋ تاريحىندا ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن، ەرەن ەرلىگىمەن ەل تاريحىنىڭ تورىنەن ورىن الاتىن جەكەلەگەن ازاماتتار بولاتىنى ەجەلدەن ءمالىم. سونداي تۇلعالاردىڭ ارقاسىندا ءار ۇلت ءوزىنىڭ دەربەستىگىن ساقتاپ، ۇرپاقتار جالعاستىعى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەپ وتىر. قازاق جەكە مەملەكەت بولعالى ۇلت تۇتاستىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا تالاي «تار جول، تايعاق كەشۋدەن» وتكەن اتپال ازاماتتارىمىزدىڭ بولعانى بىزدەر ءۇشىن ماقتانىپ، ءارى تاريحىمىز ءۇشىن ۇلكەن مەكتەپ.

سونداي تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى تۇرار رىسقۇلوۆ ەكەن ءسوزسىز. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا بۇكىل ورتا ازيا حالىقتارى ىشىنەن العاش بولىپ ايگىلى كرەملدىڭ تورىنەن ورىن العان ت.رىسقۇلوۆ ەل تاعدىرىنا جاۋاپتى بىرەگەي تۇلعاعا اينالدى. سول تۇستاعى قىم-قۋىت ساياسي تارتىس پەن ەل ءىشىن جايلاعان دۇربەلەڭنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن ت.رىسقۇلوۆتىڭ بار وي - ارمانى قازاق سياقتى باسىنان قيقۋ، ارقاسىنان تاياك كەتپەگەن ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى بولدى. ول ءوزىنىڭ بۇكىل ماقسات - مۇددەسىن وسى ارناعا بۇرا وتىرىپ، ەل باسىنا تونگەن ءقاۋىپتiڭ اۋىرتپالىلىعىن اسا سەزىمتالدىقپەن پايىمداپ، ودان شىعۋدىڭ سارا جولىن كورسەتە ءبىلدى. بۇل ت.رىسقۇلوۆتىڭ ەلى الدىنداعى ەرەن ەرلىگى بولاتىن.

الەمنىڭ تۇكپىر - تۇكپىرىندە تارىداي شاشىراپ جاتقان تۇركى جۇرتشىلىعىنىڭ باسىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناۋ ماقساتىندا «تۇركى تىلدەس تۇگەل بول!» ۇرانىن تاستاپ، قازاقتىڭ باسىنا تونگەن جاھاندانۋ تاجالىنا قارسى تۇرۋ ارەكەتىنە كوشتى. ونىڭ بۇكىل ءبىتىم - بولمىسى قازاعىنىڭ اۋىر تاعدىرى مەن كەلەشەگى ءۇشىن كۇرەس جولىنان تۇرادى.

ت. رىسقۇلوۆتىڭ ءومىرى – تاۋەلسىزدىك جولداعى حالقىمىزدىڭ كۇرەس جولىمەن جىمداسىپ جاتقان كۇردەلى قۇبىلىس. وسى ساياسي تارتىستا ول بۇعاناسى قاتىپ ەر جەتىپ، ورىسشا ءبىلىم الىپ، وڭدى تانيتىن ازامات دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلدى. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جولىندا قاتاڭ جازاعا تارتىلعان اكە وسيەتى بالا تۇراردىڭ كەلەشەك دامۋ جولىن ايقىنداپ كەتكەندەي بولدى. ادىلەتسىزدىكتىڭ استارىندا حالىق قامى، ەل كەلەشەگى جاتقانىن ۇعىنىپ وسكەن ت.رىسقۇلوۆ ءۇشىن بۇكىل ءومىرىن كۇرەس جولىنا ارناۋ ۇلى مۇراتقا اينالدى. دەمەك، ت.رىسقۇلوۆ فەنومەنى دەگەندە، ءبىرىنشى كەزەكتە ونىڭ ەل كەلەشەگى ءۇشىن اتقارعان قايراتكەرلىك كۇرەسىن جانە ەكىنشى كەزەكتە – ەلىمىزدىڭ الەم الدىنداعى تاۋەلسىزدىك ءومىر ءسۇرۋىن ايتقانىمىز ءجون.

وسى ورايدا ەلىنىڭ باسىنا كۇن تۋىپ، اشتىقتىڭ ازابىن تارتىپ جاتقان تۇستا، ول ءوز باسىنا تونگەن قاۋىپتەن قورىقپاي، ستالينگە 1932-33 جىلدارى بىرنەشە حات جولدادى. ول حاتتار سول كەزەڭدەگى قازاق حالقىنىڭ اۋىر تۇرمىسىن بايانداۋمەن قاتار، ەلى ءۇشىن كۇرەسكەن ت.رىسقۇلوۆتاي اياۋلى ازاماتتىڭ قيىن - قىستاۋ كەزىندەگى ىشكى جان ايقايىن بىلدىرەتىن اسا ماڭىزدى تاريحي قۇجاتتار ەكەنى ءسوزسىز.

ت.رىسقۇلوۆتىڭ بۇكىل ءومىر جولى قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي، قوعامدىق جانە ەكونوميكالىق ومىرىندەگى تەرەڭ وزگەرىستەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ كۇردەلى جاعدايىندا ءوتتى. ول تۇركىستان حالكومكەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولا ءجۇرىپ، الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە، ipi ونەركاسىپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا، جۇمىستىلىقتى قامتاماسىز ەتۋگە ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، سول جولدا ءوزى دە جاتپاي - تۇرماي ەڭبەك ەتتى، كۇش - جىگەرىن اياماي جۇمسادى. ەلىنىڭ الەمدىك دامۋدان كەنجە قالماي، تىعىرىقتان شىعار جالعىز جول جاستاردىڭ ءبىلىم الۋى جاڭا ماماندىقتاردى مەڭگەرۋى دەپ ءبىلدى. ماسەلەن، قازاقستاننىڭ 15 جىلدىعى قۇرمەتىنە باس قوسقان قازاق جاستارىنىڭ جيىنىندا: «سەندەر بولاشاق ەكونوميستەر، ينجەنەرلەر، تەحنيكتەر، اگرونومدار پەداگوگتەر قازاقستاننىڭ بۇدان ءارى قاراي دامۋىنا تياناق بولاتىن كادرلارسىڭدار»، دەپ، جاستاردىڭ كەلەشەگىنە ءۇمىت ارتا سويلەيدى. كەزىندە ت.رىسقۇلوۆتىڭ بۇل ءسوزىن جاستاردىڭ قالىپتاسۋ جولىنا ارناعان اعالىق باتاسىنداي قابىلداعانى ءسوزسىز.

تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتى ىسكە اسىرۋعا جانە تاۋار - اقشا قاتىناستارىن دامىتۋعا بەلسەنە قاتىسۋىن قالاپ، سوعان ۇندەدى. ال بۇل ءۇشىن ەكونوميكانى قاتاڭ رەتتەۋدەن باس تارتىپ، وندىرىسشىلەرگە ەكونوميكالىق ەركىندىك بەرۋ كەرەك دەپ پايىمدادى ول. سونداي - اق، ونىڭ ءوندىرىس قۇرال جابدىقتارىن شيكىزات كوزدەرىنە جاقىنداتۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىن ونەركاسىپ ورتالىقتارىنا تىركەۋ ماقساتىندا ەكونوميكالىق اۋدانداستىرۋ شارالارىن جۇرگىزۋ تۋرالى ويلارى، تۇپتەپ كەلگەندە، ۇلت ماسەلەسىن جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتپەن ۇيلەستىرە شەشۋدى كوزدەگەن سىندارلى ۇسىنىس ەدى. ت.رىسقۇلوۆ ءستاليننىڭ الدىنا وسىنداي كۇردەلى ماسەلەلەردى قويا وتىرىپ، «ۇلتتاردىڭ ءوزىن - ءوزى بيلەۋ قۇقىعىن» قالىپتاستىرۋ مەن جۇزەگە اسىرۋدى ماقسات ەتىپ قويدى.

جالپى تاريحتا ەرەكشە ورىن قالدىرعان قوعام قايراتكەرى، ەلدىڭ رۋحاني كوزىن اشقان تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى ءسوز ايتىلسا، ەسكە بىردەن وسىنشاما ۇزاققا سوزىلعان ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىستەر ورالادى. تۇرار رىسقۇلوۆ قازاقستان مەن ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ 20-30 جىلدارداعى تاريحىندا ەرەكشە زور رول اتقارعان ساياسي قايراتكەر. تۋعان حالقىن ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسكە باستاعان قازاق زيالىلارىنىڭ كوش باسىندا تۇرعان اسا ءىرى ساياسي جەتەكشىلەردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى تۇرار رىسقۇلوۆ بولاتىن. « رىسقۇلوۆشىلدىق » دەپ اتالاتىن قۇبىلىستىڭ نەگىزىندە جاتقان ەرەكشەلىك كەڭەس وكىمەتىنىڭ سوڭىنان ىلەسكەن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كۇشتەرىنىڭ ءوز تاعدىرىنا ءوزى شەشۋ باعىتىنداعى كۇرەس بولاتىن. رىسقۇلوۆ تۇرار ( 1894-1938 ) قازاق حالقىنىڭ كورنەكتى پەرزەنتى، بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. ت.رىسقۇلوۆ ازاتتىق باستاعان قازاك زيالىلارىنىڭ كوشباسشىسى بولا ءجۇرىپ، كۇردەلى كەزەڭدەردە ودان شىعۋدىڭ جولىن تابۋعا كۇش سالدى.

ت. رىسقۇلوۆ جانە مەركى كوتەرىلىسى

حح عاسىردىڭ باسى قازاق حالقى ءۇشىن ءۇمىت پەن كۇدىككە، قىم-قيعاش قايشىلىقتار مەن ناتيجەلەرى اسا اۋىر بولعان ءارتۇرلى دەڭگەيدە جانە ءارقيلى ماندەگى كۇرەستەرگە تولى كۇردەلى كەزەڭ بولدى. بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن عاسىر باسىندا قازاق مەملەكەتتىلىگىن حالىقتىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسى نەگىزىندە قالپىنا كەلتىرۋدى، ونى رەفورمالار جولىمەن وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسۋ ارقىلى شىن مانىندەگى تاۋەلسىزدىككە جەتۋدى ۇلتتىق ماقسات ەتىپ قويعان ۇلت زيالىلارىنىڭ قىزمەتى ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. وتكەن عاسىر باسىنداعى الاساپىراندا قازاقتىڭ مۇددەسى جولىندا كۇرەسكەن ۇلت ۇلىلارىنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ەڭبەگى اسا جوعارى مانگە يە جانە ەرەكشە قۇرمەت تۇتۋعا تۇرارلىق. سول ۇلىلاردىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىك تۇلعانىڭ ءبىرى - قاتاڭ توتاليتارلىق ۇلگىدەگى مەملەكەتتىڭ ەڭ جارقىن كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن كەڭەس ۇكىمەتىندە جوعارى دارەجەدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى اتقارا ءجۇرىپ، ۇلتتىڭ قامى ءۇشىن بۇكىل ءومىرىن سارپ ەتكەن تۇلعا ت.رىسقۇلوۆ بولدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

ت.رىسقۇلوۆتىڭ قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى جولىنداعى كۇرەسى جانە وسى جولداعى قىزمەتىنىڭ سان قىرلىلىعى ونى حح عاسىر باسىنداعى ۇلت جاناشىرلارىنىڭ اراسىندا شوقتىعى بيىك تۇلعا رەتىندە كورسەتەدى. قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرىن اكادەميك م.قوزىبايەۆتىڭ الەمدىك تاريحتاعى تۇعىرى بيىك، جۇلدىزى جارىق سۋن يات سەن، دجاۆاحارلال نەرۋ، م.كەمال اتاتۇرىك سياقتى قايراتكەرلەرمەن ءبىر قاتارداعى تۇلعا رەتىندە باعالاۋى ونىڭ حالىق الدىنداعى قىزمەتىنىڭ قانشالىقتى بيىك بولعاندىعىنىڭ دالەلى.

كاسىبي ساياساتكەر عانا ەمەس، كورنەكتى عالىم، بىلىكتى قارجىگەر، تالانتتى جۋرناليست رەتىندە تانىلعان ت. رىسقۇلوۆ- ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا جانە دامۋىنا قوماقتى ۇلەس قوسقان تاريحشى. حح عاسىردىڭ العاشقى ءۇش ون جىلدىعىندا قازاقستان مەن تۇركىستانداعى اسا ءىرى ساياسي وقيعالاردىڭ قاراما - قارسى تىركەستىكتەرگە تولى تاريحي ۇردىستەرگە قازاق زيالىلارى اراسىندا العاشقىلاردىڭ بىرەگەيى رەتىندە جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، بىرنەشە اسا قۇندى ەڭبەكتەرىن ارنادى. بۇل زەرتتەۋلەر وتاندىق عىلىمعا قالدىرعان ماڭگىلىك قۇندى مۇرالار بولىپ تابىلادى.

ت.رىسقۇلوۆتىڭ تاريحشى رەتىندەگى ەڭبەكتەرىن باعالاۋدا ونىڭ XX باسىنداعى تۇركىستان ولكەسىنىڭ ساياسي - الەۋمەتتىك تاريحىنان جان-جاقتى، جۇيەلى  عىلىمي دەرەكتەر بەرەتىن ەڭبەكتەرىنىڭ ءمانى وتە زور. ءبىر عانا 1926ج. جارىق كورگەن 1916 جىلعى كوتەرىلىس تاقىرىبىنا ارنالعان «ريەۆوليۋسيا ي كورەننوە ناسەلەنيە تۋركەستانا» اتتى ەڭبەگى بارلىق كەزەڭدەردەگى زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن قۇندى دەرەك كوزى. ەڭبەكتە 1916 جىلعى كوتەرىلىس قارساڭىنداعى ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى تەرەڭ تالدانىپ، جەكەلەگەن ايماقتارداعى نارازىلىقتاردىڭ وبەكتيۆتى العىشارتتارىنىڭ عىلىمي نەگىزدەمەلەرى جاسالدى.

قاراستىرىلىپ وتىرعان كەزەڭدى قامتيتىن ەڭبەكتىڭ ەرەكشە ماڭىزى - اۆتورىنىڭ كاراما - قايشىلىعى مول وقيعالاردىڭ قاتارداعى كۋاگەرى ەمەس، ۇردىستەرگە بەلگىلى دارەجەدە ىقپال ەتۋشى تاريحي تۇلعا بولۋىندا. كەڭەستىك توتاليتارلىق مەملەكەتتە تۇركىستان رەسپۋبليكاسى واك ءتوراعاسى، رسفسر ۇلت ىستەرى جونىندەگى كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى، كومينتەرننىڭ موڭعولياداعى ەلشىسى سياقتى اسا ماڭىزدى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى اتقارعان قايراتكەردىڭ ساياسي كۇرەس جولىندا شىڭدالۋ مەكتەبى ءدال وسى 1916 جىلعى ۇلت - ازاتتىق كۇرەس كەزىندە باستالعان قىزمەتتەردى اتقارعان قايراتكەردىڭ ساياسي كۇرەس جولىندا شىڭدالۋ بولاتىن. ت.رىسقۇلوۆتىڭ 1916 جىلعى قازاقستان مەن ورتا ازياداگى كوتەرىلىستىڭ اسا ءىرى وشاقتارىنىڭ ءبىرى – مەركى ايماعىن جايلاعان كوتەرىلىسكە ساياسي باسشىلىق قىزمەتىنىڭ ورنى بولەك. 1916 جىلعى ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىس پەن ودان كەيىنگى تەك رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەڭبەرىندەگى عانا ەمەس، الەمدىك تاريحي دامۋداعى تۇبەگەيلى وزگەرىستەردى اكەلگەن وقيعالار ت.رىسقۇلوۆتى ساياسي ارەنادا كاسىبي تۇلعا رەتىندە قالىپتاستىردى. ادىلەتسىزدىك پەن تەڭسىزدىكتىڭ اششى ءدامىن جاستايىنان كورىپ وسكەن ۇلتجاندى تۇراردىڭ ەلدەگى قالىپتاسقان تاريحي وزگەرىستەردى حالىق مۇددەسىنە ارناۋعا ۇمتىلعان سول داۋىردەگى قازاق زيالىلارى توپباستارى بىرەگەيى بولدى.

سوڭعى كەزەڭگە دەيىن قازاق دالاسىن قامتىعان 1916 جىلعى كوتەرىلىس تاريحى نەگىزىنەن تورعاي دالاسى مەن جەتىسۋ ايماعىنداعى وقيعالارعا باسىمدىلىق بەرىلىپ، ال كوتەرىلىستىڭ ىستىقكول – شۋ ورتالىعى، سونىڭ ىشىندە مەركى كوتەرىلىسىنىڭ تاريحى جۇيەلى تۇردە زەرتتەلمەي كەلدى. مەركى كوتەرىلىسىنىڭ تاريحى بىزگە نەگىزىنەن ت.رىسقۇلوۆتىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى بەلگىلى. مەركى كوتەرىلىسىن العاشقى رەت قازاق دالاسىنداعى ەڭ ءىرى كوتەرىلىس دەپ كورسەتكەن دە ت.رىسقۇلوۆ بولاتىن. 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ تەك پاتشانىڭ ماۋسىم جارلىعىنا عانا بايلانىستى شىقپاعاندىعىن، ونىڭ تامىرى ساياسي - ەكونوميكالىق سەبەپتەردە وتارلاۋ ساياساتى، ونىڭ ىشىندە جەر ماسەلەسىندە كەلىمسەكتەردى ولكەگە قونىستاندىرۋ ساياساتى توڭىرەگىندە بولعاندىعىن ت.رىسقۇلوۆ جان - جاقتى رەسمي دالەلدەرمەن اشىپ كورسەتتى. قازاقتاردان كۇشتەپ جۇمىسشىلار الۋ ءىسىنىڭ حالىقتى كوتەرىلىسكە ۇلاسۋىنىڭ باستى سەبەبى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستان مەن قىرعىزستان جەرلەرىن وتارلاۋداعى تەرەڭ قايشىلىقتى ساياساتىندا جاتقاندىعىن جازادى.

1916 جىلى ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىس قارساڭىندا تاشكەنت مۇعالىمدەر ينستيتۋتىندا ءبىلىم الىپ جاتقان ت.رىسقۇلوۆ بۇل تۋرالى ءوز ەڭبەكتەرىندە بىلايشا باياندايدى: « ... كوتەرىلىس الدىمەن 1916 جىلى ءيۋلدىڭ 11 - ىندە ەسكى تاشكەنت قالاسىندا باستالدى. مىڭنان استام حالىق ەسكى تاشكەنتتەگى پوليسيا مەكەمەسىنىڭ قاسىندا جينالىپ، جۇمىسقا ادام الۋ تۋرالى بۇيرىقتىڭ ورىندالۋىنا قارسىلىق كورسەتتى. تاشكەنتتەگى پراپورششيك شكولىنان ءبىر روتا اسكەر كەلىپ، جيىلعان جۇرتتى ىدىراتقاننان كەيىن، پوليسيا مەكەمەسىنىڭ قاسىندا 6 ءولiك قالدى. ءبارى دە تۇرعىن ەل. كوپشىلىكتىڭ قانشا ولىكتى، قانشا جارالىنى الىپ كەتكەنى ءمالىم ەمەس».

تاشكەنت قالاسىندا باستالعان حالىق تولقۋلارىن كورگەن سوڭ، تۇرار ينستيتۋتتاعى وقۋىن تاستاپ، اۋليەاتا ۋەزىندەگى مەركە سەلوسىنا اتتانادى. قازاق جەرىندەگى باسقا كوتەرىلىس وشاقتارى سياقتى، اۋليەاتا ۋەزىندەگى كوتەرىلىس تە پاتشا جارلىعى ءمالىم بولعان شىلدە ايىنان باستالدى. ماۋسىم جارلىعى بويىنشا تىل جۇمىستارىنا قازاقتاردان الىنۋى ءتيىس 240 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ 22 675 - ءى اۋليەاتا ۋەزىنىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. الايدا تامىز ايىنىڭ اياعىنا دەيىن ۋەزدەن تىزىمگە ىلىككەندەردىڭ سانى نەبارى 3000 ادام بولىپ شىقتى، قالعاندارىن قازاق جۇرتى بەرمەۋگە كەلىسكەن.

ت.رىسقۇلوۆ مەركىگە كەلگەن تۇستا پاتشا جارلىعىنا قارسى نارازىلىق بىلدىرگەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اشىق كوتەرىلىسكە شىعىپ، پوليسيامەن جانە كەلىمسەك ەۋروپالىق شارۋالارمەن اشىق قاقتىعىسقا شىعىپ جاتقان وقيعالارىنىڭ ۇستىنەن تۇسەدى . مۇنداعى حالىقتى ستيحيالى ارەكەتتەر جاساماۋعا، قاراپايىم ورىس شارۋالارىنا تيىسپەستەن، تەك پاتشا اكىمشىلىگى مەن جازالاۋشى بولىمدەرگە عانا قارسى كۇرەسۋگە ۇندەي وتىرىپ، رىسقۇلوۆ كوتەرىلىسشىلەرگە ساياسي باعىت-باعدار بەرەدى.

رىسقۇلوۆ ناتيجەسىندە پاتشا جارلىعىنا قارسى كوتەرىلىستىڭ سىرداريا وبلىسىنداعى ەلدى مەكەندەرىنە قاراعاندا، اۋليەاتا ۋەزى، اسىرەسە مەركى كوتەرىلىسىنىڭ اۋقىمى، سيپاتى مەن پارمەندىلىگى كۇشتىرەك بولدى. Iشىن مانىسىندە، مەركى كوتەرىلىسىنىڭ گەوگرافيالىق اۋقىمى جاعىنان دا، زاردابى مەن سالدارى جاعىنان دا اۋقىمدى، ءارى جازالانۋ سيپاتى جاعىنان وتە قاتاڭ بولعاندىعىن ەڭ العاش كوتەرگەن ت.رىسقۇلوۆ بولاتىن. الايدا، ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ كەڭەستىك توتاليتارلىق ساياسات تۇسىندا جارىققا شىقپاۋى، عىلىمي اينالىمعا ەنبەۋى بۇل ماسەلەنىڭ تاريحي وبەكتيۆتى باعالانۋىن كەشەۋىلدەتتى.

 اۋليەاتا ۋەزىندەگى كوتەرىلىس كۇشەنەي بولىسى ەلىنىڭ كراش دەگەن ورمان قاراۋشىسىن ءولتىرىپ، جەرگىلىكتى اكىمدەرگە قارسىلىق كورسەتۋىنەن باستالعان. مەركى كوتەرىلىسى سول كەزدە پىشپەك جانە اۋليەاتا ۋەزدەرىنە قارايتىن قازاق ەلىنىڭ جايلاۋى سۋسامىر ەلىندە دە باستالدى. كوتەرىلىسشىلەر بەلوبۋددينسكيي، نيكولايسكيي، پەروۆسك دەگەن ورىس پوسەلكەلەرىنە شابۋىل جاساپ، پوسەلكەنىڭ مۇجىقتارى مەن جاڭا سالىنىپ جاتقان جەتىسۋ تەمىر جولىنىڭ جۇمىسكەرلەرى كوتەرىلىس كەزىندە قالاعا كوشتى. سەبەبى جەرگىلىكتى ورىس اكىمشىلىگى ورىس مۇجىقتارى مەن جۇمىسشىلارىن قازاقتارعا قارسى قارۋلاندىرا باستاعان بولاتىن.

شىلدەنىڭ سوڭى مەن تامىزدا بۇكىل شۋ-ىستىقكول ايماعى جاپپاي كوتەرىلىسكە شىعادى. ت.رىسقۇلوۆ مەركى ۋچاسكەسىنىڭ قوراعاتى بولىسىندا كوتەرىلىسكە باسشىلىق جاساۋىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەن اقكوز قوسان ۇلى ساياسي كەڭەسشiلiك جاسايدى. اقكوز باتىر وسى كەزدە مەركى، قۇلان ءوڭىرىنىڭ 7 بولىس ەلىن كوتىرىلىسكە باستاعان باسشى رەتىندە تانىلعان بولاتىن. كوتەرىلىس باستالعان ساتتە-اق وعان قارسى تاشكەنتتەن اۋليەاتا مەن پىشپەك اراسىنا ادەۋىر قوسىمشا اسكەر جىبەرىلگەن. دەرەكتەردە مەركىگە جازالاۋشى اسكەردى تەز جەتكىزۋ ماقساتىندا تiپتi اۆتوكولىكتەردىڭ دە پايدالانىلعانى باياندالادى. وسىلايشا، مەركىدە ۇلكەن اسكەري كۇش توپتاستىرىلدى. بۇل مەركى كوتەرىلىس وشاعىنىڭ شىن مانىسىندە رىسقۇلوۆ كورسەتكەنىندەي وتە اۋقىمدى بولعاندىعىن، سوندىعىمەن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى اكىمشىلىگى تاراپىنان ايتارلىقتاي ۇرەي تۋعىزعانىن دالەلدەيدى.

ت.رىسقۇلوۆ ەستەلىكتەرى بويىنشا، مەركى ۋچاسكەسىندەگى جاپپاي كوتەرىلىس 25 تامىزدا باستالعان. جەرگىلىكتى قازاق - قىرعىزدار مەركىدەن پىشپەككە دەيىنگى تەلەگراف جەلىلەرىن ءۇزىپ، ورىس پوسەلكەلەرىنە شابۋىل ۇيىمداستىرعان. كوتەرىلىسشىلەردىڭ مۇنان كەيىنگى 1500-2000 ساربازدارمەن 29-30 تامىز كۇندەرى مەركىنى الۋعا جاساعان شابۋىلى تۋرالى ت.رىسقۇلوۆ «اۆگۋستىڭ 29-30 - ىنا نايزالى، ءىشىنارا مىلتىعى بار ءبىر جارىم – ەكى مىڭ قازاق مەركىگە قايتادان شابۋىل جاسادى دا، مەركىدەگى ءبىر روتا اسكەر بىرنەشە رەت جاپاتارماعاي اتىپ، بەتىن قايتارعان. بۇل شابۋىلدا قازاقتان كوپ ادام ولگەن. كەلگەن اسكەر، اسىرەسە، نوۆو-ترويسك اۋدانىندا اسا قاتاڭدىق ىستەگەن. بۇل اۋدانعا جىبەرىلگەن اسكەردىڭ باستىعى پراپورششيك بۋنديروۆ ەدى ... بۋنديروۆتىڭ اسكەرى 150 قازاقتى ۇستاپ الىپ، ءبارىن دە جولشىباي اتىپ ولتىرگەن ... مەركى اۋدانىنىڭ مۇجىقتارى ۇكىمەتتەن رۇقسات الىپ، قازاق اۋىلدارىن قيراتقان، مالدارىن پوسەلكەلەرىنە ايداپ العان ...»، - دەپ جازادى. پاتشا اسكەرى تاراپىنان جاسالعان بۇل ارەكەتتەر كوتەرىلىسشىلەردى اياۋسىز جانشىعانىن بايقاتادى. وسى كەزدە مەركى قازاقتارىنا شۋ قازاقتارى دا قوسىلعان. كوتەرىلىسشىلەر شالداۋار مەن مەركە اراسىنداعى، كەيىننەن مەركى مەن پىشپەك اراسىنداعى تەلەگراف جەلىلەرىن ءۇزىپ، پاتشا اسكەرلەرىمەن قاقتىعىستارعا تۇسكەن. كوتەرىلىسشىلەردىڭ وتارشىل ۇكىمەتكە دەگەن نارازىلىعى قانشاما كۇشتى بولعانىمەن، قارۋلى اسكەردىڭ ەكپىنىمەن ولار شەگىنۋگە ءماجبۇر بولىپ، شۋ قۇمدارىنا قاراي باس ساۋعالايدى.

30 تامىز كۇنى موڭكە ستانسياسى ماڭىندا جازالاۋشىلار اسكەرىمەن قاقتىعىستا كوتەرىلىسشىلەردىڭ جەتەكشىسى قايتىس بولادى. مەركى كوتەرىلىسشىلەرى 20 قىركۇيەكتە شەگىنىپ، جاڭا شابۋىلعا كۇش جيناۋ ءۇشىن مويىنقۇمدا دايىندىق جاساۋعا كىرىسەدى. ولار مۇندا جەتىسۋدىڭ وزگە ايماقتىرىنىڭ كوتەرىلىس باسشىلارىنا كىسى جىبەرىپ، كوتەرىلىس وشاقتارىن بىرىكتىرۋگە، اسكەرگە قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋگە تىرىسادى. ءبىراق ۇيىمداسقان، جاقسى قارۋلانعان تۇراقتى ورىس اسكەرىنە قارسى جانقيارلىقپەن ايانباي سوعىسقانىمەن، قارسىلاسقاندارىنان قىركۇيەكتىڭ سوڭىندا مەركى كوتەرىلىسشىلەرى جەڭىلىس تابادى.

جالپى، جەتىسۋداعى حالىق كوتەرىلىسىن باسۋ ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتى قۇرامىندا 14 باتالون، 33 جۇزدىك، 42 زەڭبىرەك جانە 97 پۋلەمەت كومانداسى بار تۇتاس جازالاۋ ەكسپەديسياسىن جاساقتاعان بولاتىن. 1916 جىلى 21 تامىزدا فولباۋمعا بەرگەن جەدەلحاتىندا گەنەرال كۋروپاتكيننىڭ «چەرنيايەۆ، رومانوۆسكيي، كاۋفمان، سكوبليەۆتەر سىرداريا، سامارقاند، فەرعانا وبلىستارىن بۇدان از كۇشپەن جاۋلاپ العان ەدى» دەپ مالىمدەۋى 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ جالپى ۇلتتىق سيپاتتا بولعاندىعىن ايعاقتايدى.

 

تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ اۋليەاتا ۋەزىندەگى اشتىققا قارسى كوميسسياسىنداعى قىزمەتى

ت. رىسقۇلوۆتىڭ 1918-1920 جىلدارداعى اتقارعان قوعامدىق ساياسي قىزمەتى مىناداي نەگىزگى باعىتتاردى قامتىعان ەدى:

1) اۋليەاتا ۋەزىندە كەڭەس ۇكىمەتى بيلىگىن نىعايتۋ؛

2) جەرگىلىكتى حالىقتاردى ساياسي - الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ىستەرگە توپتاستىرۋ؛

3) نەگىزىنەن كوشپەلى حالىقتى قامتىعان سۇراپىل اشارشىلىقپەن كۇرەس؛

4) شيەلەنىسكەن ورىس جانە قازاق  تۇرعىندارى اراسىنداعى ۇلتارالىق الا اۋىزدىقتى باسەڭدەتۋ؛

5) اۋليەاتا ۋەزىنىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرىپ، وركەندەتۋ باعىتىندا اتقارىلعان شارالار.

1917 جىلى جازدا تاشكەنت قالاسىندا قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ تۇركىستان ولكەلىك كەڭەسى قۇرىلدى. ول كەڭەستىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ت. رىسقۇلوۆ بولدى. سول جىلى 30 تامىزدا شارۋا دەپۋتاتتارى كەڭەستەرى مەن قازاق دەپۋتاتتارى كەڭەستەرى بىرىگىپ ورتاق اتقارۋ كوميتەتىنە 6 ادام ورىس، 6 ادام قازاق مۇشە بولىپ سايلاندى. بۇل كوميتەتتىڭ قۇرامىندا دا ت. رىسقۇلوۆ بولدى.

تاشكەنتتەگى ساياسي وقيعالاردىڭ ىقپالىمەن 1917 جىلى 6 قاراشادا اۋليەاتا ۋەزى مەن قالاسىنداعى ساياسي بيلىك ۋەزدىك سولدات جانە جۇمىسشى دەپۋتاتتارى كەڭەستەرىنىڭ قولىنا ءوتتى. ءبىراق، ۇزاق ۋاقىت بويى ۋەزدىك كەڭەستىڭ نەگىزگى قىزمەتىنىڭ اۋقىمى قالا مەن ۋەزدىڭ ەۆروپالىق تۇرعىندارى مەكەندەگەن بولىستارىن عانا قامتىدى. ال، ۋەزدىڭ مۇسىلمان حالقىنىڭ ءومىر تىرشىلىگى ولار ءۇشىن جات كۇيىندە قالىپ، نەگىزگى قارىم - قاتىناس تەك قارۋدىڭ كۇشىمەن عانا جۇرگىزىلە بەردى.

سول تاريحي كەزەڭدە ت. رىسقۇلوۆ جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ساياسي - الەۋمەتتىك جاعدايىن جەڭىلدەتىپ، مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن بىردەن - ءبىر تاكتيكالىق دۇرىس جولدى تاڭداي ءبىلدى. بۇل جول ماڭىنا توپتاسقان ساياسي قايراتكەرلەردى ۇيىمداستىرا وتىرىپ، ساياسي بيلىك پەن اسكەري كۇشكە يە بولىپ وتىرعان ۋەزدىك كەڭەستىڭ قۇرامىنا ءوتۋ جانە ونىڭ قىزمەتىنە ىقپال جاساۋ بولاتىن. « ەڭبەكشىلەردىڭ قولداۋىمەن مەن ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتىنە سايلاندىم. بەلسەندىلىگىمنىڭ ارقاسىندا كوپ ۇزاماي ورىس سولداتتارى مەن جۇمىسشىلاردىڭ دا سەنiمiنە يە بولدىم ... سول ءۇشىن سولدات بۇقاراسى مەن ورىس جولداستار مەنى ۇدايى ءبىراۋىزدان قولداپ وتىردى»، - دەيدى ت. رىسقۇلوۆ.

1917-1918 جىلداردىڭ قىسى اسا اۋىر جاعدايدا ءوتتى. 1917 جىلدىڭ كۇزىنە تامان باستالىپ، 1918 جىلدىڭ قىس ايلارىندا ۇدەي تۇسكەن اشارشىلىققا ەڭ الدىمەن ۋەزدىڭ كوشپەلى حالقى ۇشىرادى. ال ۋەزدىڭ وتىرىقشى ورىس شارۋالارى مۇنداي اۋىرتپالىقتى باسىنان كەشىرگەن جوق. مىسالى، ۋەزدىڭ ءبىر گرودەكوۆو سەلوسىنداعى ورىس شارۋالارىنىڭ قامبالارىنداعى استىقتى تەكسەرگەندە مىناداي جاعداي انىقتالدى: 84 وتباسىندا (653 ادام) 5.185 پۇت بيداي، 533 پۇت ۇن ساقتالعان، ياعني باسىنا شاققاندا شامامەن عانا جان 9 پۇت شاماسىندا استىق بولعان. كوپتەگەن ورىس شارۋالارىنىڭ ارتىك استىقتارىن بازاردا ۇستەمە باعاعا ساتۋعا مۇمكىندىكتەرى بار ەدى.

1917 جىلدىڭ سوڭىندا اۋليەاتا ۋەزدىك كەڭەسىنىڭ وكىلدەرى حومەنكو مەن جۋجين ۋەزدىڭ حالقى ءۇشىن اقمولا وبلىسىنان 100 مىڭ پۇت استىق ساتىپ الادى، ءبىراق بۇل استىق ۋەزدەگى اشىققان كوشپەلى حالىققا بەرىلمەي، نەگىزىنەن ورىس جۇرتشىلىعى مەن اسكەري بولىمدەرگە تاراتىلادى.

اۋليەاتا ۋەزىندەگى كوشپەلى حالىق اراسىندا اشتىق قاتتى ەتەك الا باستادى. تۇرلىشە جۇقپالى اۋرۋلار سۇزەك، ءىش اۋرۋلارى، تىرىسقاق، قۇرقۇلاق، وبا، تەرى اۋرۋلارى تەز تاراپ جاتتى. اش جالاڭاشتىقتان، ىندەتتەن قىرىلعان ادامداردىڭ ولىگى يت - قۇسقا جەم بولىپ، دالادا شاشىلىپ قالدى. ولاردى جيناپ، جەرلەۋگە ۇكىمەت مەكەمەلەرىنىڭ كۇش - قۋاتى جەتپەدى.

ساياسي بەلسەندى ءىس - ارەكەتىمەن تانىلا باستاعان ت. رىسقۇلوۆ دەپۋتاتتاردىڭ ۇسىنۋىمەن 1918 جىلى ساۋىردە اۋليەاتا ۋەزدىك كەڭەسى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانادى. ساياسي بيلىككە قول جەتكىزگەن ت. رىسقۇلوۆ ءوز كۇش جىگەرىن انىققان حالىقتى ءتونىپ تۇرعان اجال تىرناعىنان اراشالاپ قالۋعا، ورىستار مەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى قارىم - قاتىناستى رەتتەۋگە، كەڭەستەردە جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ كوبەيۋىنە جۇمسادى. بۇكىل تۇركىستان ولكەسىندە العاش رەت ۋەزدىك توتەنشە كوميسسيا ۇيىمداستىرىپ، قارۋلى وتريادپەن بىرگە ۋەزدى ارالاپ، ورىستار مەن قازاقتاردىڭ ءوزارا قىرقىسىن تيۋعا، كونتريبۋسيا رەتىندە تارتىپ الىنعان قازاقتاردىڭ بۇيىمدارى مەن مالدارىن وزدەرىنە قايتارىپ بەرگىزۋگە تىرىستى. « ءدال وسى ساتتەن باستاپ ۋەزدەگى 200 مىڭ قازاق حالقىنا، اسىرەسە كەمباعالدارعا، مەن جانە مەنىڭ قىزمەتكەرلەرىم ەزىلگەندەردى قۇتقارۋشىلاردىڭ ناعىز وزدەرى بولىپ كورىڭدىك »، -دەپ ەسكە الادى كەيىننەن ت. رىسقۇلوۆ.

ت. رىسقۇلوۆتىڭ ىقپالىمەن اۋليەاتا ۋەزدىك كەڭەسىنىڭ قۇرامى مەن جۇمىس ءتاسىلى تەز وزگەرە باستادى. 1918 جىلدىڭ 21 ساۋىرىندە ۋەزدىك كەڭەستىڭ مۇشەلىگىنە قازاقتار اراسىنان دەپۋتاتتار سايلاۋ ماقساتىمەن اۋليەاتا قالاسىندا ت. رىسقۇلوۆ ۇيىمداستىرعان قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ ۇلكەن جيىنى بولىپ ءوتتى. اشىق داۋىسقا تۇسكەن 9 ادامنىڭ اراسىنان كەڭەستىڭ مۇشەلىگىنە 4 ادام ءوتتى. وسىلايشا، 1918 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ اياعىندا اۋليەاتا ۋەزدىك كەڭەسىنىڭ 26 مۇشەسىنىڭ 15 ء-ى، ال اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 14 مۇشەسىنىڭ 3 ء-ى جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرى بولۋىنا قول جەتكىزىلدى. قۇرامىنا جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسى بىلەتىن مۇشەلەردىڭ كوپتەپ ەنۋىنە بايلانىستى، اۋليەاتا ۋەزدىك كەڭەسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى دۇرىس باعىتتا جۇمىس ىستەي باستادى.

كۇن وتكەن سايىن اسقىنا تۇسكەن اشارشىلىق پەن جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى كۇرەسكە ت. رىسقۇلوۆ قاتتى كۇش - جىگەر جۇمسادى. ناۋقاستاردى ەمدەۋ، اۋرۋحانالار اشۋ جانە جۇقپالى اۋرۋلاردان ساقتاندىرۋ وتە قيىنعا ءتۇستى. قالادا نە ءبارى 4 - اق مامان دارىگەر بار ەدى. ۋەزدىك كەڭەس 1918 جىلدىڭ 23 ساۋىرىندە جۇقپالى اۋرۋلارمەن كۇرەس شارالارىن بەلگىلەپ، جۇمىستى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن سانيتارلىق كوميسسيا تاعايىندادى. اۋليەاتا قالاسىنىڭ ماڭىندا قوعامدىق تاماقتاندىرۋ ورىندارى ۇيىمداستىرىلىپ، وندا 20000 ادامعا دەيىن اشىققان قازاقتار تاماقتاندىرىلدى.

اشتىقتى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن باسقا دا شارالارمەن قاتار، كوكتەمدە ەگىس جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ، اۋىل ەڭبەكشىلەرىن تۇقىممەن، قۇرال - سايمانمەن قامتاماسىز ەتۋ سياقتى كەزەك كۇتتىرمەيتىن اسا قيىن پروبلەمالاردى شەشۋگە تۋرا كەلدى. ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ اۋليەاتا ۋەزىنە بولگەن تۇقىمدىق استىعىن قابىلداپ الۋ، ولاردى ادىلەتتى تۇردە ءبولۋ ءىسى دە وڭايعا سوقپادى. بۇل ىستە دە مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ شالاعايلىعى قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ ەگىنشىلىكپەن تانىس ەمەستىگى دە كوپ قولبايلاۋ بولدى. سوندىقتان، 1918 جىلى 29 ساۋىردە ت. رىسقۇلوۆتڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن ۋەزدىڭ قازاق ءتۇرعىندارى وكىلدەرىنىڭ جيىنى ەگىس ماسەلەسىن كەڭ تۇردە تالقىلاپ، جەتكىزىلگەن تۇقىمدى قازاقتار مەن ورىستار اراسىندا ادىلەتتى تۇردە تەڭدەي ءبولۋ ءىسىن كاداعالاۋ ماقساتىندا ارنايى كوميسسيا تاعايىندالادى. كوميسسيا 30 ساۋىردەگى قاۋلىسىندا تۇقىمدىق استىقتى تالان-تاراجعا ۇشىراتپاۋ ءۇشىن ونى جەكە ادامدارعا ەمەس، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بىرلەستىكتەرىنە جانە ۇيىمدارىنا ءبولىپ بەرۋ تۋرالى شەشىم شىعارادى. بۇل شارالار كوكتەمگى ەگىستىك جۇمىستارىنىڭ ۇيىمداسقان تۇردە وتۋىنە ۇلكەن قولعابىس جاسايدى.

1918 جىلى 7 مامىردا ت. رىسقۇلوۆ اۋليەاتا ۋەزدىك كوميسسارى مەن ۋەزدىك كەڭەستىڭ توراعاسىمەن بىرگە، ۇلكەن المالىق بولىسىندا ورنالاسقان №41 قوعامدىق تاماقتاندىرۋ ورنىن تەكسەرىپ، ونىڭ جاعدايىمەن تانىسادى. تەكسەرۋ بارىسىندا كوميسسيا ورىن الىپ وتىرعان ءتۇرلى كەمشىلىكتەردىڭ سىرىن اشىپ، جاعدايدى ساۋىقتاندىرۋ ءۇشىن ناقتى شارالار بەلگىلەيدى. اسحانانىڭ ورىس باسشىلارى اurتارعا بولىنگەن ازىق - تۇلىكتى تالان تاراجعا ءتۇسىرىپ، اش - اۋرۋ ادامداردى ۇرىپ - سوققانى انىقتالدى.

قوعامدىق تاماقتاندىرۋ ورنىندا بۇرىن قازاق ازىق - تۇلىك سەكسياسى باسشىلىق جاساپ كەلگەن بولسا، ودان كەيىنگى باسقارۋ جەرگىلىكتى ورىس كوميتەتىنىڭ قولىنا بەرىلگەن بولاتىن. ولار اشتاردى تاماقتاندىرۋدىڭ ورنىنا، ويلارىنا كەلگەنىن جاساعان. ت. رىسقۇلوۆ اسحانا مەڭگەرۋشىسىن ورنىنان الىپ، قولىنان ءىس كەلەتىن باسقا ادام تاعايىندايدى. كوميسسيانىڭ ارنايى تاپسىرماسىمەن اۋرۋلار ءۇشىن قوسىمشا تاعى دا 10 كيىز ءۇي تىكتىرىلىپ، ءار ءۇش ادامعا تاۋلىگىنە 1 بولكە نان بەرىلە باستادى.

قازاق جاستارىن ساياسي - مەملەكەتتىك ىستەرگە بەلسەنە ارالاستىرۋ ماقساتىمەن 1918 جىلى 11 مامىردا اۋليەاتا قالاسىندا ت. رىسقۇلوۆ پەن فەدوروۆ - زاۆادسكيي ۇيىمداستىرعان قازاق وكىلدەرىنىڭ ۋەزدىك سەزى اشىلادى. سەزگە ت. رىسقۇلوۆ ءتوراعالىق ەتەدى. بۇرىنعى كەڭەستىڭ تاراتىلۋىنا بايلانىستى، قۇرامىنا ءتورالقانى قوسا ەسەپتەگەندە 28 مۇشە كىرگەن جاڭا قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ ۋەزدىك كەڭەسى قۇرىلادى. ءتورالقا تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن بولىپ شەشىلەدى، ال كەڭەستىڭ سەزدەرىن اي سايىن اۋليەاتا ۋەزدىك سولدات، جۇمىسشى، شارۋا جانە قازاق دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسى سەزدەرىمەن ءبىر مەزگىلدە وتكىزىپ وتىرۋ كوزدەلەدى. سەزدە قازىرگى ساياسي جاعداي، كونستيتۋسيا ماسەلەلەرى، قازاق - ورىس شارۋالارىنىڭ ارا - قاتىناسى، اشارشىلىقپەن كۇرەس شارالارى تالقىلانادى.

وسىلايشا، ت. رىسقۇلوۆتىڭ اۋليەاتاداعى ساياسي قىزمەتى ءوز مارەسىنە جەتىپ، ونىڭ ومىرىندە جاڭا ءبىر بەلەس باستالادى. ت. رىسقۇلوۆتىڭ قىزمەتىندەگى اۋليەاتا كەزەڭى ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى بولىپ قالىپتاسۋ جولىندا وراسان زور ىقپال ەتكەن العاشقى باسپالدىق، ساياسي ءومىر مەكتەبى بولدى. اۋليەاتا ۋەزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، سوڭعى ايلاردا اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە ت. رىسقۇلوۆ وزىنە جۇكتەلگەن اسا اۋىر مىندەتتەردى ابىرويمەن اتقارىپ شىقتى. زور ساياسي ۇيىمداستىرۋشى رەتىندەگى ت. رىسقۇلوۆتىڭ ورنى اۋليەاتادان تاشكەنتكە اۋىسقان العاشقى اپتالاردا - اق ايقىن كورىنەدى. بۇل ۋاقىتتا ت.رىسقۇلوۆتىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن ۇيىمداستىرىلىپ، جۇمىس ىستەپ جاتقان قوعامدىق تاماقتاندىرۋ ورىندارىندا سان مىڭداعان اش - جالاڭاش بوسقىندار كۇنەلتۋدە بولاتىن. اسحانالاردىڭ ىرعاقتى جانە ۇيىمداسقان تۇردە جۇمىس ىستەۋىنە ت. رىسقۇلوۆ كوپ كۇش - جىگەر جۇمساعان ەدى. بۇل اسحانالاردىڭ 1918 جىلعى تامىز ايىنداعى جاعدايى تۋرالى اۋليەاتا ۋەزدىك كوميسسارىنىڭ ەسەبىندە بىلاي دەپ كورسەتىلگەن: « ... اشتارعا قۇنارلى تاماق بەرىلۋدە، سوندىقتان دا ولاردىڭ ءجۇرىس تۇرىسى شيراق. تاماقتاندىرۋ ورىندارىنداعى اشتارعا دەگەن جاقسى كۇتىمنىڭ ارقاسىندا سوڭعى كەزدە ءولىم - ءجىتىم ەداۋىر ازايدى ». بۇل دەرەك، ەگەر جەتكىلىكتى دارەجەدە كوڭىل ءبولىنىپ، قامقورلىق جاسالسا، اشتان قىرىلىپ جاتقان ادامداردىڭ ءومىرىن اراشالاپ قالۋعا مۇمكىندىكتەردىڭ بولعانىن كورسەتەدى. ال ت.رىسقۇلوۆتىڭ تاشكەنتكە قىزمەتكە اۋىسۋىنا بايلانىستى اشتارعا كومەكتەسۋ تۋرالى تالاپ بوساڭسىپ، جاعداي قايتادان شيەلەنىسىپ كەتەدى. مىسالى، اشتارعا كومەك ءىسى بويىنشا تاعايىندالعان ەميسساردىڭ 1918 جىلى 22 قازاندا اۋليەاتا اتقارۋ كوميتەتىنە جازعان مالىمەتىندە، ۋەزدىك كەڭەستىڭ بۇل ءىستى بەتىمەن جىبەرۋىنە بايلانىستى، تاماقتاندىرۋ ورگاندارىنىڭ تىعىرىققا تىرەلگەنى اتاپ كورسەتىلگەن.

ت. رىسقۇلوۆتىڭ بەدەلى تەك ۋەزدىك كەڭەستە عانا ەمەس، سونداي - اق جەرگىلىكتى پارتيا ۇيىمىندا دا جوعارى بولاتىن. ءپرينسيپشىل ادامداردى ۇلتتىق بەلگىلەرىنە قاراي ەمەس، ىسكەرلىك قابىلەتتەرىنە قاراي ىرىكتەيتىن ت. رىسقۇلوۆ - ۋەزدىك كەڭەستە دە، جەرگىلىكتى پارتيا ۇيىمىندا دا ادامداردى توپتاستىرۋشى جانە ماقساتتى ىسكە جۇمىلدىرۋشى قايراتكەر رەتىندە سانالدى. ت. رىسقۇلوۆتىڭ تاشكەنت قالاسىنا قىزمەتكە اۋىسۋىنا بايلانىستى اۋليەاتا ۋەزدىك كەڭەسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىندە ۇلتارالىق الا اۋىزدىق باستالىپ، مۇشەلەرى بىرگە قىزمەت ىستەۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلادى.

1918 جىلى 2 قاراشادا اۋليەاتا ۋەزدىك پارتيا ۇيىمىنىڭ بولشيەۆيكتەر فراكسياسىنىڭ ماجىلىسىندە وسى ماسەلە ارنايى تالقىلانىپ، اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بەگەيەۆتىڭ بايانداماسى تىندالدى. قورىتىندىسىندا، بەگەيەۆ الا اۋىزدىق شارپىعان اتقارۋ كوميتەتىندە جۇمىس ىستەۋدەن باس تارتادى. الا اۋىزدىققا نەگىزىنەن اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قۇرامىنداعى ورىستاردىڭ جاڭادان قابىلدانىلعان قازاق جاستارىنا مەنسىنبەي، كەمسىتە قاراۋى مەن سەنىمسىزدىك تانىتۋى باستى سەبەپ بولعان ەكەن.

تاشكەنت قالاسىنا قىزمەتكە اۋىسقان تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋەزدىك، قالالىق اشتىقپەن كۇرەس كوميسسيالارىنىڭ نۇسقاۋلىقتارىن ازىرلەپ، بەكىتتى. اشتىقپەن كۇرەس جونىندەگى ورتالىق كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى بولا وتىرىپ، بارلىق ايماقتارداعى قالىپتاسقان جاعدايدى قاداعالاپ وتىردى. سونىمەن قاتار، دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارىنا حاتپەن قايىرىلىپ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى اشتاردى تاماقپەن قامتاماسىز ەتۋ پۋنكتتەرىنىڭ سانيتارلىق - گيگيەنالىق جاعدايىن جەتىلدىرۋدى سۇرادى.

ت.رىسقۇلوۆ ۇنەمى ءوسۋ ۇستىندە بولدى، ءبىراق ونىڭ وسى جىلدارداعى اتقارعان قىزمەتتەرى جاي قىزمەت الماستىرۋ نەمەسە قىزمەت بابىنداعى قاراپايىم ءوسۋ ەمەس ەدى. قاي سالانى باسقارماسىن، قاي جەردە جۇرمەسىن ، رىسقۇلوۆ ءوز دەڭگەيىندەگى ىسكەر ازامات رەتىندە تانىلدى. ونىڭ وي - پىكىرى مەن قاجىر - قايراتى ەشقاشان دا حالىققا قارسى باعىتتالعان جوق. ول تۋعان حالقىنىڭ ارمان - تىلەگىمەن، مۇڭ - مۇقتاجىمەن ءومىر ءسۇرىپ، كۇرەس جۇرگىزدى.

ت. رىسقۇلوۆ ۇلت جاناشىرى بولدى، ونىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرى ۇلت مۇددەسى جولىنداعى جالىندى كۇرەسپەن ءوتتى. ال حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسۋ وڭاي ەمەس ەدى. ستالين ونىڭ ءار قادامىنا اڭدۋ ۇيىمداستىردى. ول ەلدىڭ باتىس اۋداندارىن باسقارۋدى ورىنباسارى س. پەستكوۆسكييگە تاپسىرىپ، ال ءوزى ەلدىڭ شىعىستاعى اۋداندارىن، مۇسىلمان تۇرىكتەرى مەكەندەگەن رەسپۋبليكالاردى قىراعى باقىلاۋىندا ۇستاعان بولاتىن.

ت. رىسقۇلوۆتىڭ ارمان - تىلەگىنىڭ ورىندالعانىنا بۇگىندە تاريح كۋا، ول بۇل باكىتتى كۇندى كورە الماسا دا، ونىڭ تۋاتىنىنا سەنگەن ەدى.

---