ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا. گەنەراتورلار. ترانسفورماتورلار
ساباق تاقىرىبى: ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا. گەنەراتورلار. ترانسفورماتورلار. ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ الىس قاشىقتىقتارعا جەتكىزىلۋى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: ەلەكتروماگنيتىك يندۋكسيا قۇبىلىسىن قاراپايىم، تەرەڭ ءارى جان - جاقتى ءتۇسىندىرۋ، تاجىريبە ارقىلى كورسەتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وي ءورىسىن دامىتۋعا، ءوز بەتىمەن ىزدەنۋگە، قورىتىندى جاساۋعا، ءوزىن - ءوزى باعالاپ، سىن كوزبەن قاراۋعا ماشىقتاندىرۋ.
3. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇقىپتىلىققا، جاۋاپكەرشىلىككە، ىزدەنىمپازدىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە، ءوز ەلىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباق ءتيپى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: پرەزەنتاسيا، ۆيدەوروليك، پورترەتتەر، ينتەر
بەلسەندى تاقتا، تەست پاراقشالارى.
ءپانارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، تاريح، گەوگرافيا، ينفورماتيكا.
ساباق بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەندەۋ جانە سىنىپ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ. (2 مين)
2. وتكەندى قايتالاۋ؛ جۇپتىق جۇمىس (12مين)
3. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ، ۆيدەوروليك كورسەتۋ. (15مين)
4. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ. ( تەست تاپسىرمالارىن ورىنداۋ، ءسوز قۇراستىرۋ، سۋرەتتىڭ ماعىناسىن اشۋ). (12 مين)
5. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.(1 مين)
6. وقۋشىلاردى باعالاۋ.(2 مين)
7. ۇيگە تاپسىرما.(1 مين)
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1) سۇراق - جاۋاپ ارقىلى سۇراقتار بەرىپ بىلىمدەرىن تەكسەرۋ.
1. زاتتاردىڭ ماگنيتتىك قاسيەتتەرى نەدەن بولادى؟
2. امپەردىڭ بولجامدارى
3. ماگنيتتەر قانداي دەنەلەر؟
4. ماگنيت ورىسىندەگى توعى بار وتكىزگىشكە ارەكەت ەتەتىن كۇش باعىتى؟
5. ماگنيتتەردىڭ تۇرلەرى.
6. اقپاراتتىڭ ماگنيتتىك جازىلۋى قالاي جۇزەگە اسادى؟
جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ
پروبلەمالىق سۇراق: «ماگنيت ءورىسى ەلەكتر ءورىسىن تۋدىرا الا ما؟»
تابيعاتتا ەشقاشان ءبىرجاقتى قۇبىلىستار مەن پروسەستەر بولمايتىنىن ءبىز بىرنەشە رەت بايقادىق. ەگەر ەلەكتر توعى ماگنيت ءورىسىن تۋدىرا السا، وندا كەرى قۇبىلىس تا بار بولۋى كەرەك. «ماگنيت ءورىسى ەلەكتر ءورىسىن تۋدىرا الا ما؟» دەگەن ورىندى سۇراق تۋادى.
ءدال وسىنداي كەرى قۇبىلىستى اعىلشىننىڭ اسا كورنەكتى عالىمى مايكل فارادەي تابۋعا تىرىسقان. 1931 جىلعى تاجىريبەلەرىندە ماگنيت ءورىسىن وزگەرتكەندە، ەلەكتر توعىنىڭ پايدا بولۋ قۇبىلىسىن اشتى. بۇل قۇبىلىس ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسى دەپ اتالدى.
مايكل فارادەي تۋرالى قىسقاشا ماعلۇمات.
1 - تاجىريبە: 129 - سۋرەت. ەكى شارعىنى ا، ۆ الىپ، ا - شارعىنى گالۆانومەترگە، ۆ شارعىنى تۇراقتى توك كوزىمەن قوسامىز. شارعىنىڭ بىرەۋىن ەكىنشىسىنە كيگىزۋگە بولادى، سوندا گالۆانومەتر توك پايدا بولعانىن تىركەيدى. ەندى، ءبىرىنشىسىن قوزعالىسسىز قالدىرىپ، ەكىنشىسى قوزعاساق، وندا دا توك پايدا بولعانىن كورەمىز.
2 - تاجىريبە: 130 - سۋرەت. ەكى شارعى دا قوزعالمايدى، ءبىراق ۆ شارعىعا تەمىر وزەكشە كيگىزىلەدى نەمەسە ودان شىعارىلادى. وزەكتى كىرگىزگەندە ول ماگنيتتەلەدى دە، ءورىس كۇشەيەدى، وزەكتى شىعارعاندا، ءورىس كەميدى. ا شارعى تىزبەگىندە تەك وزەك قوزعالعاندا عانا توك جۇرەدى.
3 - تاجىريبە: گالۆانومەترگە جالعانعان ا شارعىعا ماگنيتتى ەنگىزەيىك. گالۆانومەتردىڭ ءتىلى وسى كەزدە توكتىڭ پايدا بولاتىنىن، شارعىدان ماگنيتتى شىعارعاندا ءتىلى قاراما - قارسى جاققا اۋىتقيتىنىن. شارعىدا قاراما - قارسى باعىتتاعى توكتىڭ پايدا بولاتىنىن كورسەتەدى. سونىمەن تۇيىق وتكىزگىشتىڭ كونتۋرىن تەسىپ وتەتىن ماگنيت ءورىسىنىڭ كەز كەلگەن وزگەرىسى وتكىزگىشتە ەلەكتر توگىن تۋدىرادى. ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسىنىڭ ءمانى دە وسى.
ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسى جىلۋ جانە گيدروەلەكتر ستانسالارىندا ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
مەحانيكالىق ەنەرگيانى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن ماشينالار – گەنەراتورلار دەپ اتالادى.
گەنەراتورلاردىڭ بولىكتەرى: يندۋكتور، ياكور، كونتاكت ساقينالارى جانە ولاردىڭ بەتىمەن سىرعيتىن كونتاكت پلاستينالار. اينالاتىن بولىك – روتور، قوزعالمايتىن بولىك – ستاتور دەپ اتالادى.
كەرنەۋدى جوعارىلاتۋعا جانە تومەندەتۋگە ارنالعان قۇرىلعىلاردى ترانسفورماتورلار دەپ اتايدى. ترانسفورماتور تەمىر وزەكتەن جانە ورام سانى ءارتۇرلى ەكى كاتۋشكادان تۇرادى. ەگەر كوپ ورامى بار (n1) وراماعا كەرنەۋ بەرىلسە، وندا ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا سالدارىنان از ورامى (n2 ) بار كاتۋشكاداU2˂U1 كەرنەۋ پايدا بولادى جانە كەرىسىنشە.
ەلەكتر ەنەرگياسىن الىس قاشىقتىققا ەڭ از شىعىنمەن تاراتۋ – ونى ءتيىمدى قولدانۋدىڭ بىردەن – ءبىر جولى. ول ءۇشىن ەنەرگيانى جوعارى كەرنەۋدە بەرۋ كەرەك.
بەكىتۋ سۇراقتارى: تەست
1. ماگنيت ءورىسىن وزگەرتكەندە، ەلەكتر توگى پايدا بولادى. بۇل قۇبىلىس قالاي اتالادى؟
ا) ەلەكتر ءورىسى
ءا) ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسى
ب) ماگنيت ءورىسى
2. ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسىن اشقان كىم؟
ا) اندرە ماري امپەر
ءا) الەكساندرو ۆولتا
ب) مايكل فارادەي
3. يندۋكسيا لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا قانداي ماعىنا بەرەدى؟
ا) ماگنيت
ءا) باعىتتاۋ
ب) ءورىس
4. كەرنەۋدى ارتتىرۋعا جانە كەمىتۋگە ارنالعان قۇرال قالاي اتالادى؟
ا) ترانسفورماتور
ءا) گەنەراتور
ب) روتور
5. مەحانيكالىق ەنەرگيانى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن ماشينا
ا) ترانسفورماتور
ءا) گەنەراتور
ب) روتور
2 - تاپسىرما: تراكتور+ كوندەنساتور+فورمۋلا+ موتور
وسى سوزدەردىڭ قوسىندىسىنان قانداي قۇرالدىڭ اتىن تابۋعا بولادى؟
3 - تاپسىرما: سۋرەتتىڭ ماعىناسىن اشۋ.
قورىتىندىلاۋ.
نە بىلەمىن؟
نە ءبىلدىم؟
نەنى بىلگىم كەلەدى؟
ۇيگە تاپسىرما: §59 - 60 وقۋ، مايكل فارادەي تۋرالى ءمانجازبا دايىنداۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك: ەلەكتروماگنيتىك يندۋكسيا قۇبىلىسىن قاراپايىم، تەرەڭ ءارى جان - جاقتى ءتۇسىندىرۋ، تاجىريبە ارقىلى كورسەتۋ.
2. دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وي ءورىسىن دامىتۋعا، ءوز بەتىمەن ىزدەنۋگە، قورىتىندى جاساۋعا، ءوزىن - ءوزى باعالاپ، سىن كوزبەن قاراۋعا ماشىقتاندىرۋ.
3. تاربيەلىك: وقۋشىلاردى ۇقىپتىلىققا، جاۋاپكەرشىلىككە، ىزدەنىمپازدىققا، ەڭبەكسۇيگىشتىككە، ءوز ەلىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباق ءتيپى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: پرەزەنتاسيا، ۆيدەوروليك، پورترەتتەر، ينتەر
بەلسەندى تاقتا، تەست پاراقشالارى.
ءپانارالىق بايلانىس: ماتەماتيكا، تاريح، گەوگرافيا، ينفورماتيكا.
ساباق بارىسى:
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
1. وقۋشىلارمەن سالەمدەسۋ، تۇگەندەۋ جانە سىنىپ تازالىعىنا كوڭىل ءبولۋ. (2 مين)
2. وتكەندى قايتالاۋ؛ جۇپتىق جۇمىس (12مين)
3. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ، ۆيدەوروليك كورسەتۋ. (15مين)
4. جاڭا ساباقتى بەكىتۋ. ( تەست تاپسىرمالارىن ورىنداۋ، ءسوز قۇراستىرۋ، سۋرەتتىڭ ماعىناسىن اشۋ). (12 مين)
5. ساباقتى قورىتىندىلاۋ.(1 مين)
6. وقۋشىلاردى باعالاۋ.(2 مين)
7. ۇيگە تاپسىرما.(1 مين)
II. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
1) سۇراق - جاۋاپ ارقىلى سۇراقتار بەرىپ بىلىمدەرىن تەكسەرۋ.
1. زاتتاردىڭ ماگنيتتىك قاسيەتتەرى نەدەن بولادى؟
2. امپەردىڭ بولجامدارى
3. ماگنيتتەر قانداي دەنەلەر؟
4. ماگنيت ورىسىندەگى توعى بار وتكىزگىشكە ارەكەت ەتەتىن كۇش باعىتى؟
5. ماگنيتتەردىڭ تۇرلەرى.
6. اقپاراتتىڭ ماگنيتتىك جازىلۋى قالاي جۇزەگە اسادى؟
جاڭا ساباق ءتۇسىندىرۋ
پروبلەمالىق سۇراق: «ماگنيت ءورىسى ەلەكتر ءورىسىن تۋدىرا الا ما؟»
تابيعاتتا ەشقاشان ءبىرجاقتى قۇبىلىستار مەن پروسەستەر بولمايتىنىن ءبىز بىرنەشە رەت بايقادىق. ەگەر ەلەكتر توعى ماگنيت ءورىسىن تۋدىرا السا، وندا كەرى قۇبىلىس تا بار بولۋى كەرەك. «ماگنيت ءورىسى ەلەكتر ءورىسىن تۋدىرا الا ما؟» دەگەن ورىندى سۇراق تۋادى.
ءدال وسىنداي كەرى قۇبىلىستى اعىلشىننىڭ اسا كورنەكتى عالىمى مايكل فارادەي تابۋعا تىرىسقان. 1931 جىلعى تاجىريبەلەرىندە ماگنيت ءورىسىن وزگەرتكەندە، ەلەكتر توعىنىڭ پايدا بولۋ قۇبىلىسىن اشتى. بۇل قۇبىلىس ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسى دەپ اتالدى.
مايكل فارادەي تۋرالى قىسقاشا ماعلۇمات.
1 - تاجىريبە: 129 - سۋرەت. ەكى شارعىنى ا، ۆ الىپ، ا - شارعىنى گالۆانومەترگە، ۆ شارعىنى تۇراقتى توك كوزىمەن قوسامىز. شارعىنىڭ بىرەۋىن ەكىنشىسىنە كيگىزۋگە بولادى، سوندا گالۆانومەتر توك پايدا بولعانىن تىركەيدى. ەندى، ءبىرىنشىسىن قوزعالىسسىز قالدىرىپ، ەكىنشىسى قوزعاساق، وندا دا توك پايدا بولعانىن كورەمىز.
2 - تاجىريبە: 130 - سۋرەت. ەكى شارعى دا قوزعالمايدى، ءبىراق ۆ شارعىعا تەمىر وزەكشە كيگىزىلەدى نەمەسە ودان شىعارىلادى. وزەكتى كىرگىزگەندە ول ماگنيتتەلەدى دە، ءورىس كۇشەيەدى، وزەكتى شىعارعاندا، ءورىس كەميدى. ا شارعى تىزبەگىندە تەك وزەك قوزعالعاندا عانا توك جۇرەدى.
3 - تاجىريبە: گالۆانومەترگە جالعانعان ا شارعىعا ماگنيتتى ەنگىزەيىك. گالۆانومەتردىڭ ءتىلى وسى كەزدە توكتىڭ پايدا بولاتىنىن، شارعىدان ماگنيتتى شىعارعاندا ءتىلى قاراما - قارسى جاققا اۋىتقيتىنىن. شارعىدا قاراما - قارسى باعىتتاعى توكتىڭ پايدا بولاتىنىن كورسەتەدى. سونىمەن تۇيىق وتكىزگىشتىڭ كونتۋرىن تەسىپ وتەتىن ماگنيت ءورىسىنىڭ كەز كەلگەن وزگەرىسى وتكىزگىشتە ەلەكتر توگىن تۋدىرادى. ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسىنىڭ ءمانى دە وسى.
ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسى جىلۋ جانە گيدروەلەكتر ستانسالارىندا ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
مەحانيكالىق ەنەرگيانى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن ماشينالار – گەنەراتورلار دەپ اتالادى.
گەنەراتورلاردىڭ بولىكتەرى: يندۋكتور، ياكور، كونتاكت ساقينالارى جانە ولاردىڭ بەتىمەن سىرعيتىن كونتاكت پلاستينالار. اينالاتىن بولىك – روتور، قوزعالمايتىن بولىك – ستاتور دەپ اتالادى.
كەرنەۋدى جوعارىلاتۋعا جانە تومەندەتۋگە ارنالعان قۇرىلعىلاردى ترانسفورماتورلار دەپ اتايدى. ترانسفورماتور تەمىر وزەكتەن جانە ورام سانى ءارتۇرلى ەكى كاتۋشكادان تۇرادى. ەگەر كوپ ورامى بار (n1) وراماعا كەرنەۋ بەرىلسە، وندا ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا سالدارىنان از ورامى (n2 ) بار كاتۋشكاداU2˂U1 كەرنەۋ پايدا بولادى جانە كەرىسىنشە.
ەلەكتر ەنەرگياسىن الىس قاشىقتىققا ەڭ از شىعىنمەن تاراتۋ – ونى ءتيىمدى قولدانۋدىڭ بىردەن – ءبىر جولى. ول ءۇشىن ەنەرگيانى جوعارى كەرنەۋدە بەرۋ كەرەك.
بەكىتۋ سۇراقتارى: تەست
1. ماگنيت ءورىسىن وزگەرتكەندە، ەلەكتر توگى پايدا بولادى. بۇل قۇبىلىس قالاي اتالادى؟
ا) ەلەكتر ءورىسى
ءا) ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسى
ب) ماگنيت ءورىسى
2. ەلەكتروماگنيتتىك يندۋكسيا قۇبىلىسىن اشقان كىم؟
ا) اندرە ماري امپەر
ءا) الەكساندرو ۆولتا
ب) مايكل فارادەي
3. يندۋكسيا لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا قانداي ماعىنا بەرەدى؟
ا) ماگنيت
ءا) باعىتتاۋ
ب) ءورىس
4. كەرنەۋدى ارتتىرۋعا جانە كەمىتۋگە ارنالعان قۇرال قالاي اتالادى؟
ا) ترانسفورماتور
ءا) گەنەراتور
ب) روتور
5. مەحانيكالىق ەنەرگيانى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن ماشينا
ا) ترانسفورماتور
ءا) گەنەراتور
ب) روتور
2 - تاپسىرما: تراكتور+ كوندەنساتور+فورمۋلا+ موتور
وسى سوزدەردىڭ قوسىندىسىنان قانداي قۇرالدىڭ اتىن تابۋعا بولادى؟
3 - تاپسىرما: سۋرەتتىڭ ماعىناسىن اشۋ.
قورىتىندىلاۋ.
نە بىلەمىن؟
نە ءبىلدىم؟
نەنى بىلگىم كەلەدى؟
ۇيگە تاپسىرما: §59 - 60 وقۋ، مايكل فارادەي تۋرالى ءمانجازبا دايىنداۋ.
You Might Also Like
