InfoHub Logo

جاھاندانۋ ءداۋىرى الەمگە كولەمى جانە تەرەڭدەگى جاعىنان ۇلكەن قاۋىپ-قاتەرلەر الىپ كەلدى، ولارعا تويتارىس بەرۋ الەمنىڭ بولاشاق دامۋىن ايقىندايتىنىن ءتۇسىنۋ قاجەت. سولاردىڭ ىشىندە ەنەرگەتيكا ماسەلەسى ماڭىزدىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. حح عاسىردىڭ سوڭى – XXI عاسىردىڭ باسىنداعى الەمدىك شارۋاشىلىقتىڭ تۇراقسىز، اريفمەتيكالىق ءوسۋى كۇن تارتىبىنە الەمدى سەنىمدى ەنەرگورەسۋرستارمەن ۇزاق مەرزىمگە قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن قويدى.

1970 جىلداردىڭ ورتاسىنداعى داعدارىستان كەيىن ەنەرگەتيكالىق فاكتور الەمدىك ساياساتتا، اسكەري فاكتوردان كەم ەمەس ماڭىزدى ءرول ويناي باستادى.

الەمدىك ەنەرگەتيالىق ساياساتقا اسا ماڭىزدى ىقپال ەتۋشى فاكتور رەتىندە «ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك» پەن «ەنەرگەتيكالىق ديپلوماتيا»، ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋ رولدەرىنىڭ وزەكتىلىگى ارتا ءتۇستى.

بۇل ماسەلە «الەمنىڭ بولاشاقتاعى ەكونوميكالىق شەگىن» عانا ايقىنداپ قويماي، حالىقارالىق قاتىناستاردى ءتىپتى شيەلەنىستەرگە دەيىن اپاردى. ەنەرگورەسۋرستاردى باقىلاۋدى بەكىتۋ ءۇشىن كۇرەس كوبىندە «اراب كوكتەمىندەگى» وقيعالاردىڭ تۇرتكىسى بولدى، اركتيكادا ەنەرگەتيكالىق تەكە-تىرەستىكتىڭ جاڭا «مايدانىن» اشتى، ومىردە «تاقتاتاس ريەۆوليۋسياسىنا» قوزعاۋشى بولدى جانە ەنەرگيانىڭ بالاما كوزدەرىن شىعارۋ سالاسىندا يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى ىزدەۋگە يتەرمەلەدى. الەمدىك نارىقتاردىڭ تۇراقسىز جاعداياتى، جەتەكشى وندىرىستىك مەملەكەتتەردەگى جانە دامۋشى مەملەكەتتەردەگى داعدارىستان كەيىن-  گى ەكونوميكاسىنىڭ تومەن قارقىنمەن قالپىنا كەلۋى الەمدىك ەنەرگەتيكاداعى جاعدايعا كەرى اسەرىن تيگىزىپ وتىر، سونىمەن قاتار ونىڭ جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق كەڭىستىكتە دامۋ بولاشاعىن باعالاۋ ماسەلەسىن وزەكتى ەتىپ وتىر. بۇنداعى ەنەرگيانىڭ كومىرسۋتەكتىك كوزدەرىنىڭ بولاشاقتا تاۋسىلۋى جانە الەمدىك ەنەرگەتيكالىق سەكتوردىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى باستى ماسەلەلەر بولىپ وتىر. اتالمىش فاكتورلاردىڭ ۇيلەسىمى حالىقارالىق قاتىناستارعا، ونىڭ تۇراقتى وسۋىنە وبەكتيۆتى تۇردە ءقاۋىپ توندىرەدى جانە الەمنىڭ جالپى دامۋىنىڭ بولاشاعىن باعالاۋدى قيىنداتادى. ونىمەن قوسا، ەنەرگەتيكالىق سەكتوردىڭ ءوزىنىڭ قۇرىلىمى وزگەردى، بالاما ەنەرگيا كوزدەرىمەن تولىقتىرىلۋدا. ال ولاردىڭ ءوز كەزەگىندە الەمدىك ەنەرگيا تەڭگەرىمىندە ءداستۇرلى كومىرسۋتەك وتىنىن الماستىرۋعا ايتارلىقتاي مۇمكىندىكتەرى بار. سولاردىڭ اراسىندا ەرەكشە ورىنعا يە بولاتىنى – اتوم ەنەرگياسى، قازىرگى الەمنىڭ تاعدىرىندا ۇلكەن ءرول ويناپ، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ سيپاتىنا جانە دامۋ بولاشاعىنا ونىڭ اسەرىن عىلىمي تۇرعىدان باعالاۋ، زەرتتەۋ قاجەتتىلىگىن تۋىنداتىپ وتىر.

سوڭعى ون جىلدىقتاردا ماڭىزدى فەنومەندەردىڭ ءبىرى – ەنەرگيا تەڭگەرىمىندە اتوم سالاسىنىڭ ءوسۋى، XXI عاسىردىڭ العاشقى ون جىلدىعىندا الەمدىك ەلەكترگەنەراسياسىنىڭ 15%-ىن قۇرايدى.

بۇگىندە ادامزاتتا اتوم ەنەرگياسىنان اسقان پارمەندى ءارى قولجەتىمدى قۋات كوزى جوق. ءقازىر 40 شاقتى ەل بەيبىت اتوم سالاسىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدە.

سوڭعى جىلدارى «بەيبىت اتوم» وبەكتىلەرىن ەكسپلۋاتاسيالاۋداعى قاۋىپتەردى كوپتەپ تالقىلاۋعا قاراماستان، الەمدىك يادرولىق ەنەرگيانى دامىتۋدا، وسى سالاداعى جاڭا وبەكتىلەردى سالۋدا جانە جۇمىس ىستەپ تۇرعان رەاكتورلاردى مودەرنيزاسيالاۋدا وڭ تەندەنسيالارمەن سيپاتتالادى. كوپتەگەن ەلدەردە الەمدىك ەنەرگوتەڭگەرىمىندە يادرولىق ەنەرگيانىڭ ءرولى قايتا باعالانىپ، بولاشاقتا الەمدىك سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋداعى باستى كوزگە اينالۋى ابدەن مۇمكىن.

اتوم ەنەرگەتيكاسىن كەڭ كولەمدە دامىتۋ، وسى تەندەنسيانى تالداۋ، كۇن تارتىبىنە قويىپ عىلىمي نەگىزدەلگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدى، ونىڭ بولاشاعىن انىقتاۋدى شارتتاپ وتىر.

اتوم ەنەرگەتيكاسى بويىنشا حالىقارالىق اگەنتتىكتىڭ بولجامىنا سايكەس، الداعى جيىرما جىلدا قۋات كوزىنە دەگەن سۇرانىس 13،6  –  26،4 تۆت-س دەيىن ۇلعايادى. ال مەجەلەنگەن ۋاقىتتا ءداستۇرلى ەنەرگيا كوزدەرى – مۇناي، كومىر جانە گاز ادامزاتتىڭ ەنەرگياعا دەگەن سۇرانىسىن تولىق قاناعاتتاندىرا الماۋى مۇمكىن. قارقىنداپ كەلە جاتقان الەمدىك ەنەرگيا تاپشىلىعىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جانە الەمدەگى ەكولوگيالىق احۋالدىڭ كۇن ساناپ ناشارلاۋىن ەسكەرسەك، اتوم ەلەكتر ستانساسىن دامىتۋ قاجەتتىلىگىن تۇسىنەمىز.

الەمنىڭ جەكە مەملەكەتتەرىندە اتوم سالاسىنىڭ قالىپتاسۋى تۇجىرىمداماسىنىڭ دامۋى مەملەكەتتەردىڭ بەلگىلى ۋاقىتتاردا الەۋمەتتىكەكونوميكالىق قاجەتتىلىكتەرىمەن جانە جۇرگىزگەن مەملەكەتتىك ساياساتىمەن ايقىندالىپ وتىر.

العاشىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزەڭىندە كوپتەگەن مەملەكەتتەردە (اقش، كسرو، ۇلىبريتانيا جانە ت.ب.) اتوم سالاسىن قالىپتاستىرۋ اسكەري-ساياسي ماقساتتارمەن بايلانىستى بولدى. ال كەيبىر مەملەكەتتەر (ءۇندىستان، تاياۋ شىعىس ەلدەرى جانە ت.ب.) اتوم سالاسىن وزدەرىنىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا دامىتتى.

كسرو كەزىندە اتوم سالاسىنىڭ وبەكتىلەرىنىڭ قالىپتاسۋ ەرەكشەلىگىن جانە تەرريتوريالىق ورنالاسۋ ەرەكشەلىگىن تالداۋ كورسەتىپ وتىرعانداي، ول 1945-1950-جىلدارى اقش-تىڭ يادرولىق قاۋىپىنە قارسى اسكەري-قورعانىس سالاسىندا قۇرىلعاندىعىن دالەلدەيدى. الايدا ۋاقىت وتە كەلە، الەمدىك قاۋىمداستىق يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ قاعيداسىن ۇستانعاننان كەيىن، كوپتەگەن مەملەكەتتەردە اتوم سالاسىنىڭ وبەكتىلەرى تەك قانا ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قۇرىلىپ، پايدالانىلا باستاعانىن كورۋگە بولادى. الەمدەگى ەڭ العاشقى اتوم ەلەكتر ستانسياسى 1954 جىلى رەسەيلىك عالىمدارمەن وبنينسك قالاسىندا سالىنىپ، پايدالانۋعا بەرىلگەن بولاتىن.  اتوم  ەنەرگەتيكاسىنىڭ  قالىپتاسۋىنا كەلەسىدەي فاكتورلار اسەرىن تيگىزدى:

• سوعىستان كەيىن ءداستۇرلى ەنەرگەتيكانى تۇتىنۋ قارقىنىنىڭ ءوسۋى اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدى ايقىندادى؛
• يادرولىق اسكەري تەحنولوگيالاردى قۇراستىرۋداعى جەمىستى تاجىريبەنىڭ بار بولۋى جانە العاشقى اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ اشىلۋى اتوم سالاسىنىڭ دامۋى بويىنشا كولەمدى جوسپارلاردى العا قويۋعا العىشارت بولدى.

وسىلايشا، كسرو 1954 جىلى العاشقى اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن ىسكە قوسۋى، ۇلىبريتانيا 1956 جىلى ىسكە قوسۋى جانە اقش 1957 جىلى ىسكە قوسۋى الەمدىك اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ دامۋىنىڭ العاشقى كەزەڭى دەسەك بولادى. بۇل كەزەڭ اۆياسيا جانە كولىك قۇراستىرۋ ونەركاسىبىنىڭ قارقىندى دامۋىمەن، الەمدىك ەنەرگەتيكالىق تەپە-تەڭدىكتە قۇرىلىمدىق وزگەرىستەرمەن (كومىردى تۇتىنۋدان مۇنايدى كوپ تۇتىنۋعا ءوتۋى)، ەنەرگورەسۋرستاردى تەز ءارى ءتيىمدى تاسىمالداۋ ماسەلەسىنىڭ وزەكتى بولۋىمەن سيپاتتالدى.

وسى اتالعان جاعدايلار قوسىمشا ەنەرگيا كوزدەرىنە جالپى الەمدى مۇقتاج ەتتى، سونىڭ ىشىندە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا، جاڭا اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن قۇرۋعا ىنتالاندىردى جانە دە وسىعان دەيىن بار رەاكتورلاردىڭ قۋاتتىلىعىن ارتتىرۋعا يتەرمەلەدى.

الەمدىك اتوم سالاسىنىڭ دامۋىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى (1970 جىلدار) اراب ەلدەرىندە ساياسي قاقتىعىستاردىڭ ۋشىعۋىمەن، سونىڭ ناتيجەسىندە مۇنايدى تاسىمالداۋدى شەكتەۋمەن جانە وتىننىڭ وسى تۇرىنە باعانىڭ وسۋىمەن بايلانىستى بولدى. بۇل جاعدايلاردىڭ بارلىعى دا كوپتەگەن مەملەكەتتەردە اتوم ەلەكتر ستانسيالارى ارقىلى كومىرسۋتەك نارىعىندا ساياسي قاقتىعىستارعا تاۋەلدى بولمايتىن وزدەرىنىڭ جەكە ەنەرگەتيكالىق بازاسىن قالىپتاستىرۋعا ىنتالاندىردى.

الەمدىك اتوم سالاسىنىڭ دامۋىنىڭ  ءۇشىن­ ءشى كەزەڭى 1979 جىلى اقش-تا جانە 1986 جىلى كسرو-دا اتوم  ەلەكتر ستانسيالارىنداعى ءىرى اپاتتاردان كەيىن سونداي وبەكتىلەردى سالۋ قارقىنىڭ تومەندەۋىمەن بايلانىستى بولدى. وسى اپاتتار ءبىرىنشى ۇرپاقتاعى رەاكتورلاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەتتىلىگىن ايقىندادى. بۇل ماسەلەگە سونىمەن قوسا جينالعان يادرولىق قالدىقتاردى كادەگە جاراتۋ ماسەلەسىنىڭ شەشىلمەۋى تاعى قوسىلدى.

2000 جىلداردان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اتوم سالاسى كوتەرىلۋ كەزەڭىندە – ءتورتىنشى كە­ زەڭ، ول نەگىزىنەن ازيا تىنىق مۇحيت ايماعىندا كولەمدى تۇردە اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن سالۋمەن ايقىندالىپ وتىر. الايدا 2011 جىلى جاپونياداعى اتوم ەلەكتر ستانسياسىنداعى بولعان اپات وسى سالانىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي تۇزەتۋلەر ەنگىزدى. حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ جاريالاعان جولدامالارىن جانە دە اتوم ەنەرگەتيكاسى بار ءبىرقاتار مەملەكەتتەردىڭ جاريالاعان جولدامالارىن تالداي كەلە، جاپونياداعى اپات اتوم سالاسىنىڭ بولجامدى دامۋى قارقىنىنا ايتارلىقتاي كەرى اسەر ەتكەندىگىن قورىتىندىلاۋعا بولادى. الەمدە ەسكىرگەن اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن جابۋ، اتوم سالاسىنداعى وبەكتىلەرگە قاتىستى مەلەكەتتىك تالاپتاردىڭ جانە وبەكتىلەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن حالىقارالىق تالاپتاردىڭ قاتاڭداعانىن اتاپ وتۋگە بولادى.

ماگاتە مالىمەتتەرىنە سايكەس، جاڭادان سالىنعان اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ كوبى ازيادا سالىنعان، بۇنى وسى ايماقتا بايقالعان جەدەل ەكونوميكالىق ءوسۋ ۇدەرىسىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. 2010 جىلى 15 ەنەرگوبلوگىنىڭ قۇرىلىسى باستالعان، ولاردىڭ ايماقتىق ورنالاسۋى – قىتايدا – 9، رەسەيدە – 2، ءۇندىستاندا – 2، جاپونيادا – 1 ، برازيليادا – 1.

اتوم سالاسىنىڭ دامۋ ەۆوليۋسياسىن تالداي وتىرىپ، ونىڭ ءوسۋى نەگىزىنەن مەملەكەتتەردىڭ ەنەرگەتيكالىق تۇتىنۋىنىڭ ۇلعايۋىمەن جانە سىرتقى فاكتورلاردان تاۋەلدى بولمايتىن ەنەرگيا قامتۋ ىنتالارىمەن، ياعني وزدەرىن وزدەرى ەنەرگيامەن ءقاۋىپسىز قامتاماسىز ەتۋمەن بايلانىستى بولعاندىعىن قورىتىندىلاۋعا بولادى. ءوز كەزەگىندە بۇل سالانىڭ قارقىندىلىعىنىڭ تومەندەۋىنە ەڭ بىرىنشىدەن اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنداعى ءىرى اپاتتار، سونىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاساتىن كەرى قوعامدىق پىكىر جانە سايكەسىنشە سونىڭ ناتيجەسىندە قابىلداناتىن ساياسي شەشىمدەر سەپتىگىن تيگىزدى.

قازىرگى كەزەڭدە، اتالمىش جاعدايلارعا قاراماستان اتوم سالاسىنىڭ دامۋىنا جاڭا اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن سالۋ دالەل بولىپ وتىر. بۇل سالانىڭ دامۋىنا قىزىعۋشىلىق ونىڭ تەحنيكو-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىمەن بايلانىستى.

اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ باسقا ەنەرگيا كوز­ دەرىنەن باسىمدىلىعى:

• ورگانيكالىق رەسۋرستاردىڭ (كومىرسۋتەكتەر – مۇناي جانە گاز) قورى سارقىلادى، ال ولاردى ەنەرگيانى الۋ ءۇشىن پايدالانۋدا يادرولىق ماتەريالداردى پايدالانۋمەن سالىستىرعاندا ۇلكەن جانە ءتيىمسىز؛
• يادرولىق اينالىس كەزىندە بولىنەتىن ەنەرگيانىڭ كولەمى كومىرسۋتەكتەردى جاعۋ كەزىندە شىعاتىن ەنەرگيا كولەمىنەن الدەقايدا كوپ؛
• اتوم سالاسى يادرولىق تەحنولوگيالاردى دۇرىس پايدالانۋ جاعدايىندا قورشاعان ورتاعا ءقاۋىپسىز بولىپ تابىلادى، ياعني ەكولوگيالىق جاعىنان «جاسىل» ەنەرگيا كوزى. اتوم ەنەرگەتيكا سەكتورى اتموسفەرانى كومىرسۋتەگى سالاسىمەن سالىستىرعاندا از لاستايدى؛
• اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ جۇمىسى كەزىندە ۋلى جانە «پارنيكتىك زاتتار» شىعارىلمايدى. مىسالى، كومىر شىعاراتىن سالا اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنا قاراعاندا ۇلكەن كولەمدە راديواكتيۆتى بولشەكتەر شىعارادى. جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ تاستاندىلارىنىڭ مەنشىكتى بەلسەندىلىگى اەس-پەن سالىستىرعاندا 5-10 ەسە كوپ؛
• جەس-نىڭ تۇرعىندارعا رادياسيالىق اسەرى اەس-پەن سالىستىرعاندا 20 ەسە جوعارى.

قازىرگى تاڭدا 15 مەملەكەت اتوم ەلەكتر ستانسيالارىن سالىپ جاتىر، ءبىرقاتارى ونى جوسپارلاپ وتىر. قازاقستان دا سولاردىڭ  قاتارىندا.  ءبىز ءۇشىن يادرولىق ەنەرگەتيكا – ۇلتتىق ەكونوميكامىزدىڭ بولاشاقتاعى يننوۆاسيالىق كلاستەرلەرىنىڭ ءبىرى. قازاقستان ۋراننىڭ بارلىق دۇنيەجۇزىلىك قورىنىڭ شيرەگىنە يە. بىزدە يادرولىق ەنەرگەتيكانىڭ زور عىلىمي الەۋەتى مەن ينفراقۇرىلىمى بار.

بەيبىت اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ كۇردەلى ماسەلە بولعاندىقتان، قازاقستاندا بۇل ماسەلەنى دامىتۋ ءۇشىن ولشەنگەن جانە ىلگەرلەمەلى ساياسات قاجەت، ول قازاقستاندىقتارعا كەلەسىدەي پايدا الىپ كەلەدى:

• ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك؛
• اەس-تى دامىتۋدا حالىقارالىق تانۋى؛
• ق ر اتوم سالاسىن يادرولىق دەرجاۆالارمەن ءتۇسىنۋى؛
• ەنەرگيا ءوندىرۋدىڭ ءار تاراپتاندىرىلۋى؛
• ەكونوميكالىق تارتىمدىلىق جانە تۇراقتىلىق؛
• ەلەكتر ەنەرگياسىن يمپورتتاۋدان تاۋەلدىلىكتى تومەندەتۋ؛
• ەكولوگيالىق تازالىق جانە قاۋىپسىزدىك؛
• تەحنولوگيالىق دەڭگەيدى كوتەرۋ؛
• قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق الەۋەتىن دامىتۋ؛
• يننوۆاسيالىق دامۋ؛
• ەلدىڭ تۇراقتى دامۋى؛
• قازاقستان ازاماتتارىنىڭ الەۋمەتتىك الەۋەتىنىڭ جاقسارۋى.

زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە كەلەسىدەي قورى­ تىندىلارعا كەلۋگە بولادى:

بەيبىت اتومعا جانە ونىڭ بولاشاقتا دامۋىنا ءارتۇرلى كوزقاراسپەن قاراۋعا بولادى. الايدا قازىرگى كەزدىڭ شىنايىلىعى جاھاندىق كولەمدە يادرولىق سالانىڭ قارقىنمەن دامىپ جاتقاندىعىن جانە وسىعان وراي حالىقارالىق ءوزارا ارەكەتتەستىكتىڭ دامىپ جاتقاندىعىن دالەلەدەپ وتىر. اتوم ەنەرگەتيكاسى بۇگىندە – كۇشتى رەسۋرس جانە بىرنەشە جىلدار بويى قالىپتاسقان تاجىريبەنىڭ نەگىزىندەگى كوپتەگەن ەلدەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ قۇرالى. اتوم ەنەرگەتيكا   سالاسىنداعى   حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق بۇل ەنەرگيا قاۋىپسىزدىگى سالاسىندا، تاراتپاۋ سالاسىندا، سونىمەن قاتار ءوندىرىستىڭ، مەدەسينانىڭ، عىلىمنىڭ باستى سالالارىندا ادامزاتتىڭ قارقىندى دامۋى ماقساتىنداعى كوپجاقتى كۇش بولىپ وتىر.

الەمدىك ەنەرگوتەڭگەرىمىنىڭ ءبىرقاتار كورسەتكىشتەرىن تالداۋ ناتيجەسى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى ەلدەرىندە كومىر مەن مۇنايدى تۇتىنۋ ازايعاندىعىن كورۋگە بولادى، ونىڭ ورنىنا گازدى، اتوم ەنەرگياسىن جانە جاڭارتىلعان ەنەرگيا كوزدەرىن پايدالانۋ قارقىنى ءوستى. دامۋشى ەلدەردە دە ەنەرگيانىڭ كومىرسۋتەكتىك ءتۇرىنىڭ ۇلەسى ازايعاندىعىن كوردىك، ال اتوم ەنەرگياسىنىڭ ۇلەسى قارقىنمەن كوتەرىلىپ كەلە جاتىر (نەگىزىنەن جۇڭگو جانە ءۇندىستاندا اەس سالۋ كولەمىنىڭ كەڭەيۋى ناتيجەسىندە).

الەمدىك اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ دامۋىنىڭ قازىرگى تەندەنسيالارىن اسەر ەتەتىن فاكتورلار: اتوم سالاسىنىڭ تەحنيكالىق سيپاتتاماسى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سيپاتتاماسى. ءبىر مەملەكەتتە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋداعى تەحنيكالىق الەۋەتتىڭ بار بولۋى سول مەملەكەتتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دەڭگەيىمەن، قارجىەكونوميكالىق جانە كادرلىق مۇمكىندىكتەرىمەن، ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىعىمەن، ەكونوميكاسىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمەن ايقىندالادى.

بەيبىت اتوم سالاسىن دامىتۋدا الەم مەملەكەتتەرىنىڭ تاجىريبەسىن پايدالانۋ قاجەت. ارينە قانداي دا ءبىر مەملەكەتتىڭ تاجىريبەسىن تولىعىمەن قابىلداۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى ءار مەملەكەتتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى  مەن  مۇمكىندىكتەرى ءارتۇرلى. الايدا ولاردا بولعان قاتەلىكتەرگە ورىن بەرمەۋ ءۇشىن، سونىمەن قاتار تيىمدىلىكتى ارتتىرۋ ءۇشىن ەنەرگوتيىمدىلىگى جوعارعى مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن ەسكەرۋ قاجەت.

ادەبيەتتەر

1. Ceليۋتين C.ۆ. Coۆpeمeننىe تeندeنسيي paزۆيتيا ميpoۆoي aتoمنoي ەنepگeتيكي. – م.، 2014. – 201
2. IAEA Annual Report for 2010 // https://www.iaea.org/publications/reports/annual-report-2010
3. يادەرنايا ەنەرگەتيكا ۆ ميرە / روساتوم // [ەلەكتروننىي رەسۋرس]. – رەجيم دوستۋپا: http://www.rosatom.ru/aboutcorporation/nuclearindustry/nuclearindustry/

---